VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20150429

Auto-Biografia da Nova Estrela de Timor-Leste DALIA "A Semente do Tata-Mai-Lau"

No dia 24 de Abril de 2015, DALIA publica na sua FanPage do Facebook a sua auto-biografia na sua lingua materna depois de lancar o novo video clip musical entitulado "Tamba SA?" (Porque?). Esta Publicacao teve uma resposta muito positiva por parte do Publico, uma vez que a mesma revela que o objectivo da sua carreira musical é cantar Por e Para Timor pelo Mundo Fora. "A semente do Tata-Mai-Lau". (FH)

DALIA Facebook FanPage
https://www.facebook.com/DaliaMuzic
Dália nasceu em Díli, Timor-Leste em 1981, cresceu em Portugal desde 1984. A sua carreira musical teve origem com o Grupo Cultural Recreativo de Timor com o nome "Tata-Mai-Lau", durante longos anos Dália actuou pelo mundo inteiro representando a Cultura e a Tradição de Timor Leste através de danças e cantares e com isso aproveitar também para despertar a Comunidade Internacional para a causa de Timor Leste, o desejo de Paz e Liberdade para o seu Pais. Tata-Mai-Lau foi o grupo convidado a actuar na Cerimonia da entrega do Prémio Nobel da Paz em 1996 aos laureados Dr. José Ramos Horta e Bispo D. Ximenes Belo. https://www.youtube.com/watch? v=cFReAx5C76s 

Dália nunca pensou em fazer algo com as suas musicas, em 2009 pela insistência de amigos iniciou o seu primeiro projecto musical lançando o seu primeiro disco intitulado "LIAFUAN" Palavras que vêem do Coração, o lançamento do seu primeiro disco foi concretizado em Timor-Leste no dia 04-04-2011. 

Neste álbum Dália expressa os seus sentimentos, em relação ao Amor, Vida e Causa. O seu álbum "LIAFUAN" e' composto por 9 musicas, 6 em Tétum, 2 em Inglês e 1 em Português. 

Com muito orgulho fez parte do projecto "Breath for Peace" "Respirar pela Paz" do canal Radio Televisão NHK do Japão que reuniu também vários artistas de varias Nações  que também deram a sua voz para Reforçar a mensagem Global de desejo pela Paz, Amor e Vida em Harmonia. A musica da Dália seleccionada para este projecto para representar a causa de Timor-Leste foi "ITA NIA RAIN" O Nosso Pais. https://www.youtube.com/watch?v=fh0LNecSg58 

Em 2013 Dália foi convidada pela Comissão Organizacional UNESCO para actuar na abertura do Centro Cultural Xanana Gusmão na qual foi lhe pedido para compor uma musica nova com o titulo "Hafurak Lisan, Hafunan Dalen" Embelezar a Cultura, Florescer a língua no intuito de promover e valorizar ainda mais a lingua materna em Timor. Neste evento para alem da sua musica nova, ela também canta "Ita Nia Rain" O Nosso Pais com colaboração especial do grupo cultural Le-Ziaval. http://forum- haksesuk.blogspot.co.uk/2013/12/dalia-kiakilir-selebra-hamutuk-ho.html 

Recentemente no inicio de 2014, Dália deu uma reportagem sobre a sua vida e a sua musica no canal Radio Televisão Portuguesa Internacional RTPi através do programa Magazine Timor Leste Contacto, na reportagem ela destaca vários aspectos sobre a comunidade Timorense que decidiu deixar Timor Leste para viver no estrangeiro pelas varias dificuldades que enfrentaram durante a sua vida em Timor. https://www.youtube.com/watch?v=W3PfcH8qvyw 

Para alem da musica Dália também tem paixão pela escrita, ela escreve sobre tudo o que considera importante ou ate menos importante, escreve sobre o que lhe inspira, principalmente sobre o seu Amado Pais Timor-Leste. 

Kiakilir Blogspot foi criado através da própria baseando na sua visão, perspectiva, sonho e fé. Neste pequeno espaço ela pretende registar todos os momentos marcantes na sua vida, e sobre as suas origens. http://kiakilir.blogspot.co.uk/2012/08/ami-timor-oan-ami-nia-naran-timor.html 

Segundo as palavras que vem do seu coração "Hoje, eu pinto o amanha com uma perspectiva crua e esperança que a realidade possa se concretizar tal e qual ao meu sonho!"

20150427

Livru - RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor-Lorosa’e

Titulu: RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor-Lorosa’e
Subtitulu: Antes sem título, do que sem Pátria
Autor: Carlos da Silva L.F.R. Saky

  
RENETIL harii formalmente iha 20 de Junho de 1988 maibe prosesu harii hahu kedas husi 1986. Razaun nebe lori estudante sira hodi harii RENETIL mak timor oan hotu-hotu iha dever partisipa iha luta libertasaun ba Timor-Lorosa’e. Nune mak RENETIL defini hanoin boot tolu hodi tuir mak 1) buka izola lalais estudante timor oan sira hotu-hotu husi influensia politika, ekonomika, ideolojika no sosiu-kultural Indonezia nian; 2) dezenvolve atividade politika sira ho rensonansia internasional liu hosi denunsia ba mundu tomak kona-ba krimi hotu-hotu nebe Indonezia halo iha Timor-Lorosae no halo halakon prezensa Indonezia nian iha Timor-Lorosa’e; 3) prepara ema profisional sira ho konsiensia revolusionaria hodi partisipa iha rekonstrusaun nasional Timor Lorosa’e nian. 
Atu hametin espiritu nasionalista no determinasaun hodi funu ba ukun rasik mak RENETIL defini nudar nia lema maka “Antes sem título, do que sem Pátria” hodi tau uluk interesse libertasaun rai Timor-Lorosa’e nian iha oin duke interese sira pesoal nian. Ho lema ida ne’e hodi estudante sira tenki prontu halo sakrifisu hotu-hotu hodi bele dudu prosesu libertasaun Timor-Lorosa’e nian ba iha oin. Nune’e sakrifiu nebe estudante sira tenki halo mak la’os de’it lori sira nian bolsa estudu hodi finansia rasik aktividade sira luta nian, maibe aseita terus no mate rasik ba ukun-rasik-an. Militante RENETIL nian hamutuk 12 mate iha luta laran no balu soe tama iha kadeia sira Indonezia nian iha Jakarta no Timor-Lorosa’e. 
RENETIL iha estratejia boot rua hodi tuir, nudar dalan hodi aselera prosesu ba iha ukun-rasik-an rai Timor-Lorosae nian. Estratejia rua ne’e mak “internacionalização do conflito de Timor-Leste” no “indonesiação do conflito de Timor-Leste”. Ida primeiru hakarak internasionaliza konflitu Timor-Lorosa’e nian ba mundu liu husi hakerek surat ka halo petisaun nebe estudante sira hamutuk atus assina hodi haruka ba Xefe Estado ho Governo sira iha rai-li’ur hodi exije direitu timor oan sira nian ba autodeterminasaun ho ukun-rasik-an. Buka forma opiniaun internasional ida nebe a favor ba luta timor oan sira nian ba ukun-rasik-an, liu husi publikasaun Boletim sira no hatama jornalista estranjeiru sira mai iha Timor-Lorosa’e hodi haree rasik ho matan luta timor oan sira nian. La’os limite deit iha assina petisaun sira, ka halo publikasaun Boletim sira, maibe halo mos okupasaun ba embaixada sira rai-liur nian iha Jakarta, tuir organiza manifestasaun iha rai laran, organiza manifestasaun ho konferensia internasional sira rai liur no iha Indonezia rasik, desenvolve lobby klandestina hamutuk ho diplomatas rai-li’ur sira iha Jakarta. Enkuantu “indonesiação do conflito de Timor-Leste” buka transfere funu husi Timor-Leste ba iha Indonezia. Tanba Timor-Lorosa’e nudar rai kiik ida, nune mak presiza loke luan kampu de bataila, lori konflitu Timor-Lorosa’e nian ba iha povu Indonezia nia let. Buka konsiensializa povu Indonezia katak konflitu Timor-Lorosa’e nian la’os lori terus ho mate deit ba timor oan sira maibe ema Indonezia sira mos mate barak no Indonezia ninia ekonomia sai rahun tanba funu iha Timor-Lorosa’e nebe lori kustus boot tebes ba povu Indonezia. Buka lori povu Indonezia mai iha Rezistensia nia sorin hodi hamutuk luta ba demokratizasaun iha Indonezia no libertasaun ba rai Timor-Lorosa’e. So ho Indonezia ida ukun husi rejime demokratiku ida mak bele lori moris diak ba povu Indonezia no permiti mos libertasaun ba rai Timor-Lorosa’e. Nune hamonu rejime ditatorial Soeharto nian nudar imperativu ida. Soeharto monu tiha duni tanba kooperasaun entre povu rai rua ne’e, povu Indonezia hetan hikas demokrasia nebe kleur ona sira buka no Timor-Lorosa’e mos hetan ninian ukun-rasik-an. 
RENETIL tanba moris iha Bali, fatin ida estratejiku tebes, ne’e duni sai ponti ligasaun ba frenti luta nian tolu, armada, diplomatika ho klandestina. Fasilita komunikasaun ho korrespendensia entre frenti tolu luta nian. 
RENETIL moris iha situasaun ida defisil tebetebes nia laran, moris iha momentu ida problema Timor-Lorosa’e nian hanesan “causa perdida” iha komunidade internasional nia matan no iha momentu nebe timor oan sira la fiar ona atu Timor-Lorosa’e bele hetan nia ukun-rasik-an. RENETIL moris hodi fo esperansa ba povu Timor-Leste, katak funu ba ukun-rasik-an la’os “causa perdida” ida. Atu fanu ema hotu nebe dukur nia konsiensia mak presiza halo internasionaliza ba problema Timor-Lorosa’e nian, fo esperansa ba povu Timor-Lorosa’e ho ba mundu tomak katak ne’e la’os “causa perdida” ida, maibe presiza luta maka’as liu tan, luta ho aten brani liu tan. Tanba mos ida ne mak RENETIL defini ninia karater ho natureza hanesan organizasaun “semi clandestina”, tanba nudar organizasaun massa estudante sira nian presiza halo asaun nakloke iha situasaun balu hodi mundu bele hatene timor oan nia luta ho nia hakarak ba ukun-rasik-an. 
RENETIL ho FALINTIL nudar organizasaun rua nebe haree malu hanesan aman ho oan, nebe sempre hamutuk hodi defende mudansa politika ho estrajejia sira nebe Comando Superior da Luta hasai. Hamutuk hodi enfrenta mos grupus sira nebe hakarak sobu unidade nasional no buka muda Comando Superior da Luta ba rai li’ur. Tanba defeza nebe makaas RENETIL halo hodi defende Comando Superior da Luta ka CNRM nia hanoin estratejika sira ba libertasaun Timor-Lorosa’e nian, nebe hetan kritika maka’as husi membru CCF sira iha rai-li’ur, no perante passividade UDT nian, mak iha surat Komandante Xanana Gusmão nia ida hasai iha tinan 1994, Xanana Gusmão hateten katak, iha momentu sira nebe difisil tebetebes, sem FRETILIN, sem UDT, RENETIL mak sai hanesan ponti osan mean CNRM nian ba mundu, RENETIL maka defende no hatutan CNRM nia hanoin. 
RENETIL tuir determina perkursu luta nian balu, hanesan evita atu Komandante Xanana Gusmão fila ba FRETILIN hodi hametin unidade nasional no evita atu Grupo Rai Timor Makau mak organiza mesak Kongresu Nasional Timor oan sira nian iha Diaspora, tanba iha sira nia proposta sira, hatudu katak sira hakarak muda Centro de Decisão ba iha Timor oan sira iha rai-li’ur, nebe implika muda Comando Superior da Luta ba rai li’ur. 
Atu fasilita mos internasionaliza problema Timor Lorosa’e nian, RENETIL mos serbisu ho grupu solidariedade oioin husi rai oioin. Organiza manifestasaun no halo presaun total ba Indonezia. Iha Dresden, Alemaina, ditador Soeharto atu bulak, tanba primeira vez nia enfrenta manifestasaun iha rai-liur nebe halo umilasaun total ba nia. 
Tanba aktividade sira RENETIL nian hetan resonansia internasional maka’as, tanba ne’e, organizasaun ida ne’e, nudar primeira entidade Timor-Lorosa’e nian nebe hetan rekuinesimentu internasional. Hetan rekuinesimentu ida ne’e tanba organizasaun ida ne’e luta makaas hodi defende direitu sira timor oan nian. Rekuinesimentu ne’e hatudu liu husi fo Reebok Human Right Award ba Sekretariu-Jeral RENETIL nian, La’Sama. Premiu ne’e hetan iha 1993, no ikus mai iha 1995, La’Sama mos eleitu ba Vise/Prezidenti Honorario National Union of Students iha Reinu Unidu nian. 
Tanba rezistensia nebe makaas hasoru okupasaun Indonesia nian iha Timor-Lorosa’e mak membru sira RENETIL nian barak naran tama iha lista negra sira no ninia dirijente sira barak soe tama iha kadeia sira Indonezia nian. Barak lakon nia bolsa estudu tanba halo rezistensia aberta hasoru okupasaun Indonezia nian iha Timor-Lorosa’e. 
Bainhira atu tama ona ba halo preparasaun ba referendum iha Timor-Lorosa’e, RENETIL mos fo instrusaun ba ninian estrutura sira, haruka militante ho simpatizante sira RENETIL nian hodi fila hotu mai iha Timor-Lorosa’e hodi tulun Comando Superior da Luta ka CNRT hodi halo kampaina maka’as ba ukun-rasik-an hamutuk ho populasaun iha Timor-Lorosa’e laran tomak. 
Ohin loron Timor-Lorosa’e hetan tiha ona nia ukun-rasik-an, maibe ukun-an ida ne’e sei benefisia deit ema lubun oan ida. Sei mosu injustisa barak no presiza luta nafatin hodi lori Timor-Lorosa’e ba iha moris ida diak liu tuir idealizmu ho prinsipiu ukun-rasik-an nian.

Carlos Slfr Saky 
https://www.facebook.com/carlos.slfrsaky

20150422

Primeira Dama RI ho Primeira Dama RDTL

Primeira Dama (PD) RI ho PD RDTL halo programa hamutuk durante festa Komemorasaun AACC2015 iha Indonesia.
Foto: Antara/aacc2015!

Foto: Antara/aacc2015!

Foto: Antara/aacc2015!


Recesaun oficial husi Presidente RI Jokowi ba xefis Estadu e Governu iha festa AACC2015

Presidente RI Jokowi simu Presidente RDTL Taur Matan Ruak iha palacio Presidente Republika Jakarta, 22.04.2015!
Foto: Antara/aacc2015!

PR TMR diskursu iha Festa AACC2015 ho lideres Asia e Afrika sira

Taur Matan Ruak halo ninia diskursu iha cerimonia festa Konferensia Asia-Afrika ba dala 60 iha Indonesia, loron 23.04.2015!

Foto: Antara/aacc2015

Amu Ximenes Belo Simu Kondekorasaun "Ordem de Mérito Templário" iha Portugal

Parabens! 
Amu Bispu Ximenes Belo





Amu Carlos Felipe Ximenes Belo simu kondekorasaun "Ordem de Mérito Templário" iha Convento de Cristo iha Tomar, Portugal. Kondekorasaun ne’e, concedida hosi ORDO SUPREMUS MILITARIS TEMPLI HIEROSOLYNITAMI ka Ordem dos Templários, Priorado de Portugal, iha sabado kotuk, 18 Abril 2015. 
Iha mensagem badak hato’o ba Forum Haksesuk, Amu Belo hakarak fahe nia laran ksolok ho momento ne’e, nebe acentua kondekorasaun ida ho valor wa’in tebes ba Amu. 
“Hau nia cumprimentos. Iha loron 18 de abril, iha Convento de Cristo, iha Tomar, (Portugal), a Ordem dos Templários de Portugal, fo a mais alta condecoração ba atan hau. Ba imi ia conhecimento. Cumprimentos”. - Amu nian lia-menon ba redasaun Forum Haksesuk. 
Parabens Amu Bispo Ximenes Belo ho reconhecimento ne’e, ida tan e dala ida ne’e, husi Ordem dos Templários, Portugal nian. 
Fo hanoin hikas katak alende Premio Nobel da Paz (10/12/1996), Amu Belo mos hetan tiha ona reconhecimento seluk husi instituisaun barak nebe klasifika ba PREMIU, KONDEKORASAUN no Doutoramento “HONORIS CAUSA”.

AFAF/FH

20150421

III CONGRESSO DA CIDADANIA LUSÓFONA – 2015

D. Bispo Ximenes Belo
Exmo. Senhor Doutor Renato Epifânio
Exmos Senhores membros do 3.º Congresso da Cidadania Lusofóna
Minhas Senhoras e Meus Senhores

Não podendo estar corporalmente presente no 3.º Congresso a decorrer na Sociedade de geografia de Lisboa, que envie esta breve mensagem como sinal da minha presença solidária.

Permiti-me que dirija, antes de tudo, as minhas sinceras, cordiais e respeitosas saudações a todos os congressistas.

Em boa hora o Movimento Internacional Lusófono realiza em Lisboa este congresso onde estarão presentes personalidades de vários quadrantes geográficos do mundo lusófono. É uma oportunidade de ouro para examinarmos o momento presente do Movimento e as perspectivas do seu desenvolvimento e expansão no futuro.

É uma realidade que o Movimento Internacional Lusófono constitui uma força aglutinadora de iniciativas tendentes a fazer perdurar valores culturais, históricos, religiosos e sociais que unem milhões de pessoas que, embora espalhadas pelas quatro partidas do mundo, têm “um só coração e uma só alma”, ou seja, um coração lusófono e uma alma lusófona. A lusofonia é a nossa casa comum! É o nosso modo de vida! E a nossa visão do mundo! Desde cedo o Movimento Internacional Lusófono sentiu que o destino do Homem e do Mundo seria a união entre credos e povos, porque da união dos homens nasce uma imensa luz de fraternidade, de sabedoria e de espiritualidade.

Timor-Leste não pode ficar à margem deste movimento cultural e social. Por isso, espero que o Movimento Internacional Lusófono intensifique a sua influência em Timor-Leste que corre o perigo de ser sufocado pelo mundo malaio e anglo-saxónico. Neste ano, Timor-Leste está a comemorar os quinhentos anos da chegada das caravelas às costas marítimas da “Ilha do Crocodilo”. Há quinhentos anos, no período alto dos Descobrimentos e da Expansão Portuguesa, embarcações lusas, envergando a cruz de Cristo, estabeleceram os primeiros contactos comerciais, religiosos e culturais com os povos malaios da Insulíndia. Ainda hoje, é patente, naquela zona do mundo, a herança espiritual portuguesa, sobretudo, na ilha de Timor, “onde o Sol, logo em nascendo, vê primeiro”.

Aos organizadores do 3.º Congresso auguro as maiores felicidades!

Porto, 14 de Abril de 2015

Dom Carlos Filipe Ximenes Belo
Prémio Nobel da Paz 1996

20150416

Timor Leste a thriving nation

Published on Apr 15, 2015 1:16 AM
Next Generation: 
The future is in your hands. 
PROGRESS in Timor Leste has been remarkable ("Timor Leste 'running out of money' "; March 23). 
The nation has emerged from years of exploitation and occupation into a country with a thriving economy and multi-party democracy. Timor Leste's economy is among the fastest-growing in the region, recording double-digit growth for the past 10 years. 
In January, an investment agreement was signed with Heineken Asia Pacific to build a US$40 million (S$55 million) brewery, which will create hundreds of direct and indirect jobs. 
Reliable electricity now reaches 80 per cent of the population, and the building of infrastructure, such as roads, bridges and schools, is under way. 
These are astonishing successes for a nation that started with almost nothing, following the destruction in 1999. 
More than 1,000 doctors who graduated from Cuba practise in villages across Timor Leste, and thousands of students are studying in countries such as Australia, New Zealand, the United States, Portugal and Indonesia. 
These achievements are possible because of the prudent management of Timor Leste's US$16 billion petroleum fund, regarded as one of the most transparent and best managed sovereign wealth funds in the world. 
Aware that oil and gas reserves will not last forever, Timor Leste is undertaking a 20-year development plan to diversify the economy. 
Timor Leste exports organic coffee to Europe, and its coffee is sold at Starbucks outlets around the world. Its tuna is being exported to Japan and South Korea. 
Approximately 17,000 Timorese work in Britain, and remit some US$20 million a year to Timor Leste. Thousands more work in South Korea and Australia. 
Government measures and the people's hard work ensure the country will never become bankrupt. 
In the March 23 commentary, Ms Sarah Dewhurst, of the Overseas Development Institute, was quoted as saying: "Timor Leste is not going to become the next Singapore. They're not strategically located. They don't have the same level of educated populace. The climate is hot and arid." 
However, Singapore, too, started with limited resources and an uneducated populace. It took Singapore decades to overcome these limitations. 
Singapore played to its strengths, built ports and other infrastructure, as well as institutions, to take advantage of its strategic location. 
In the same spirit, Timor Leste is embarking on a south coast development project to take advantage of its strengths - vast oil and gas reserves.
May Chua (Ms)
Economic and Trade Officer
Embassy of the Democratic Republic of Timor Leste
http://www.straitstimes.com/premium/forum-letters/story/timor-leste-thriving-nation-20150415

20150414

Mundial 2018: Timor-Leste iha grupu A apuramentu Asiatiku nian

RedFH/AFAF
Da Fonseca
Jogu faze daruak apuramentu aziatiku nian ba Mundial 2018 fo hahu iha 11 Junhu 2015. Timor-Leste integra iha grupu A nebe sei hasoru Emirados Arabes Unidos, Arabia Saudita, Palestina no Malaysia. 
Selnas Lafaek ba dala ida ne'e konsidera nia estreia absoluta iha faze apuramentu nian, uma vez que iha tinan 2010 (África do Sul) no tinan 2014 (Brasil) Timor falha iha faze inicial kualifikasaun. Tinan ida ne'e mak selesaun Lafaek konsege rezultadu positivu husi jogu rua "home and away" hasoru selesaun husi Mongolia. 
Sorteiu nebe hala'o ohin iha Kuala Lumpur determina ona kalendariu jogu nebe sei fo hahu iha 11 de Junho 2015 no ramata iha fulan Marsu 2016. 
Iha faze ida ne'e selesaun hamutuk hat-nulu (40) mak sei "hafetu-malu" hodi hadau fatin ba kualifikasaun, nebe tuir regumentus FIFA nian, so ekipa sanulu-resin-rua (12) deit mak sei semo ho passaporte ba Russia 2018. 
Konaba grupu A, parece Timor-Leste mak unika estreante kompara ho Arabe sira nomos Malaysia. Malaysia nia futebol ita conhece tiha ona, maski iha nivel teoria dehan sira iha leten, maibe tatikamente Timor-Leste bele konfronta "man to man" konta ho experiensia jogu sira hasoru Malaysia molek ne'e. Hare ba selesaun tolu husi Arabe nian, sira nia "prestasi" mak desvantagem ba turma Lafaek sira. 
Iha ne'e, depende ba kbi'it timoroan sira, claro e com certeza, ho motivasaun extra nudar estreante. Factor "sorte" mos konta hotu maibe team Lafaek konta liu ho kapasidade ekipa teknika sira husi Brasil ala Samba liderado husi Fabio Joaquim Maciel da Silva. 
A Bola é redonda e Timor-Leste está pronto para o confronto e desta vez é mesmo a sério.
Avante Maubere!
Tuir hikas bele hare iha kraik ekipa husi selesaun 40 nebe integra iha grupu apuramentu zona aziatiku nian.
Grupo A: Emirados Árabes Unidos, Arábia Saudita, Palestina, Timor-Leste e Malásia; 
Grupo B: Austrália, Jordânia, Tajiquistão, Quirguizistão e Bangladesh;
Grupo C: China, Catar, Maldivas, Botão e Hong-Kong;
Grupo D: Irão, Omã, Índia, Turquemenistão e Guam;
Grupo E: Japão, Síria, Afeganistão, Singapura e Camboja;
Grupo F: Iraque, Vietname, Tailândia, Indonésia e Taipé Chinesa;
Grupo G: Coreia do Sul, Kuwait, Líbano, Birmânia e Laos;
Grupo H: Usbequistão; Bahrein; Filipinas, Coreia do Norte e Iémen. 
FH - www.forum-haksesuk.blogspot.com

20150413

Oecusse Sei Loke Odamatan Ba Desenvolvimento Nasional

António Guterres .
https://www.facebook.com/antonio.guterres.3?fref=ts

António Guterres
Hahu husi 2007 - 2014, governo sob lideransa Maun Boot XG nian hamosu planos i programas oi-oin atu kombate kiak, kria kampo de servisus, hasae kualidades edukasaun i saúde, aumenta produsaun agrícolas, tentativas atu dada investidores sira hodi mai investe iha ita nia rain, no seluk tan. Maibe, iha ninia totalidade, hau bele dehan, falha.

Maibe, hau admira tebes ho vantade i determinasaun Maun Boot XG nian atu buka solusaun alternativa hodi resolve problemas nasionais. Dalan ida mak, promove konsensu politiku ho principal partidu opozisaun, FRETILIN, sob lideransas Dr Mari Alkatiri i Dr Lu Olo nian. FRETILIN, naturalmente, nudar partidu libertador, iha responsabilidade politika no moral ba Nasaun ida ne'e. Ho prinsipiu fundamental ida deit katak libertar a patria i libertar o povo no relasaun emosional i historika entre sira, fasil tebes hetan konsensu politiku, no hetan apoio husi PR, Jeneral TMR. Triângulo politiku nee konsegue halo diagnostiku nasional ba máquina estado tomak! .

Realidade boot ida nebe labele ignora mak, durante ne'e, aktividade ekonomika Nasaun nian depende tomak ba Orsamentu Estadu. La iha equilíbrio entre despesas i receitas. OJE aumenta no hetan aprovasaun unanimidade maibe governo la konsegue exekuta hotu. Susar tebes atu atinge objektivus se governo falha iha implementasaun. Ho razaun ida ne'e, hau bele dehan katak, la existe ekonomia iha ita nia rain, iha mak ekonomia de importasaun i konsumo. .

Se Nasaun ida mak la produz, nia hili dalan atu sai atan ba Nasaun seluk. TL bele kiik maibe tenki iha ambisaun boot. Nasaun tenki produz hodi bele kompete iha merkadu. Difisil ba ita maibe laos impossível!.

Konjuntura politika foun nee ho objektivu atu hetan solusaun alternativa ba problemas iha leten. Ita hotu hakarak kombate kiak, hakarak hetan fatin ruma atu servisu, hakarak hare edukasaun i saúde ho kualidades, no seluk tan. Maibe, buat hotu tenki lao tuir modelo desenvolvimento ida! Tamba ne'e mosu konseitu: "polos de desenvolvimento". Hau fiar katak modelo desenvolvimento ida ne'e sei lori ka hamosu motivasaun no vontade ba ita atu kompete no kapasidades hodi produz. I ZEESM ne'e rasik halo parte iha modelo desenvolvimento ida ne'e. Passu ida atu ajuda estimula ita nia aktividade ekonomika no loke dalan ba fluxos komersiais. .

Existe opiniaun publika balun nebe define ZEESM nudar projecto deskriminativu no dehan katak Estado la hatene define prioridade. Balun dehan Orsamentu ba Oecusse boot liu. Balun fali dehan FRETILIN barak liu iha Distritos tolu (Baucau, Lospalos i Viqueque) maibe, FRETILIN lori fali osan boot ba desenvolve distrito ida nebe FRETILIN ituan deit. Iha nebe deit, klaro, kualker opiniaun publika merese respeito, maibe, ba se deit mak ukun ka hamrik iha projecto boot ida nia oin, nia ukun ka halo servisus ruma laos atu satisfaz ka halo kontenti deit opiniaun publika! Hau hanoin kuandu ita atu hahu buat ruma, ita iha objektivu ida. Atu to'o iha objektivu ne'e, ita lao tuir planos i programas. Los, ZEESM ne'e rasik mai ho konseitu ekonomia sosial de merkadu, signifika, komponente sosial mak sei sai alvo prioritáriu. Maibe, infelizmente, TL laos mesak iha mundo. Presiza konta ho ema seluk! Signifika hare mos dinamika merkadu nebe lao dadaun. Tamba merkadu nee duni mak kria desenvolvimento! .

Ho razaun iha leten, no hare husi dimensaun projectos ZEESM, Orsamentu Estadu nian nebe aloka ba regiaun ne'e kompletamente konstitusional i aceitável. .

Hein katak projecto ne é lori benefisius ba populasaun lokal no loke dalan ba regiaun seluk iha TL atu lao tuir. .

Viva Timor-leste, bem-vindo desenvolvimento! .

Obrigado!

20150412

Konferensia Asia Afrika: Husi relasaun Norte-sul ba relasaun Sul-Sul

Tuir Diplomacia RDTL, importante ka lae representasaun altu nivel Estadu tuir komemorasaun tinan 60 KAA?

Husi* António Ramos Naikoli


Iha tinan 60 ba kotuk 1955 Presidente Soekarno husi Indonesia, Nehru husi India no Nazer husi Mesir, sai nudar lideres sira ne’ebe destake iha sena internasional, tanba deit sira ninia posisaun anti-kolonialista no Imperialista. Sira hetan hanai husi parte balun no odio husi parte seluk. Husi povu sira iha Afrika no Asia liu husi Movimentus Libertasaun nasional, konsidere Soekarno, Nehru no Naser nudar sira nia ‘Herois”. Husi parte kolonialistas sira no iha kontestu “Guerra Fria”, konsidere nudar lideres sira ne’ebe “Persona non-grata” ba bloku rua ne’e hotu, tanba husi Bandung mak hamoris “Movimento nao-Alinhados ka Non-Blok” (1).

Deskolonisasaun ba ex-kolonias sira, liliu iha Asia-Afrika hahu iha tinan 60 no 70 sekulu XX. Husi konferensi Bandung, tinan 1955, tuir literatura politika Internasional, lori impaktus iha sistema politika internasional. Kausas husi deskolonizasaun iha Asia-Afrika relasionada ho dekadensia iha Europa, motiva husi Funu Mundial ba dahuluk (Primeira Guerra Mundial), krise iha tian 1929 no Funu Mundial ba daruak (Segunda Grande Guerra). Fatores sira ne’e hotu mak hamosu no fanun sentimentu nasionalista iha Asia no Afrika, inpulsionadu husi dekadensia Europa no Karta ONU nian, iha tinan 1945, ne’ebe rekonese ba Direitus Povu kolonizadu ba Autodeterminasaun. Pontu áas liu nasionalismu ne’e mak iha konferensia Bandung,iha fulan baril tiann 1955, ne’ebe motiva luta ba independencia.

Tuir Prof. Dr. João Gomes Cravinho, “O fim da Grande Guerra representa também o principio do fim para os imperios territórios europeus e o começo da implementação da ideia de autodeterminação dos povos, muito embora de forma extremamente desigual (tal como na actualidade), já que é uma ideia sem limites claros. O ideal de autodeterminação dos povos, correspondendo a noções liberais do século XIX, veio efectivamente revolucionar o sistema politico internacional (Cravinho, 2006.pag.99)”, (2).

Iha tinan ida ne’e Konferensia Asia-Afrika (KAA) halo ba dala 60, komemorasaun ne’e sei halo iha loron 18-24 de Abril de 2015. Atualiza Inspirasaun historika Konferensia Asia Afrika ho ninia prinsipiu mak:
  • Indepedencia ba Asia no Afrika;
  • Iliminasaun kolonialisme iha Asia no Afrika;
  • Hamosu Movimentu Nao-Alinhados iha kontestu Guerra Fria;
Komisaun Organizadora haruka ona konvite ba Nasaun iha Asia-Afrika hamutuk 109, rai 16 observadores, 25 organizasauns internasionais ba observa komemorasaun ne’e.

Xefis Estadus no Governus hamutuk 25 mak konfirma ona no participantes hamutuk 106 mak konfirma ona ninia presensa;

Indonesa liu husi Presidente Jokowi sei foti isus global no rejional.

Issu global:
  • Independencia ba Palestina;

Tuir deklarasaun husi Xefi Gabinete Presidente Jokowi Luhut Panjaitan katak, ”ne’e kompromisu eleitoral Presidente Jokowi nian durante kampane eleitoral ba Presidencial iha tinan 2014“. Hakerek agencia Antara,” Regarding the Declaration on Palestine to be issued at the commemorative conference, he remarked that it was the Indonesian Governments proposal and was also promised by President Joko Widodo during last years presidential election campaign (31/03/2015), (3)“. Tuir fonte Diplomatika iha Jakarta katak, ”Embaixador Palestina ba Indonesia pro-ativu liu husi loby ba Ministeriu Negocius Estranjeirus no gabinete Presidente Jokowi nian”.

Isu rejional:

Harmonia no paz rejional nudar isu importante ne’ebe sei foka iha komemorasaun ba dala 60 KAA .

Alem de ne’e, Indonésia liu husi Presidente Jokowi Konstrusaun rota maritime (jalur Maritime) husi Indonesia no liga ba ho rute Sutra husi China nian. Timor-Leste mos bele adapta estratejia ba tasi nian, tanba rai kiik maibe haleu ho tasi, buka iha estratejia ne’ebe adequadu atu responde ba oportunidade no ameasas externas.
  • Adesaun Timor-Leste ba ASEAN
Timor-leste iha komimetmentu atu adere ba ASEAN, kandidatura submete iha presidensia Indonesia nian iha tinan 2011, quase membrus hotu-hotu iha komitmentu simu Timor-Leste nudar membru, maske iha reserva husi parte Singapura. Tuir informasaun informal ne’ebe hetan acesu kataka Jokowi halo aproximasaun ona ba parte Singapura, atu labele tan sai obstakulus ba adesaun Timor-Leste ba ASEAN.

Importante ka lae Timor-Leste representa altu nivel estadu Tuir komerasaun tinan 60 KAA?

Tuir nota diplomatika ne’ebe mak Timor-Leste sei representa husi Ministru Negojius Estranjeirus no Koperasaun (MNEK) Hernani Coleho. Se Timor-Leste representa husi MNEK, ne’e implika iha pratika tuir encontro nivel Senior Officer Meeting (SOM) hare ajenda komemorasaun KAA ba dala 60: http://www.aacc2015.id (4);

Se Timor-Leste mak preside delegasaun husi PM Rui de Araujo ka Presidente Republika Taur Matan Ruak (TMR), iha ninia importante mak:
  • Presidente Republika ka PM participa iha nivel áas xefis Estadus no Governu nian
  • Hasoru Presidente Jokowi;
  • Bele mos iha importante Dr. Rui hasoru malu ho Xefis Estadus no Governus husi participantes komemorasaun KAA ba dala 60;
Maibe tuir deklarasaun Vice MNEK Roberto Sarmento ba Timor Post (11/04/2015), ”Presidente TMR ba tuir komemorasaun KAA ba dala 60 iha Indonesia (pajina 18)”, (5). Ho decisaun ida ne’e hatudu katak Estadu Timor-Leste analise importante husi impaktus ba relasaun politika externa nian iha kontextu global no rejional;

Koperasaun Norte-Sul:

Husi Bandung iha tinan 1955 hamosu estratejia koperasaun Norte-Sul, estratejia tuir 10 prinsipius Bandung, "estratejia Não-Alinhados" la konsegue implementa iha kontextu Guerra Fria, ne’ebe URSS no EUA kompete ba hetan areas ne’ebe sira nia influensia. Iha fatin konflitu “Leste-Oeste, Bandung hamosu konceitu konflitu Norte-Sul, espresaun ba mundu ne’be fahe ba rai riku sira no industrializadu no rai kiak exportadores produtos primarias (6) .

Tuir teoria dependensia, “ne’ebe ho ninia objetivu prinsipal esplika konaba desenvolvimentu iha sub-desenvolvimentu no manutensaun desequilibriu internasional iha materia fahe riku soin no funu halakon kiak (Cravinho, 2006, 190)”, (7).

Autores sira ne’ebe halo sira nia investigasaun akademika iha Ciencia sociais liliu iha kontextu teoria da Dependensia, hanesan Johan Galtung e Emanuel Walleristein. Autores sira ne’e, foka sira nia analise esplora partes estruturais, independensia provoka ruptura no desiquilibrius bo’ot iha sistema internasional.

Tuir Johan Galtung: “A dicotomia centro-periferia não se limita á divisão internacional do mundo em Estados. Dentro de cada estado existe um centro e uma periferia e, internacionalmente, o dominio é exercido de forma conjunta pelo centro de cada país (pag.190)” (8).

Interpreta ba analise Johan Galtung, hatudu realidade iha tinan 60 nia laran, rai sira ne’ebe mak kore an husi kolonialisme nia ukun, maibe moris iha desigualdade sosial iha rai sira foin independente;

Ba Emanuel Walleristein: “A existencia de múltiplas estados tem o efeito de facilitar o capitalismo internacional ao separar o plano de cidadania (e portanto obrigações e direitos em relação aos concidadãos) do plano do sistema economico (pag.193)”, (9).

Interpretasuan katak ho independensia nasuan foun, nega ba participasaun cidadaun iha prosesu konstrusaun estadu; Dala barak rai sira ne’ebe mak funu ba ukun rasik an, ikus implementa fali Estadu ditatorial, tanba fatores lubun ida. Jeoestratejika Mundial iha kontextu, la precisa se mak kaer ukun, basta rejime ne’ebe mak ukun favorece ba potencia ida ninia poder hetan rekonecimentu husi potensias mundiais sira, exemplo lider balun hanesan: Soeharto iha Indonesia, Marcos iha Filipina no seluk tan.

Relasaun Sul-Sul

Hafoin hakotu funu malirin ka Guerra Fria, hahu husi monu moru Berlin no perestroika iha antigo Uniao Sovietika. Rai sira ne’ebe sia husi Konferensia Bandung relasaun Norte-Sul, muda fali estratejia ba relasaun Sul-Sul. Tema central ba komemorasuan Konferensia Asia-Afrika ba dala 60. Tema centra komemorasaun KAA bad ala 60 mak: “Strengthening South-South Cooperation to Promote World Peace and Prosperity”.

Koperasaun Sul-Sul, Timor-Leste maske foin independencia tinan sanulu resin (2002), iha ninia responsabilidade nudar membru komunidade estadu-nasaun nian hatudu ninia responsabilidade no hatur moral iha ninia politika externa, materializa liu husi instrumentu sira hanesan:
  • Solidariedade ba rai no povu sira iha Asia-Afrika ne’ebe hasoru problema;
  • Timor-Leste ninia asistensia ba rai sira iha Afrika mak hasoru problemas, hanesan Guine-Bissau;
  • Timor-Leste fornese ba sai mediador ba resolve problema iha central Afrika;
  • TIMOR-LESTE SAI NUDAR CO-FUNDADOR BA G7+ NE’EBE HALIBUR RAI SIRA HUSI AFRIKA-ASIA NO PSIFIKU NE’EBE UKUN RASIK TANBA INSPIRASUAN HUSI BANDUNG TINAN 60 KOTUK. LIU HUSI G7+ HAMOSU “ A NEW DEAL FOR ENGAGEMENT IN FRAGILE STATES“ (10);
Elementus sira inumera iha leten mak sai nudar instrumentu politika externa Timor-Leste nian ne’ebe buka sosializa iha eventus internasional,mos iha festa komerasaun ba KAA ba dala 60. 

Iha VI Governu lidera husi PM Rui de Araujo, buka evita “overlapping” iha Diplomacia Timor-Leste nian. Imajen ne’ebe iha mak, iha instituisuan ka Ministeriu rua (2) mak halao lisuk knar diplomasia nian ka politika externa: 

1) MNEC halo diplomacia ba CPLP, atende konferensia, kampane tama ASEAN; 

Hare husi aspetu Institusional, diplomasia rai ida nian, MNEK mak halo iha kampu diplomasia. MNEK nudar liu husi ninia diplomatas sira espaila iha Nasaun sira hotu, promove interese nasional Timor-Leste nian kampu diplomasia. Wainhira iha surumutuk alto nivel iha ONU ka organizasauns internasionais sira ne’ebe hola parte Xefi Estadu ka Governu, MNEK nudar xefi Diplomasia nian akompana Presidente Republika ka PM. Instituisaun internasional hanesan ONU ka PBB rekonese ka regras normal MNEK mak lidera diplomasia. 

2) Ministeriu Finanças halo diplomacia promove g7+; 

Politika Externa ne’ebe mak promove husi Ministerio das Finanças (MdF) hatudu responsabilidade moral no promove responsabilidade Timor-Leste nian iha komunidade internasional. Dala ruma inspirasaun no influensia mai husi instituisaun financeiras internasionais hanesan Grupo Banku Mundial ne’ebe iha liu sira nia vokasaun no asaun espesializadas ba tulun rai sira husi pos-konflitus,iha setor sosial no desenvolvimentu ekonomika. 

Relasaun pesoal no Estadu

Iha loron 29 fulan Março tinan 2015, hakerek iha media Sosial Facebook.com, diriji ba PM Dr. Rui Araujo, ”Opinaun pessoal, diak liu Dr. Rui de Araujo participa iha komemorasaun KAA ba dala 60, tanba isus rua ne’ebe Presidente Jokowi foti ba komemorasaun KAA ba dala 60 relevante ho Timor-Leste, husi parte ida. Timor-Leste hatudu ninia komitmentu ba prinsipius solidariedade internasional, hakerek C-RDTL konaba “solidariedade no apoio ba Independencia ba Palestina no Sahara Ocidental”, (11). Hakerek iha C-RDTL sai hanesan preokupasaun moral ba Politika Externa Timor-Leste nian. Timor-Leste iha autoridade moral, atu koalia ba partisipantes iha komemorasaun KAA ba dala 60 katak prinsipius solidariedade internasional Isu Timor-Leste mos tama iha komemorasaun enquadra iha isu rejional, ”Adesaun Timor-Leste ba ASEAN”, nudar xefi Estadu ka xefi Governu ninia presensa haforsa diak liu tan visibilidade Timr-Leste nian. 

Aproximasaun Presidente Republika ka Dr. Rui de Araujo Ba Presidente Jokowi, relasaun personal mos importante no relasaun Estadu ba Estadu. Relasaun personal, determina no influensia ba relasaun Estadu ba Estadu. Presidente Taur Matan Ruak, PM Rui de Araujo ho Prezidente Jokowi ninia istilu lideransa hanesan. Sira hotu terenu kontaktu ho povu no sente direta saida mak povu presisa, parte ida. Parte seluk, tanto husi Presidente Jokowi, mos husi Presidente Taur Matan Ruak no Dr. Rui de Araujo, konstroe relasaun diak ho Media, neduni sira nia atividades sempre hetan kobertura maximu. Sira mesak hatene aproveita media nudar parceiru ba servisu hamutuk hodi divulga atividades ba interese publiku. 

Saida mak Eis -Presidente CNRT (Resistencia) no Comandante em Chefe das FALENTIL, Eis-PR no Eis-PM Kay Rala Xanana Gusmão desenvolve relasaun ho indonesia liu husi relasaun pessoal no influensia ba relasaun Estadu ba Estado; Tanba posisionamentu jeografika Timor-Leste obriga ita atu desenvolve politika “boa-vizinhança” ho rai sira ne’ebe mak besik, Indonesia ho Australia. Amigos bele hili maibe vizinhos permanente. 

Referensias

1) http://proftania-historia-historiar.blogspot.com/2011/10/resumo-descolonizacao-da-africa-e-da.html
2) Joao Gomes Cravinho,”Visões do Mundo. As relações Internacionais e o Mundo Contemporaneo”, 2006 (paginas 99 e 190);
3) Kantor Berita, 31.03.2015!
4) www.aacc2015.id
5) Taur partisipa Enkontru Asia-Afrika iha Indonesia, Timor Pos, edisaun Sabadu (11/04/2015) pajina 18!
6) https://cafedahistoria.wordpress.com/2013/08/22/independencias-na-africa-e-na-asia/
7) João Gomes Cravinho (idem);
8) Johan Galtun,” in João Gomes Cravinho (pagina 190)”;
9) Emanuel Wallertein, “in João Gomes Cravinho (pagina 193)” ;
10) http://www.g7plus.org/new-deal-document/
11) António Ramos: https://www.facebook.com/antonio.ramos.3939/posts/973098086034309?pnref=story


* Militante RENETIL no Membru CCR!

20150411

A Propósito da Atribuição da Medalha da Ordem “Presidente Nicolau Lobato” ao Falecido Bispo Dom Alberto Ricardo da silva

Bispo Alberto Ricardo Silva
A Propósito da Atribuição da Medalha da Ordem “Presidente Nicolau Lobato” ao Falecido Bispo Dom Alberto Ricardo da silva Dom Alberto Ricardo faleceu no dia 2 de abril de 2015. E o seu funeral realizou-se no dia 6 do mesmo mês. Nesse mesmo, ouvido o parecer do Governo liderado pelo Dr. Rui Maria de Araújo, o Presidente Taur Matan Ruak atribuiu, a título póstumo a “Medalha da Ordem Nicolau Lobato”. Sobre essa atribuição, alguém, em Portugal, comentou que” seria mais justo atribuir tal honra enquanto o Prelado era vivo…e não depois da morte…”.

Mas, este artigo não quer entrar em polémicas sobre a justeza ou não da atribuição governamental. Diga-se, de passagem, que o segundo Presidente da RDTL, Nicolau Lobato, era colega da mesma turma de Dom Alberto Ricardo, no Seminário de Nossa Senhora de Fátima, em Dare.

O Seminário de Nossa Senhora de Fátima havia sido fundado em 1936, na Missão de Soibada, pelo Reverendo Padre Jaime Garcia Goulart, mais tarde, 1.º Bispo da Diocese de Díli (1941-1967). Por causa das invasões estrangeiras ao território de Timor Português, o seminário foi encerrado em 1942. Terminada a ocupação japonesa, foi reaberto em Soibada pelo Padre Januário Coelho da Silva. Em 1950, o pré-seminário foi transferido para Lecidere (Díli) e em 1951 era, de novo, transferido para Dare; no ano de 1954, a 13 de outubro foi erecto canonicamente como Seminário Menor da Diocese de Díli. Foi seu primeiro reitor o reverendo padre Porfírio Campos. Em 1958, por falta de sacerdotes, Dom Jaime decidiu entregar a direcção do Seminário aos senhores padres da Companhia de Jesus. Em 1975, por causa da invasão das forças armadas indonésias, o complexo do Seminário de Dare sofreu bombardeamentos e as actividades tiveram de ser encerradas. Em 1978, o seminário foi reaberto em Lahane, Díli; e, em 1996, transferiu-se para as novas instalações em Balide.

Entretanto, em 2000 os bispos Basílio do Nascimento e Carlos Filipe X. Belo erigiram o Seminário Maior São Pedro e São Paulo, em Fatumeta, Díli. Para primeiro Reitor foi escolhido o padre Alberto Ricardo da Silva.

Desde 1951 até 1975, o seminário funcionava em regime de internato. Tornou-se um alfobre de futuros líderes timorenses. Por lá, passaram alguns antigos alunos que, depois, tiveram papel importante na história da República timorense. Vejamos os nomes de alguns seminaristas do ano de Nicolau Lobato e Dom Alberto Ricardo:
  1. Nicolau Lobato, segundo Presidente da República democrática de Timor-Leste e Primeiro-Ministro.
  2. José Alexandre Gusmão, Terceiro Presidente da RDTL e Primeiro-Ministro e célebre Comandante da guerrilha; mais conhecido como o nome de “Xanana Gusmão”.
  3. José Moniz morreu em Yogyakarta.
  4. José Henriques vive em Lisboa.
  5. Afonso Redentor, autor do Hino da RDTL.
  6. Moisés Piedade
  7. Alberto Ricardo da Silva; 3.º Bispo residencial de Díli
  8. José Parada
  9. Amaro Jordão, e outros, de cujos nomes não me recordo
Muito antes dessa turma de renome, outros antigos alunos (ex-seminaristas de Dare) viriam a tornar-se célebres: Francisco Xavier do Amaral (Fundador da Fretilin; 1.º Presidente da RDTL), José Osório Soares (Fundador da Apodeti), Tomás Ximenes (KOTA), Francisco Xavier Lopes da Cruz (Fundador da UDT; Vice-governador de Timor Timur e, mais tarde, embaixador-dubes), Domingos Oliveira (Secretário geral da UDT), Mariano Lopes, Moisés Amaral (faleceu em Portugal), Simão Barreto (maestro), Armindo Tilman, Domingos Pinto, Gaspar da Silva, Jacob Xavier, Fernando de Sousa, José Salsinha (DPR de Ermera), Abel dos Santos Fátima (Bupati de Aileu),Tomás Correia, (Bupati de Same), Constantino Soares (Buapti de Ermera), etc.

Outros que se seguiram: Abílio Araújo (membro fundador da Fretilin e ministro em 1975), Manuel Tilman, Domingos de Sousa (embaixador); Paulo Pires, Rogério Lobato (ministro da Defesa, em 1975), Guido Diamantino Soares, Domingos Maria da Dores Soares (Bupati de Díli e autor de dicionário Indonésio Tetun-Português), Cornélio Vianney da Cruz (maestro), Luís Monteiro (DPR de Lospalos), Francisco Ribeiro (Bupati de Liquiçá), Florentino Sarmento (Etadep), Zacarias da Costa (Ministro dos Negócios Estrangeiros), Armindo Maia (Reitor da Universidade Timor Loro Sa’e e Mi istro da Educação), José Luís Guterres (Vice-Primeiro-Ministro e Ministro dos Negócios Estrangeiros), Vicente Guterres, Presidente do Parlamento), Manuel Abrantes (embaixador), Justino Guterres (embaixador), Luís Cardoso (escritor), Luís Costa (escritor), António da Conceição (ministro), Bendito Freitas (ministro), Antonino Araújo (embaixador), Lucas Gonçalves, Antoninho Gonçalves, etc.

Se nesta lista, a minha fraca memória deixou no esquecimento algum nome, peço desculpas aos antigos colegas por não ter podido mencionar os nomes deles. Fá-lo-ei na próxima ocasião…

Só esperamos que os antigos alunos do Seminário continuem a fazer frutificar na sociedade timorense os valores humanos, religiosos e espirituais que aprenderam naquela bendita Alma Mater.

Díli, 11 de Abril de 2015
Dom Carlos Filipe Ximenes Belo

Hanoin Lisuk - Folin Mina-Rai no Orsamentu Ratifikativu 2015

Hanoin Lisuk
Folin Mina-Rai no Orsamentu Ratifikativu 2015

*Cosme da Costa Araujo

Cosme da Costa Araujo
Parlamentu Nasional (PN) aprova tiha ona Orsamentu Ratifikativu (OR) ba 2015 iha semana kotuk liu ba. Iha debate generalidade, deputadu sira preokupa ho folin mina-rai ne’ebé tu’un maka’as. É uma preocupação razoável. Laos sira deit. Ita hotu, inklui sosiedade sivil sira mós preokupa. Ita preokupa tamba to’o agora osan mina-rai maka sei sai hanesan fonte prinsipal (>70%) ba finansiamentu orsamentu estadu (OE). Laos ita deit. Kompañia sira ne’ebé esplora ita nia mina-rai mós preokupa. Folin mina-rai tu’un hamenus mós sira ninia rendimentu. Laos Timor-Leste deit. Nasaun bo’ot sira seluk iha mundu, ne’ebé prodús mina-rai, hanesan Rússia, Iraun no Venezuela, mós preokupa.

Ho preokupasaun ida ne’e, mosu sujestaun rua; (1) husu ba Governu, espesialmente Ministériu Petróleu, hodi halo intervensaun lalais ba problema ida ne’e no (2) hamenus OR 2015.

Governu kontinua propoin $1.5 bilaun dólares ba OR 2015 no hetan ona aprovasaun husi PN. Ita balun la satisfeitu. To’o balun dehan “ida tu’un, ida sa’e mós hanesan deit”. Maibe Governu ida ne’e iha ninia razaun rasik. Nia tetu no hili alternativa diak liu entre alternativa sira hotu ne’ebé iha.

Iha artigu ida ne’e, hau hakarak hatutan deit razaun hirak ne’ebé Governu tetu, hili no aprezenta ona hodi la hamenus OR 2015.

Tan sá folin mina-rai tu’un?

Folin mina-rai tu’un maka’as, mais de 50% husi $150 baríl ida iha Juniu 2014 ba $45 iha Janeiru 2015. Iha Abríl 2015, folin mina-rai sa’e fali, maske uitoan deit, ba $55.90. Iha fatores barak ne’ebé identifikadu kontribui ba folin mina-rai tu’un. Ein prinsípiu, dezekilíbriu entre demanda no fornesimentu ba mina-rai maka sai hanesan kauza prinsipál ba folin mina-rai tu’un.

Folin mina-rai tu’un tamba demanda menus (ki’ik liu) kompara ho fornesimentu ba mina-rai. Demanda ba mina-rai menus tamba (1) atividade ekonómika iha nasaun bo’ot iha Amerika Norte, Europa no China lao ladun diak. Nasaun hirak ne’e importa no konsumu mina-rai maka’as. Ho sira nia ekonomia lao hakdasak hela ne’e, sira ninia importasaun ba mina-rai mós tu’un; (2) aumenta iha efisiénsia no uza alternativa seluk, aleim de mina-rai; (3) Estadus Unidus Ámerika (EUA), nasaun ne’ebé importa mina-rai bo’ot liu iha mundu, hamenus importasaun ba mina-rai, tamba sira bele prodús rasik mina-rai, liu-liu Shale oil liu husi métodu freking; no (4) Nasaun sira ne’ebé hamahon a’an iha Organization of the Petroleum Exporting Countries (OPEC), ne’ebé kontrola 40% merkadu mundial, liu-liu nasaun Árabe sira, lakohi hamenus sira nia produsaun. Ida ne’e maka razaun sira, entre sira seluk, ne’ebé halo folin mina-rai tu’un.

Nasaun bo’ot sira ne’ebé prodús mina-rai hanesan Rússia, Iraun no Venezuela la iha forsa hodi halo intervensaun para estabiliza folin-mina rai, quanto mais Timor-Leste. Tan ne’e, Ministru Petróleu koalia lo’os. Folin mina-rai tu’un tamba impaktu husi dezekilibriu demanda no fornesimentu iha merkadu internasional. Ida ne’e fatór esternu ne’ebé Timor-Leste laiha kbi’it atu halo kontrolu no sa tán halo intervensaun.

Tan sá Governu la hamenus montante OR 2015?

Wainhira folin mina-rai tu’un, reseitas mina-rai mós tu’un. Tan ne’e, balun argumenta no husu ba Governu atu hamenus imidiatamente OR 2015. Sé ita halo nune’e, signifika ita sujere atu orsamentu estadu liga direitamente ho folin mina-rai, liu-liu folin mina-rai kurtu-prazu ne’ebé volatíl tebes-tebes. Volatíl iha ne’e signifika folin mina-rai la estável, tu’un sa’e derepenti, no ita laiha serteza hodi halo projeisaun ba folin mina-rai iha futuru, liu-liu ba kurtu-prazu.

Nasaun barak iha mundu, liu-liu países em desemvolvimento, maka pratika política fiscal pro-cíclico ida ne’e. Sira hasa’e (hamenus) sira nia orsamentu wainhira folin mina-rai sa’e (tu’un). Polítika ida ne’e ladiak no hanesan elementu ida husi maldisaun rekursu. Polítika hanesan ne’e sei hamosu deit “despeza públika ne’ebé volatíl, inefisiente”, no kria “instabilidade makro-ekonómika no kresimentu ekonómiku longu-prazu ne’ebé ki’ik”. Nune’e mós, wainhira folin mina-rai sa’e, ne’ebé implika ba aumentu iha orsamentu, sei “hasa’e demanda agregadu, hamosu inflasaun, kresimentu ekonómiku no konsumu iha kurtu-prazu deit”.

Governu, desde inísiu, konsiente ho problema ida ne’e. Tan ne’e deside hodi harí Fundu Petrolíferu (FP). Ho FP, ita desliga tiha orsamentu husi mudansa folin mina-rai iha kurtu-prazu, ne’ebé volatíl tebes-tebes. Wainhira folin mina-rai tu’un, FP, dezenpeña nia funsaun hanesan fundu estabelizasaun (stabilisation fund) hodi ajuda taka défise orsamental. Pelo kontráriu, wainhira folin mina-rai sa’e, FP, dezenpeña funsaun hanesan fundu poupansa (saving fund) hodi rai surplus – osan resin ne’ebé ita hetan tamba folin mina-rai sa’e. Funsaun FP ida da-huluk hametin estabilidade orsamental no makro-ekonómika. Funsaun FP ida da-ruak asegura poupansa ba tempu a’at no equidade intergeracional. Governu, desde inísiu, deside adopta política fiscal anti-cíclico katak orsamentu estadu desliga tiha ho folin mina-rai.

Governu mós konsiente katak sé ita liga orsamentu ho folin mina-rai, maka iha tinan ida nia laran deit ita bele hamosu OR barak-barak. Halo nune’e, ita “kria deit inserteza no dezvia Governu nia atensaun ba fali preparasaun OR barak-barak, do que tau atensaun no eforsu tomak ba iha implementasaun programa Governu nian. Iha tempu hanesan hamosu “prosesu orsamental ida ansi liu sein fó tempu sufisiente hodi halo análize no diskusaun ida klean” konaba OR hirak ne’e. Ikus mai hamosu deit “prosesu foti desizaun ida ladiak no despeza públika inefisiente”. Iha 2008 wainhira folin mina-rai tu’un ba $40, ita la halo OR, wainhira iha tempu ne’ebá mina-rai barak maka sei iha tasi okos. Tamba sá maka foin agora ita tenki halo mudansa ba OR, waihira falta deit 25% mina-rai iha tasi okos?.

Folin mina-rai sai hanesan komponente importante ida iha kalkulasaun ba RSE (rendimentu sustentável estimativa), aleim de volume no kustu produsaun mina-rai, no retornu investimentu FP. RSE ne’e 3% husi rikusoin mina-rai (RM), ne’ebé kompostu husi balansu atual FP no reseitas mina-rai ne’ebé ita projeta atu simu iha tinan hirak oin mai. Atu kalkula futuras reseitas mina-rai, ita presiza volume produsaun (VP), folin mina-rai (FM) no kustu produsaun (KP). Ho kalkulasaun simplés, futuras reseitas mina-rai = (VP x FM) – KP. Realidae hatudu katak mais de 75%, riku mina-rai iha área Bayu-Undan no Kitán, transforma tiha ona ba osan ne’ebé ita poupa iha FP. Falta deit 25% mina-rai maka sei iha tasi okos. Tan ne’e, folin mina-rai sei fo impaktu ne’ebé ladún bo’ot ba iha kalkulasaun RSE, tamba nia afeta deit 25% husi RM. RSE sei la sensitivu ona ba folin mina-rai kompara ho tinan hirak liu ba ne’e. Governu, hanoin katak, diak liu ita fo atensaun ba 75% ne’ebé ita hetan ona eim forma osan iha FP hodi asegura investimentu ida diak, liu-liu kualidade implementasaun programa no ekzekusaun orsamentu estadu.

Aleim de ne’e, wainhira kalkula RSE, Governu adopta prinsípiu prudénsia (konservativu). Eim termo folin-mina rai, Governu uza senáriu tolu (folin mina-rai Brent a’as, referénsia/médiu no baixu) folin mina-rai ne’ebé bazeia ba International Energy Outlook EIA, orgaun internationsional ida independente no kredível. Folin mina-rai ne’ebé Governu uza maka média entre senáriu referénsia no baixu, hafoin diskontu tan 5%. EIA fornese dadus folin mina-rai Brent ba senáriu tolu ne’e no projeisaun folin-mina rai ba longu-prazu iha fulan Abríl ka Maiu. Nune’e mós kompañia sira ne’ebé esplora ita nia mina-rai sei fo dadus volume produsaun (senáriu altu, médiu no baixu - ita uza ida baixu) no kustu produsaun mina-rai mai ita iha fulan Juniu/Juliu no dadus projeisaun retornu investimentu longu-prazu mós sei hetan iha fulan Maiu. Tan ne’e, sé ita hein to’o iha ne’ebá hodi hetan dadus sira ne’e, maka sei rezulta iha prolongamentu no tarde iha preparasaun, aprovasaun no ekzekusaun OR. Kalkulasaun RSE ba tinan oin mai sei tau iha konsiderasaun impaktu husi folin mina-rai ne’ebé tu’un maka’as foin lalais ne’e. Halo nune’e konserteza RSE ba 2016 sei tu’un.

Governu ida ne’e, Governu “continuidade”, hodi halao programa sira trasadu tiha ona ne’ebé haklaken iha Planu Dezenvolvimentu Estratéjiku (PDE). Maibe Governu ida ne’e, Governu “foun” mai ho nia maneira foun hodi introdús no fó énfaze liu ba kualidade implementasaun ne’ebé orienta liu ba rezultadu. Atu asegura value for money, Governu sei haré liu ba kualidade, laos kuantidade ekzekusaun no hamenus tiha despeza desnesesária sira. Ho hanoin ida ne’e, bele mós akontese katak wainhira tinan ida ne’e remata, Governu ninia ekzekusaun sei menus husi 100%. Iha ne’e, ita mós hahú ona muda ita nia paradigma hanoin tuan no muda ba paradigma foun ne’ebé sei avalia Governu ida ne’e ninia dezenpeñu bazeia ba kualidade, laos kuantidade ekzekusaun.

Ba oin, atu asegura estabilidade kurtu-prazu no sustantentabilidade longu-prazu, Governu promete atu “komesa haré ona ba nivel despeza públika ida sustentável bazeia ba análize sustentabilidade fiskal ida detailladu no rigorozu”. Katak Governu sei hasai projeitu sira balun ne’ebé la fó retornu ekonómiku no sosial. Ida ne’e inklui mós programa superflu ka desznesesária sira. No tau mós iha konsiderasaun iha kalkulasaun RSE 2016 impaktu husi folin mina-rai Brent ne’ebé foin lalais ne’e tu’un maka’as tebes-tebes.

20150410

RELEMBRANDO DOM ALBERTO RICARDO DA SILVA, BISPO DE DÍLI ENTRE 2004 e 2015

Causou consternação em todo Timor-Leste a morte do Bispo Alberto Ricardo da Silva.

Desde que recebi a notícia da doença que o viria a vitimar, nunca deixei o acompanhar nas minhas humildes orações.

Na noite da quinta-feira santa, dia 2 de abril, recebo a notícia do seu falecimento… Perante tal notícia só tive de me vergar perante o mistério da morte. A agonia e morte de Dom Alberto ocorreram no dia em que em muitas igrejas de Timor-Leste se celebrava a missa vespertina da Ceia do Senhor. Na noite da quinta-feira santa, soavam aos nossos ouvidos as palavras graves do Evangelho de São João: “O Senhor amou-os até ao extremo…”; “tomai e comei, isto é o meu corpo”; “tomai e bebei, este é o cálix da minha aliança…”, Depois da ceia com os discípulos, o Senhor Jesus saiu para o jardim das Oliveiras… ”Pai, passe de mim este Cálix; contundo não se faça a minha vontade, mas a Tua”.

Naquelas horas, no hospital nacional “Guido Valadares”, em Díli, Dom Alberto Ricardo da Silva, certamente, sussurrava: “Pai, nas tuas mãos, encomendo o meu espírito…”

Morreu um sacerdote zeloso e apostólico! Morreu um Bispo piedoso e servidor do Povo de Deus, em Timor-Leste!


Conheci o seminarista Alberto Ricardo no longínquo ano de 1963, no Seminário de Nossa Senhora de Fátima, em Dare. Nesse ano entrava eu pela primeira vez no Seminário para frequentar o 2.º ano. E ele, Alberto, andava no 4.º ano. Era baixo, forte, e andava de calções. Era muito requisitado pelo padre Prefeito para as pinturas; nos ensaios de cantos, ele pertencia ao grupo dos “baixos”; nos teatros, (nas peças de Gil Vicente) representava o papel de cómico… e nos jogos de volley, era grade servidor do bolas altas para Chico Lopes rematar… Feito o 5.º ano, foi mandado pelo Senhor Dom Jaime Garcia Goulart para frequentar o curso de Filosofia no Seminário Maior de São José em Macau. Mais, tarde, no tempo do Bispo Joaquim Ribeiro, foi para Portugal, onde frequentou o curso de Teologia no Seminário Maior de Leiria. 

Em 1981, regressei a Timor como padre novo e fui colocado no Colégio de Fatumaca. Nesse ano, o padre vigário geral da Diocese, braço direito do Martinho da Cosa Lopes. 

Em 1983, quando assumi o cardo de Administrador Apostólico, pedi ao padre Ricardo para continuar como vigário geral da Diocese, cargo que exerceu até 1991. Depois do massacre de santa Cruz, devido às pressões dos militares indonésios, mandei-o a Roma para “aggiornamento”. Depois do seu regresso a Timor, foi incumbido de exercer cargos delicados na formação de sacerdotes diocesanos: director do Ano de Espiritualidade (Tahun Rohani) em Dare, e de 1-º reitor do seminário maior de São Pedro e São Paulo, em Díli. 

Em 2004, foi eleito bispo da Diocese de Díli. Governou a grei de Deus com sabedoria e prudência. Em finais de outubro de 2006, visitei-o no paço episcopal de Lecidere. Na breve conversa que tivemos, disse-me: “tive de aceitar, porque o senhor Núncio obrigou-me…faça-se a vontade de Deus…”

A Diocese de Díli chora a morte do seu pastor. Mas, acredito que temos lá no céu um “servo bom e fiel” que intercede por todos nós, os diocesanos da Diocese de Díli, e pelo povo de Timor Loro Sa’e.

Que saibamos seguir o seu exmplo, sobretudo, na oração e no zelo apostólico, na ordem e disciplina eclesiástica

Porto, 9 de abril de 2015
Dom Carlos Filipe Ximenes Belo

20150401

Deklarasaun Politika Bancada Democratica iha Encerramento OGE 2015

PARLAMENTO NACIONAL
GRUPO PARLAMENTAR DO PARTIDO DEMOCRÁTICO
Rua Formosa Dili – Timor Leste
Tlp : 77178135/77266765




DEKLARASAUN POLITIKA BANCADA PARTIDO DEMOCRÁTICO IHA ENCERRAMENTO DEBATE ORSAMENTU JERAL ESTADO 2015

Excelentissimo Sr. Prezidente do Parlamento Nasional, Vise Prezidente sira,
Sua Excelencia Sr. Primeiro Ministro, Dr. Rui Maria de Araujo
Maluk Deputado sira no Membros do Governo, Publiku tomak no Povu Doben Timor-Leste tomak.

“Kaer Metin Ukun Rasik An, no Harii Nasaun Husi Baze”

Hafoin rona, haree no tetu planu asaun anual no OGE 2015, Bancada Partido Democrático deklara ba publiku katak Partido Democrático simu no aprova planu asaun anual no OGE 2015. Bancada Democrática fo nia apoiu hodi aprova OGE ne’e ho razaun fundamental tolu:

Primeiru, Programa ho Orsamentu Jeral Estado 2015 la sofre mudansa signifikativu kompara ho programa ho Orsamentu V Governo Konstitusional nian nebe aprova iha tinan 2014 liu ba.

Segundu, Bancada Democrática konsiente katak aprovasaun OGE iha Parlamento Nacional nudar dalan uniku hodi viabiliza funsionamentu makina estadu ho nesesidade povu no nasaun ida ne’e:

Terseiru, Bancada Democrática iha konfiansa no esperansa ba kompromisiu politiku hosi VI governu konstitusional nebe PM deklara iha ninia diskursu atu hadia jestaun administrasaun no promove governo ida efikaz, efisiente no responsavel.

Excelencia sira,

Atu halo diak liu tan kompromisu politiku governu ida ne’e nian, no ho hanoin atu fanu ita hotu nia sensibilidade ba kestaun politika, ekonomika no sosial, maka Bancada Democrática hato’o nia lia menon hanesan tuir mai:

1) Inisiativa atu harii projetu ZEESM no Tasi Mane, nudar mega projetu nebe ijiji orsamentu boot atu hahu no hakotu. Aleinde ida ne’e, mega projetu rua ne’e mos nesesita kapasidade intelektual Timor oan sira nian atu akompaina hodi fo pensamentu lojika ba viabilidade projetu, ezekusaun no manutensaun, banune, projetu hirak ne’e iha nia sustentabilidade, no bele dinamiza dezenvolvimentu nasional. Bancada Democrática konsiente katak mega projetu rua ne’e folin boot tebes tanba atu foin hahú deit ho projetu hirak ne’e Estadu tenke aloka kedas osan bo’ot ho montante total USD 172,773 ho deskrisaun ZEESM USd 137, 692 no Tasi Mane USD 38,081, ba ano fiskal 2015.

Ho razaun nebe mensiona iha leten maka Bancada Democrática husu ba VI Governo Konstitusional atu halo estudo de viabilidade ida nebe diak no kredivel hodi haree sustentabilidade, retorno ekonomiku, finanseiro no sosial, no bele hatutan no haboot investimentu identiku iha fatin seluk, banune, bele kria ekuidade de desenvolvimentu iha Timor laran tomak. Bancada Democrática konsiente katak Governu halo ona despeza serkade USD 20 miloens hodi halo estudus kona ba projetu Tasi Mane. Infelizmente, to’o agora Parlamentu Nasional seidauk hatene lolos kona ba rezultadu estudus de viabilidade projetu Tasi Mane nune mos ba projetu ZEESM.

Bancada Democrática mos sensibilizadu katak Governu mos iha ona planu atu halo estrada ho padraun internasional ho faixa haat ka autoestrada iha kosta sul hodi fasilita projetu Tasi Mane; Suply Base iha Suai-Covalima; Refinaria Mina iha Same-Manufahi; no Planta Gas iha Beasu-Viqueque. Ba projetu ZEESM mos hahu harii aeroporto internasional ida no projetu interligadu sira seluk. Ho razaun atu fo lisuk hanoin husi parlamentar sira maka Bancada Democrática husu atu Governu aprezenta estudu de viabilidade ba mega projetu ZEESM ho Tasi Mane. Bancada Democrática mos husu ba Governu atu jere mega projetu rua ne’e ho transparensia, efikasia, efisiente ho responsabilidade hodi evita koluzaun, nepotizmu ho korupsaun iha prosesu inisiasaun implementasaun no distrubuisaun de retornu iha futuru.

2) Bancada Democrática konsiente katak dezenvolvimentu setor agrikultura importante tebes tanba setor ida ne’e sae baze ba dezenvolvimentu ekonomia Timor-Leste nian. Nune mos, maioria populasaun Timor Leste maka sai nudar agrikultor. Maski nune, prosesu modernizasaun setor agrikultura sei dok husi buat nebe ita hotu hakarak, liu-liu agrikultor sira. Estadu Timor-Leste mos seidauk halo jestaun diak ba utilizasaun bee no rai. Ita seidauk halo investimentu diak hodi halibur bee nebe suli deit ba tasi laran no sei maran hotu iha tempu bailoron. Politika atu define se los maka sei na’in ba rai liu husi formulasaun Lei Rai nian sei budu hela iha gaveta politiku sira nian. Jestaun ba rai la’os deit hodi uza ba nesedidade agrikola maibe mos atu fo serteza ba pose sidadaun ida-idak hodi fasilita sira atu halo investimentu seluk. Nune mos, jestaun ba rai importante hodi evita konflitus horizontais no vertikais entre sidadaun ho sidadaun no entre sidadaun ho Estadu. Bancada Democrático mos sensibilizadu katak politika atu moderniza ekipamentu agrikulas sei dok liu husi buat nebe agrikultor sira hakarak. Natar no to’os barak mak seidauk fila no utiliza.

Ho preokupasaun hirak nebe mensiona iha leten maka Bancada Democrática:
  1. Husu atu Governu submete fali Lei Rai nian nebe Governu uluk hatama iha Parlamentu Nasional maibe la vale ona tamba konsekuensia husi formasaun Governu foun;
  2. Husu atu Guvernu haree fila fali estudus nebe governu anterior, liu husi Ministru Mariano Asanami Sabino, halo ona kona ba atu hari’i barrajen hodi halibur bee;
  3. Husu atu Guvernu sosa nafatin trator: trator fila rai, trator kuda fini no trator ko’a hare, no fahe ba Povu nafatin ho jestaun ida ke loos, hodi viabiliza ekonomia Povu nian;
  4. Husu atu Guvernu hakbesik ba agrikultor sira liu husi extensionista sira hodi fahe informasaun no fo apoiu tékniku. Nune mos, husu ba Governu ida ne’e atu mantein ezistensia extensionista sira no fo nafatin apoiu tékniku hodi sira bele hakbesik an diak liu tan ba agrikultor sira.

3) Bancada Democrática mos haree katak politika ba dezenvolvimentu edukasaun no saude seidauk la’o ho diak.

Estudante barak mak seidauk hetan asesu ba eskola ida nebe ho kondisaun diak, dignu no ho material no ekipamentu adekuadu. Nune mos, kurikulum eskolar seidauk hatur loloos, tanba tinan-tinan sempre iha mudansa, nebe fo impaktu negativu ba prosesu aprendijajen labarik sira nian. Iha parte seluk, profesores sira sei infrenta difikuldade iha prosesu ensinu hanesan preparasaun material didatiku no pedagoziku. Ho razaun hirak ne’e, maka Bancada Democrática husu ba governu atu hadia kondisaun eskola, fornese material no ekipamentu eskolar adekuadu, formasaun intensiva ba profesores sira no hadia merenda eskolar. Husu mos ba PN atu aselera diskusaun kona ba Dekretu Lei rua nebe supensu hela.

Enkuanto iha setor saúde, Bancada Democrática mos haree katak jestaun iha area ida ne’e seidauk lao diak. Atendimentu publiku seidauk diak, ekipamentus seidauk sufisiente no barak maka inadekuadu, mos jestaun ba aimoruk seidauk diak tuir ita hotu nia hakarak. Tamba ne’e Bancada Democrática husu ba Governu atu hadia jestaun no administrasaun saude nian hodi hadia atendimentu ema moras sira nian.

Em konkluzaun Bancada Democrática hein katak VI Governu Konstitusional bele tau matan maka’as liu tan ba setor edukasaun ho saude. Basa, dezenvolvimento atu la’o ba oin tenki bazeia iha edukasaun nebe diak, ho kulidade no povu ne’e rasik tenki moris saudavel.

4) Bancada Democrática mos hakarak bolu atensaun ba Governo atu hadia salariu no karreira funsionariu publiku sira nian hodi sira bele hadia sira nia kualidade moris no serbisu ho profissional liu tan hodi atende nesesidade sira publiku nian.

Atu taka Bankada Democrática dala ida tan deklara katak sei fo apoiu tomak ba VI Governu Konstitusional atu hadia jestaun administrasaun hodi bele fo atendimentu diak no lais ba povo, ho karakter ida efisiente no efikaz. Husu mos Governu ida ne’e atu kria kondisoens hodi reforsa setor justisa iha aspektu hotu-hotu no kombate korrupsaun ho seriu no maka’as liu tan. Basa, bainhira justisa fraku mak demokrasia mos sai fraku no demokrasia fraku mak sei mosu hahalok arbitraria sira nebe kontribui de’it ba injustisa no haboot korruptores sira nebe lori impaktu negativu maka’as ba dezenvolvimentu ekonomiku no sosial Timor-Leste nian.

Maka ne’e deit deklarasaun politika Partido Democrático nian!!!

Obrigada wa’in

Dili, 1 de Abril de 2015

Lurdes Bessa
Presidente da Bancada Democrática