Livru - RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor-Lorosa’e

Titulu: RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor-Lorosa’e
Subtitulu: Antes sem título, do que sem Pátria
Autor: Carlos da Silva L.F.R. Saky

  

RENETIL harii formalmente iha 20 de Junho de 1988 maibe prosesu harii hahu kedas husi 1986. Razaun nebe lori estudante sira hodi harii RENETIL mak timor oan hotu-hotu iha dever partisipa iha luta libertasaun ba Timor-Lorosa’e. Nune mak RENETIL defini hanoin boot tolu hodi tuir mak 1) buka izola lalais estudante timor oan sira hotu-hotu husi influensia politika, ekonomika, ideolojika no sosiu-kultural Indonezia nian; 2) dezenvolve atividade politika sira ho rensonansia internasional liu hosi denunsia ba mundu tomak kona-ba krimi hotu-hotu nebe Indonezia halo iha Timor-Lorosae no halo halakon prezensa Indonezia nian iha Timor-Lorosa’e; 3) prepara ema profisional sira ho konsiensia revolusionaria hodi partisipa iha rekonstrusaun nasional Timor Lorosa’e nian. 

Atu hametin espiritu nasionalista no determinasaun hodi funu ba ukun rasik mak RENETIL defini nudar nia lema maka “Antes sem título, do que sem Pátria” hodi tau uluk interesse libertasaun rai Timor-Lorosa’e nian iha oin duke interese sira pesoal nian. Ho lema ida ne’e hodi estudante sira tenki prontu halo sakrifisu hotu-hotu hodi bele dudu prosesu libertasaun Timor-Lorosa’e nian ba iha oin. Nune’e sakrifiu nebe estudante sira tenki halo mak la’os de’it lori sira nian bolsa estudu hodi finansia rasik aktividade sira luta nian, maibe aseita terus no mate rasik ba ukun-rasik-an. Militante RENETIL nian hamutuk 12 mate iha luta laran no balu soe tama iha kadeia sira Indonezia nian iha Jakarta no Timor-Lorosa’e. 

RENETIL iha estratejia boot rua hodi tuir, nudar dalan hodi aselera prosesu ba iha ukun-rasik-an rai Timor-Lorosae nian. Estratejia rua ne’e mak “internacionalização do conflito de Timor-Leste” no “indonesiação do conflito de Timor-Leste”. Ida primeiru hakarak internasionaliza konflitu Timor-Lorosa’e nian ba mundu liu husi hakerek surat ka halo petisaun nebe estudante sira hamutuk atus assina hodi haruka ba Xefe Estado ho Governo sira iha rai-li’ur hodi exije direitu timor oan sira nian ba autodeterminasaun ho ukun-rasik-an. Buka forma opiniaun internasional ida nebe a favor ba luta timor oan sira nian ba ukun-rasik-an, liu husi publikasaun Boletim sira no hatama jornalista estranjeiru sira mai iha Timor-Lorosa’e hodi haree rasik ho matan luta timor oan sira nian. La’os limite deit iha assina petisaun sira, ka halo publikasaun Boletim sira, maibe halo mos okupasaun ba embaixada sira rai-liur nian iha Jakarta, tuir organiza manifestasaun iha rai laran, organiza manifestasaun ho konferensia internasional sira rai liur no iha Indonezia rasik, desenvolve lobby klandestina hamutuk ho diplomatas rai-li’ur sira iha Jakarta. Enkuantu “indonesiação do conflito de Timor-Leste” buka transfere funu husi Timor-Leste ba iha Indonezia. Tanba Timor-Lorosa’e nudar rai kiik ida, nune mak presiza loke luan kampu de bataila, lori konflitu Timor-Lorosa’e nian ba iha povu Indonezia nia let. Buka konsiensializa povu Indonezia katak konflitu Timor-Lorosa’e nian la’os lori terus ho mate deit ba timor oan sira maibe ema Indonezia sira mos mate barak no Indonezia ninia ekonomia sai rahun tanba funu iha Timor-Lorosa’e nebe lori kustus boot tebes ba povu Indonezia. Buka lori povu Indonezia mai iha Rezistensia nia sorin hodi hamutuk luta ba demokratizasaun iha Indonezia no libertasaun ba rai Timor-Lorosa’e. So ho Indonezia ida ukun husi rejime demokratiku ida mak bele lori moris diak ba povu Indonezia no permiti mos libertasaun ba rai Timor-Lorosa’e. Nune hamonu rejime ditatorial Soeharto nian nudar imperativu ida. Soeharto monu tiha duni tanba kooperasaun entre povu rai rua ne’e, povu Indonezia hetan hikas demokrasia nebe kleur ona sira buka no Timor-Lorosa’e mos hetan ninian ukun-rasik-an. 

RENETIL tanba moris iha Bali, fatin ida estratejiku tebes, ne’e duni sai ponti ligasaun ba frenti luta nian tolu, armada, diplomatika ho klandestina. Fasilita komunikasaun ho korrespendensia entre frenti tolu luta nian. 

RENETIL moris iha situasaun ida defisil tebetebes nia laran, moris iha momentu ida problema Timor-Lorosa’e nian hanesan “causa perdida” iha komunidade internasional nia matan no iha momentu nebe timor oan sira la fiar ona atu Timor-Lorosa’e bele hetan nia ukun-rasik-an. RENETIL moris hodi fo esperansa ba povu Timor-Leste, katak funu ba ukun-rasik-an la’os “causa perdida” ida. Atu fanu ema hotu nebe dukur nia konsiensia mak presiza halo internasionaliza ba problema Timor-Lorosa’e nian, fo esperansa ba povu Timor-Lorosa’e ho ba mundu tomak katak ne’e la’os “causa perdida” ida, maibe presiza luta maka’as liu tan, luta ho aten brani liu tan. Tanba mos ida ne mak RENETIL defini ninia karater ho natureza hanesan organizasaun “semi clandestina”, tanba nudar organizasaun massa estudante sira nian presiza halo asaun nakloke iha situasaun balu hodi mundu bele hatene timor oan nia luta ho nia hakarak ba ukun-rasik-an. 

RENETIL ho FALINTIL nudar organizasaun rua nebe haree malu hanesan aman ho oan, nebe sempre hamutuk hodi defende mudansa politika ho estrajejia sira nebe Comando Superior da Luta hasai. Hamutuk hodi enfrenta mos grupus sira nebe hakarak sobu unidade nasional no buka muda Comando Superior da Luta ba rai li’ur. Tanba defeza nebe makaas RENETIL halo hodi defende Comando Superior da Luta ka CNRM nia hanoin estratejika sira ba libertasaun Timor-Lorosa’e nian, nebe hetan kritika maka’as husi membru CCF sira iha rai-li’ur, no perante passividade UDT nian, mak iha surat Komandante Xanana Gusmão nia ida hasai iha tinan 1994, Xanana Gusmão hateten katak, iha momentu sira nebe difisil tebetebes, sem FRETILIN, sem UDT, RENETIL mak sai hanesan ponti osan mean CNRM nian ba mundu, RENETIL maka defende no hatutan CNRM nia hanoin. 

RENETIL tuir determina perkursu luta nian balu, hanesan evita atu Komandante Xanana Gusmão fila ba FRETILIN hodi hametin unidade nasional no evita atu Grupo Rai Timor Makau mak organiza mesak Kongresu Nasional Timor oan sira nian iha Diaspora, tanba iha sira nia proposta sira, hatudu katak sira hakarak muda Centro de Decisão ba iha Timor oan sira iha rai-li’ur, nebe implika muda Comando Superior da Luta ba rai li’ur. 

Atu fasilita mos internasionaliza problema Timor Lorosa’e nian, RENETIL mos serbisu ho grupu solidariedade oioin husi rai oioin. Organiza manifestasaun no halo presaun total ba Indonezia. Iha Dresden, Alemaina, ditador Soeharto atu bulak, tanba primeira vez nia enfrenta manifestasaun iha rai-liur nebe halo umilasaun total ba nia. 

Tanba aktividade sira RENETIL nian hetan resonansia internasional maka’as, tanba ne’e, organizasaun ida ne’e, nudar primeira entidade Timor-Lorosa’e nian nebe hetan rekuinesimentu internasional. Hetan rekuinesimentu ida ne’e tanba organizasaun ida ne’e luta makaas hodi defende direitu sira timor oan nian. Rekuinesimentu ne’e hatudu liu husi fo Reebok Human Right Award ba Sekretariu-Jeral RENETIL nian, La’Sama. Premiu ne’e hetan iha 1993, no ikus mai iha 1995, La’Sama mos eleitu ba Vise/Prezidenti Honorario National Union of Students iha Reinu Unidu nian. 

Tanba rezistensia nebe makaas hasoru okupasaun Indonesia nian iha Timor-Lorosa’e mak membru sira RENETIL nian barak naran tama iha lista negra sira no ninia dirijente sira barak soe tama iha kadeia sira Indonezia nian. Barak lakon nia bolsa estudu tanba halo rezistensia aberta hasoru okupasaun Indonezia nian iha Timor-Lorosa’e. 

Bainhira atu tama ona ba halo preparasaun ba referendum iha Timor-Lorosa’e, RENETIL mos fo instrusaun ba ninian estrutura sira, haruka militante ho simpatizante sira RENETIL nian hodi fila hotu mai iha Timor-Lorosa’e hodi tulun Comando Superior da Luta ka CNRT hodi halo kampaina maka’as ba ukun-rasik-an hamutuk ho populasaun iha Timor-Lorosa’e laran tomak. 

Ohin loron Timor-Lorosa’e hetan tiha ona nia ukun-rasik-an, maibe ukun-an ida ne’e sei benefisia deit ema lubun oan ida. Sei mosu injustisa barak no presiza luta nafatin hodi lori Timor-Lorosa’e ba iha moris ida diak liu tuir idealizmu ho prinsipiu ukun-rasik-an nian.

Carlos Slfr Saky 
https://www.facebook.com/carlos.slfrsaky