VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20130630

Fundo desbloqueado

Quase três anos depois de ter sido anunciado pelo antigo primeiro-ministro chinês, Wen Jiabao, está já disponível a primeira tranche do Fundo da Cooperação para o Desenvolvimento entre a China e os Países de Língua Portuguesa. São 125 milhões de dólares americanos (quase de mil milhões de patacas) para financiar investimentos de empresas chinesas e do universo lusófono.

Pedro Galinha

O anúncio foi feito ontem, mas o Fundo da Cooperação para o Desenvolvimento entre a China e os Países de Língua Portuguesa foi criado oficialmente na quarta-feira, lia-se no comunicado da Direcção dos Serviços de Economia. Ou seja, quase três anos depois de ter sido apregoado, em Novembro de 2010, pelo então primeiro-ministro chinês, Wen Jiabao, na 3ª Conferência Ministerial do Fórum para a Cooperação Económica e Comercial entre a China e os Países de Língua Portuguesa (Fórum Macau).

O valor global deste fundo é de mil milhões de dólares americanos, mas a primeira tranche está fixada em 125 milhões de dólares americanos. As entidades responsáveis pelo financiamento desta iniciativa, promovida pelo Governo Central, são o Banco de Desenvolvimento da China e o Fundo de Desenvolvimento Industrial e de Comercialização de Macau.

“É melhor tarde que nunca”, começa por dizer o presidente da Associação Comercial Internacional para os Mercados Lusófonos (ACIML), Eduardo Ambrósio, antes de revelar que, “até agora, os empresários não têm conhecimento sobre quais são os trâmites e procedimentos para pedir apoio do fundo”.

“Não temos qualquer informação”, insiste o dirigente da ACIML.

“Já pedimos algumas vezes, mas disseram sempre que a resposta viria em breve. Não temos nada na mão, mas, de qualquer maneira, é uma boa notícia e, assim que tivermos mais tempo, vamos ter uma reunião com os nossos associados para discutir como podemos aproveitar este fundo e expandir as nossas oportunidades de negócios”, afirma Eduardo Ambrósio.

O PONTO FINAL contactou o secretário-geral do Fórum Macau, Chang Hexi, que prometeu prestar todos os esclarecimentos sobre o fundo depois do “IX Encontro de Empresários para a Cooperação Económica e Comercial entre a China e Países de Língua Portuguesa”. A reunião terá lugar em Díli (Timor-Leste), entre 1 e 3 de Julho, e conta com uma apresentação feita pelo Banco de Desenvolvimento da China no programa.

Áreas bem definidas

“O fundo concentrar-se-á nas necessidades de investimento e financiamento das empresas do Interior da China (incluindo Macau) e dos países de língua portuguesa”, precisava o comunicado da Direcção dos Serviços de Economia, que acrescentava que a sua constituição serve ainda para “promover a construção de infra-estruturas, transportes, telecomunicações, energia, agricultura e recursos naturais”.

Carmen Amado Mendes defende que a definição destas áreas de investimento revela “de forma transparente” os “interesses económicos e comerciais subjacentes à criação do Fórum Macau”. Mas a investigadora da Universidade Coimbra, que tem realizado vários estudos sobre esta plataforma multilateral, alerta para o facto de “o peso que cada uma destas áreas tem em cada um dos países de língua portuguesa varia”.

“Por exemplo, em Angola, o interesse na construção de infra-estruturas por empresas e trabalhadores chineses é particularmente evidente, a par da importação de petróleo, numa lógica conhecida por ‘Resources for Infrastructure’. No Brasil, o envolvimento nas infra-estruturas não é tão visível e está geralmente confinado à área de exploração e transporte de recursos naturais. A importação de petróleo, minério de ferro e soja domina a balança comercial”, nota Carmen Amado Mendes.

Em Portugal, o investimento chinês na EDP e REN são “uma história bem conhecida”. Já em Timor-Leste, chegou à rede de distribuição eléctrica nacional, “pelas montanhas mais recônditas”, e o petróleo “também tem um peso importante na equação”.

A aposta no sector agrícola é outra face visível da relação comercial e económica entre a China e o mundo lusófono. “O investimento chinês na agricultura é crescente em muitos destes países, nomeadamente Moçambique, e o peixe da Guiné tem características de grande atractividade para os chineses. Guiné e Moçambique são também países que têm exportado muita madeira (não transformada) de todas as qualidades para a China”, aponta a académica.

“Em suma, não espanta que o fundo se concentre em apoiar as áreas de principal interesse chinês nos restantes países do Fórum Macau. Este fundo vai, assim, facilitar o investimento nessas áreas e, embora teoricamente funcione também no sentido contrário, ou seja, para apoiar o desenvolvimento das empresas desses países na China, o grande objectivo é reforçar a presença chinesa no mundo lusófono com um instrumento que tornará as empresas chinesas ainda mais competitivas, para desespero das outras dos países membros do Fórum Macau, nomeadamente portuguesas e brasileiras”, conclui Carmen Amado Mendes.

O comércio entre a China e os países de língua portuguesa atingiu 523 milhões de patacas, em 2012. De acordo com o comunicado de ontem da Direcção dos Serviços de Economia, a constituição e o funcionamento do fundo agora desbloqueado, “alarga o espaço da cooperação económica e comercial” entre os actores da relação sino-lusófona, sem esquecer as oportunidades para Macau.

Pedro Galinha
Fundo desbloqueado
Opiniao: www.pontofinalmacau.wordpress.com

20130626

“A pratica é critério da verdade”: avaliação critica ida kona ba filosofia ukun rasik an

“A pratica é critério da verdade”: avaliação critica ida kona ba filosofia ukun rasik an


Martinho G. da Silva Gusmão

Ha’u rona bebeik Mana Maria Paixão no Mana Maria Domingas Alves Micato mak dehan “a pratica é critério da verdade”. Expressão ida ne’e sira rona husi 2o Presidente RDTL, Nicolau Lobato. Micato dehan, “Hau lalika ko’alia barak tanba ita nia pratica é critério da verdade, ne’e hanesan filosofia ukun rasik an nian. pratika maka hatudu sa mak ita halo no ita nia asaun ne’e teki boot liu ita nia liafuan. O lalika ko’alia antes kuandu o seidauk halo buat ida” (Matadalan, segunda 24-30 junu 2013, p. 9).

Liafuan “pratica”, iha filosofia so hatudu de’it ba Aristóteles no Karl Marx. Mai husi lian Grego nian (bahasa Yunani) “he práxis” ka “actio” (Latim), nia hatudu ba hahalok no lala’ok ka atividade imanente husi ema ida. La hanesan ho “he poiesis” ka “operatio” (lian Latim) nebe hatudu atividade transitiva ema ida nian atu halo buat ida. Ne’e duni, iha Grego no Latim, iha práxis/ actio no poiesis/ operatio – liafuan ida hatudu ba ema nia hahalok, ida seluk ba ema nebe halo buat ida.

Tuir Aristóteles nia hanorin, práxis ne’e hahalok wainhira hatudu ba política no ética. Tan ne’e nia hakerek katak “... assegurar o bem de uma nação ou de um Estado é uma realização mais nobre e mais divina” (EN, 1094b10). Husi ne’e Aristóteles defini kona ba ciência “theoria” (theoretical understanding): matemática no metafísica no ciência “práxis” (practical understanding): ética no política. Husi biban seluk, poiesis ne’e hatudu liu ba saida mak ema halo: fabricação no arte. Ida ne’e dala ruma lori ita hanoin kona ba techne ka liafuan ohin loron: técnica; tecnologia; tecnocrático no técnico. Husi ne’e ita hare katak, práxis ne’e hahalok politica/ ética husi ita ida-idak: comportamento político, nebe la hanesan ho poiesis no techne nebe hatudu katak ita halo buat ida.

Ohin loron, ita hare confusão!!! Político sira (ema estado nian) la hatene sira nia knar politica/ ética nebe tur hodi hanoin (deliberação) no halo decisão, maibe sira rasik mak tun ba halo educação, socialização no fabricação. Ne’e duni, dala ruma ita la hatene no sukat deputado ida ka ministro (vice ka secretario do estado ) ida ne’e halo política ka halo projeto – alias: sira técnico ka sira político. Dala barak liu, técnico sira nebe fo tulun ba ministro nu’udar “assessor” ka “expert” ka “perito”, mai fali husi nomeação política no la’os qualificação técnica.  Ne’e duni, ita nia órgão estado kahor tiha “technical know how” no “social know how”.

Maibe, confusão ne’e mosu tan ita hanoin katak “práxis” ne’e hanesan de’it ho liafuan Portugues: “pratica”! Liafuan ne’e hanesan mos inglês, italiano, espanhol no seluk tan, nebe hola husi frances “pratique” – katak, hahalok halo buat ruma, capacidade kahor ho habilidade tau hamutuk tan ho agilidade. Frances hamosu tan liafuan “practiser”, inglês “practice” nune’e tama tan liafuan “praticar” (pt) ka “praticare” (it), lori hatudu ba lalaok (performance), halo (do) ka hatudu sai buat nebe ita halo (carry out) too hamosu mos habito.

Husi sikun ida ne’e mak ita bele hatene filosofia pratica husi Karl Marx (marxista no comunista sira). Atenção: PMG bele precisamente ko’alia kona ba marxista/ comunista, maibe la’os no lalika necessariamente fiar iha marxismo no comunismo!

Marx rasik hakerek Theses on Feuerbach, no ikus mai nia proclama katak, “The philosopher have only interpreted the world, in various ways; the point is to change it” (these XI). Nia la simu Feuerbach nia liafuan kona ba “revolutionary práxis”, maibe tur bilan deit ka nonok deit hodi halo contemplação fali. Seidauk radikal lolos nian. Pratica ba Marx, la’os de’it hahalok tur hanoin maibe halo buat ruma atu muda situação tomak ho dalan revolução. Husi tese hirak ne’e mak, tuir Marxista sira nia hanorin, práxis katak “... the free, universal, creative and self-creative activity through which man creates (makes, produces) and changes (shapes) his historical, human world and himself ...” (Gajo Petrovic, “Práxis” in A Dictionary of Marxist Thought, 2003: 435).

Se ita dehan “a pratica é critério da verdade”, oinsa mak ita sukat político-empresario? Ministro no deputado la halo politica, maibe bisnis fali! Ne’e oinsa lerek? Bele dehan deputado no ministro, vice no secretario estado balun halo bisnis-empresarial atu hatudu duni katak sira “creates and change” Timor Leste nia destino ga? La hatene!

Agora, oinsa mak estudante sira baku malu, lanu ho droga, tama arte marcias atu ta malu, sona malu no oho malu iha Indonesia ... “a pratica é critério da verdade”? CPD-RDTL nebe halo to’os no natar iha Welaluhu, mobiliza ema sira husi foho ida ba tetuk selu lori Constituição 1975 nian (nebe mundo internacional la reconhece) hodi hasoru fali Constituição 2002 (nebe mundo tomak reconhece) – maibe ninia lider sira rasik reconhece documento oficial Estado nian hodi halo bisnis? Nune’e ema bele hanoin: arte marcias no CPD-RDTL sira nia “... praticas é critério da verdade” karik?

Marx ko’alia kona ba lumpenproletariat, katak, grupo sira nebe desorganizado no desintegrado: drogado, violento, naok ten, mau-hu/ bui-hu, vadio-vagabundo, nst ... sira ne’e hanesan instrumento político atu ukun-nain sira usa sira nia hahalok atu sai hanesan critério ida oinsa mak deputado ka ministro sira hatudu serviço kona ba verdade. Lumpenproletariat la’os grupo marginalizado, maibe massa desintegrado. Sira mosu iha disturbo político, no sira nia pratica mak perturbação. Hanesan ema balun iha Baucau dehan ba ha’u, “Amo, ita serviço mate-an didiak, maibe Governo susar tebes atu suporta ita; sira be pratica muturabu ne’e Ministro sira hakat lalais ba atu tulun. Nune’e, ita mos bronkas atu Governo tau matan”!

Hau hanoin, Gianni Vatimo – filosofo marxista italiano – dehan “interpretare il mondo é cambiare il mondo”. Nia hatudu katak, “pratica” la’os hahalok taka matan, taka tilun no taka fuan, maibe loke neon ho laran atu halo interpretação ba mundo. Ema tur hodi hanoin, hanoin atu halo moris di’ak. So educação mak bele halo ida ne’e. La’os revolução. Ukun rasik-an katak self-regulation, la’os halo tuir gosto. Ne’e duni, nu’udar ema halo sala ne’e baibain ona, maibe baibain halo sala bebeik ne’e la baibain ona (bahasa Indonesia karik: kesalahan itu hal biasa, tetapi kebiasaan salah itu tidak biasa).

*) Docente ba filosofia ética, filosofia politica, ateísmo contemporâneo no filosofia hermenêutica iha Instituto Superior de Filosofia e de Teologia (ISFT), Dili

20130625

Banku Mundial Hatudu Interese Reabilitasaun Estradas Iha Timor

Ministru Obra Públika, Eng. Gastão Francisco de Sousa ho Nuno Mota Pinto, Alternate Executive Diretor Banku Mundial ba Italia, Portugal, Grecia, San Marino, Albania, Malta no Timor-Leste, iha MC Private Dining Room C, Banku Mundial Washington DC, USA.
Washington, Forum Haksesuk (25/6) - Ministru Obra Públika, Eng. Gastão Francisco de Sousa, halo vizita servisu ba Banku Mundial (BM) iha Washington DC, USA, durante loron tolu, hahu husi loron 24 to’o 26 Junho 2013. 

Ojetivu vizita ne’e ho intuito aprezenta proposta ba BM konaba projetus reabilitasaun luron ka estradas iha Timor-Leste, hanesan luron Dili-Ainaro nebe hetan apoio financeiro husi Banku ne’e. 

Koalia konaba programa Grant (ajuda) no Loans (empréstimo), ministro Gastão haktuir, katak “Banku Mundial ho interesse tebes atu ajuda Timor-Leste hodi dudu dezenvolvimentu ba oin, liuliu iha setores infraestruturas nebe mak BM envolve ba". 

Iha biban ne’e ministro Gastao Sousa hasoru malu ho Nuno Mota Pinto, Alternate Executive Director at the World Bank Group nian, nebe hatudu ho interese atu tulun Timor-Leste liu husi planu MOP nian. 

“Encontro ho Nuno Mota Pinto importante tebes ba Timor-Leste, tanba Banku Mundial bele ajuda hodi fó mos asistensia ba Timor-Leste, liliu iha setores ne’ebe mak Timor-Leste necessita hanesan; partilha esperiensia ba manutensaun no rehabilitasaun; asistensia Banku Mundial nian ba kapasitasaun ba setores rekursus humanus iha Ministeriu Obras Publikas Timor-Leste”, haktuir Eng. Gastao hafoin “almoço de trabalho” hotu iha MC Private Dining Room C, Banku Mundial nian. 

Durante loron tolu ne’e, MOP ho ninia delegasaun halo encontros hodi partilha fahe-malu esperiensia ho sira husi rai seluk ne’ebe mak hetan projetus husi Banku Mundial, hanesan, rehablitasaun no manutensaun estradas iha Brazil, esperiensia estradas rural nian iha Amerika Latina, nomos projetus seluk ne’ebe mak Banku Mundial implementa iha rai Afrika. 

FHN

20130623

A Paz vai Correndo de Mão Para Mão

Aproveito o nascer do sol em Timor-Leste, pois lá, já é de dia, para partilhar este pequeno artigo sobre a vida de Dom Ximenes em homenagem ao seu 25º Aniversário de Ordenação Episcopal. 

Parabéns e OBRIGADO 
Dom Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB.

Bispo Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB
19 Junho 1988 – 25º Aniversário de Ordenação Episcopal – 19 Junho 2013

Há 25 anos atrás foi consagrado o primeiro bispo timorense, o padre Carlos Filipe Ximenes Belo. A cerimónia da Ordenação inserida na Eucaristia, diante da imagem da Imaculada Conceição em Lecidere, foi fervorosamente participada por milhares de timorenses. Para muitos deles, era a primeira vez que assistiam à consagração de um bispo. O bispo ordenante foi o Núncio Apostólico em Jacarta, Mons. Francesco Canalini. Na cerimónia estiveram também presentes oito Bispos provenientes de várias dioceses da Indonésia. É de mencionar que a ordenação deste sacerdote deu-se no Ano Mariano (1987-1988) e no ano do centenário da morte de Dom Bosco (1988). 

D. Carlos Filipe Ximenes Belo - Amo Bispo como era popularmente conhecido - já vinha servindo a Diocese de Dili como Administrador Apostólico desde 12 de Maio de 1983, na altura apenas com 35 anos de idade (portanto, o bispo mais novo do mundo) e novel sacerdote (ordenado em Julho 1980). Embora “sem conhecimentos pastorais”, parecia “ mais tolerante ” que o seu predecessor, Dom Martinho da Costa Lopes. Perante o “não” e o “sim” de muitas vozes sobre a escolha deste candidato para ser o pastor da igreja local, o Santo Padre João Paulo II teria dito “e quello” acerca deste pastor “tímido”, como alguns o queriam denominar. 

MENINICE

Carlos Filipe é o quinto filho de Domingos Vaz Filipe e Ermelinda Baptista Filipe. Nasceu em Wailacama, a 3 de Fevereiro de 1948. Domingos tinha sido professor primário e lecionava também em Lautém, antes da 2ª Guerra Mundial. Após a guerra, muitos dos seus alunos tornavam-se liurai (chefes) de muitos sucos e outros, funcionários públicos. O pequeno Carlos perdeu o seu pai apenas com dois anos de idade. A mãe, dona Ermelinda, iletrada, teve de assumir o papel de pai e mãe na educação e formação dos filhos por isso, Carlos, como todos os outros timorenses, começou muito cedo a trabalhar. 

FORMAÇÃO

Além de estudar na Escola da Missão de Baucau, Carlos Filipe, cuidava também dos animais domésticos. Depois de ter feito a 4ª Classe em Ossú com os Salesianos, era seu professor da 4ª Classe o irmão João Benezatto, (trabalhou também na Madeira e encontra-se sepultado no Cemitério de São Martilho). Terminada a 4ª Classe, Carlos pediu para entrar no Seminário diocesano de Dare orientado pelos Jesuítas. Concluído o 6º Ano, o Bispo Dom José Joaquim Ribeiro, recomendou-lhe insistentemente que não se fizesse salesiano, mas o jovem Carlos Filipe, com voz firme e serena, disse que “é uma força maior que me empurra para os salesianos”. 

De 1969 a 1973 esteve em Portugal para a sua formação, tornando-se salesiano em Setembro 1973. Concluído o estudo da Filosofia regressou a Timor, mais propriamente a Fatumaca, onde fez o seu apostolado entre os seus conterrâneos e lecionou no Ciclo Preparatório. Dentro deste âmbito de formação, frequentou um Curso de Reciclagem em Agosto 1975 em Dili. Aconselhado pelo Pe. Martinho da Costa Lopes, na altura Vigário Geral, partiu a pé com outros refugiados para Atambua, devido ao conflito interno entre irmãos. De Atambua seguiu para Macau a fim de concluir o seu estágio iniciado em Fatumaca. Terminado o estágio, prosseguiu os estudos de Teologia na Universidade Católica Portuguesa entre 1976-1979, recebendo no final o bacharelato em Teologia. Foi depois enviado para frequentar a Universidade Pontifícia Salesiana em Roma, onde concluiu a licenciatura summa cum laude em Teologia Pastoral. 

SACERDOTE E BISPO

No dia 24 de Janeiro de 1980 foi ordenado diácono por D. António Javierre Ortas, SDB. No mesmo ano, a 26 de Julho, foi ordenado sacerdote em Lisboa por D. José da Cruz Policarpo, seu professor na Universidade Católica Portuguesa. Regressou a Timor em Julho 1981 onde desempenhou o cargo de mestre de noviços de 8 de Dezembro 1981 a 8 de Dezembro 1982 em Fatumaca. Depois, foi nomeado Diretor do Colégio de Fatumaca a 20 de Março de 1983, mas teve pouco tempo para exercer esta missão, porque nos primeiros dias do mês de Maio chegou um telegrama do Núncio Apostólico em Jakarta pedindo a comparência do Pe. Carlos Filipe na Nunciatura. Já era noite quando ele lá chegou. No dia seguinte, o Núncio comunicou-lhe: “Olha, Pe. Ximenes, o Santo Padre nomeia-te Administrador Apostólico de Timor. Agora vais para a capela e rezas. E depois, quando voltares, dizes que aceitas.” O jovem padre salesiano recordou-se que Dom Bosco recomendava muito a obediência ao Papa. Um desejo dele, deveria ser uma ordem. Assim, numa atitude de serviço à Igreja, assinou o documento e regressou a Timor. 

Cinco anos depois, a 21 de Março de 1988, Dom Ximenes foi eleito Bispo titular de Lorium, conservando o cargo de Administrador Apostólico e a 19 de Junho deu-se a sua ordenação episcopal. Para o lema do seu episcopado escolheu a frase de São Paulo: “Caritas Veritatis, Veritas Caritatis” (Caridade na Verdade, Verdade na Caridade), lema que o norteou na sua entrega e dedicação ao Evangelho e na defesa dos Direitos Fundamentais do seu povo.

ACONTECIMENTOS QUE SE SEGUEM

Com o tempo, tornou-se a única voz timorense que insistentemente apelava para a paz e a liberdade e teve a coragem de condenar publicamente a crueldade e o abuso das forças armadas, a guerra psicológica e as constantes violações dos direitos humanos, entre outros, “o massacre de Crarás”. 

Como bispo visitava todas as paróquias e capelas espalhadas por Timor, onde foi sempre acolhido com muita fé e carinho. Nos tempos fortes da Igreja, sobretudo Advento e Quaresma, escreveu muitas Cartas Pastorais, para partilhar os momentos da vida da igreja e dar orientações aos cristãos para uma vivência prática da Fé. Denunciou veementemente, não só as bárbaras práticas ofensivas dos ocupantes, mas também a maneira como os da guerrilha tratavam os seus irmãos deixando-os sofrer ao Deus dará.

Para além de encontros com autoridades civis, religiosas e militares da Indonésia, Dom Ximenes teve também encontros em Ossú e Fatumaca com o Comandante em Chefe, Kayrala Xanana Gusmão, trocando com ele o seu ponto de vista acerca das consequências que o povo enfrentava diariamente por causa do conflito que opunha timorenses e indonésios, mas igualmente entre os próprios timorenses. Dom Ximenes escreveu ainda a muitas figuras mundialmente reconhecidas pedindo ajuda para o oprimido povo timorense e apoio para a promoção de um futuro independente para o povo de Timor-Leste. Dom Ximenes foi perseguido pelas autoridades indonésias e, por duas vezes, atentaram contra a sua vida. No dia 6 de Fevereiro 1989 escreveu ao secretário-geral da ONU, Javier Pérez de Cuellar, reclamando por um referendo sob os auspícios da ONU, sobre o futuro de Timor-Leste e pela ajuda internacional ao povo timorense que estava “a morrer como povo e como nação”. 

O Papa João Paulo II, mostrando a sua solidariedade para com esta igreja, visitou e celebrou a Eucaristia em Tasi-Tolu, onde presenciou também a manifestação dos jovens após a Missa, no dia 12 de Outubro de 1989. Com esta visita, Sua Santidade colocou de novo o problema de Timor na arena internacional. Porém, a situação veio a piorar quando o Bispo Dom Ximenes Belo deu abrigo na sua própria residência a jovens que tinham escapado ao massacre de Santa Cruz, no dia 12 de Novembro de 1991 e denunciou os números das vítimas mortais (mais de duzentos) que os ocupantes desmentiram afirmando que tinham sido apenas 19 mortos e 91 feridos. Número que é lançado ao ar como poeira, devido ao trágico acontecimento daquele ano 1991. Convidado pelo Secretário-Geral da ONU, Dom Ximenes participou no “Encontro Intra-Timorense”, patrocinado pela ONU em Burg Schlaining, na Áustria.

A obra corajosa deste bispo em prol dos timorenses e em busca da paz e da reconciliação, bem como a sua oposição aos massacres de timorenses, valeram-lhe a hostilidade do regime de Jacarta, por essa razão, e por ter sempre procurado romper o isolamento de Timor-Leste, chamando a atenção do mundo para o que ali se passava, foi internacionalmente reconhecida quando, em conjunto com seu compatriota o ativista de Timor-Leste no exterior, Dr. José Ramos-Horta, foi-lhes entregue o Prémio Nobel da Paz a 10 de Dezembro de 1996. No seu discurso afirmou: “Como bispo deste povo vejo o Prémio Nobel da Paz não como algo meramente para homenagear uma pessoa, mas como homenagem legítima pelo trabalho desenvolvido pela Igreja Católica em Timor, defendendo os direitos inaliáveis do seu povo (...). O que o povo quer é a paz, o fim da violência e o respeito pelos Direitos Humanos. Tenho a esperança de que o Prémio Nobel da Paz promoverá estes objetivos.» Na sequência deste reconhecimento, D. Ximenes Belo teve oportunidade de se reunir com Bill Clinton, Nelson Mandela e várias entidades civis, religiosas e mesmo militares para falar sobre a realidade que se vivia em Timor-Leste. Não tardou, seis anos depois, a 20 de Maio de 2002, no mesmo sítio onde João Paulo II havia celebrado a Eucaristia, vê-se a Bandeira da República Democrática de Timor-Leste erguer-se majestosamente no mastro, assinalando assim o nascimento do primeiro País do século XXI, também com a presença de Maria na efígie da estátua de Nª Sª de Fátima, para além dos convivas que celebravam jubilosamente entre lágrimas este histórico e memorável acontecimento. 

Com a saúde enfraquecida, Dom Ximenes Belo pediu ao Papa João Paulo II, em Novembro daquele ano, a sua demissão como Administrador Apostólico e partiu para Portugal que o acolheu para tratamento médico. Em 2004 aceitou ser missionário em Moçambique mas por motivos de saúde, um ano depois, regressa de novo a Portugal, onde se encontra até a presente data. Em Portugal, além de colaborar com os sacerdotes na Pastoral, é também convidado para falar da paz, direitos humanos, justiça, solidariedade ou temas inerentes à vida da Sociedade, não só em Portugal mas também noutros países.

No seu tempo livre, para além de escrever a História da Igreja de Timor-Leste, que em breve irá para o prelo, publica também resenhas em artigos dos jornais acerca da História da Igreja de Timor. Alguns autores solicitam-no para escrever o Prefácio dos seus livros. Recentemente publicou dois livros: “OS ANTIGOS REINOS DE TIMOR-LESTE” e “DOM FREI MANUEL DE SANTO ANTÓNIO”. 

Em homenagem ao Bispo Dom Jaime Garcia Goulart, que foi Bispo de Dili desde 1945 a 1967, Dom Ximenes visitou a freguesia da Candelária na ilha do Pico, Açores. Em homenagem ao Capitão Armando Pinto Correia, madeirense natural do Estreito Câmara de Lobos que esteve a trabalhar nos anos 30 na terra de Dom Ximenes em Baucau e escreveu o livro “Gentio de Timor”, livro “considerado pelo antropólogo Arnold Gennep, na Revista Mercure de France (1936), como um dos melhores livros do Mundo, enquanto monografia de um povo”, Dom Ximenes visitou a ilha da Madeira entre 11 a 15 de Novembro de 2009, por ocasião do lançamento da 2ª edição do livro "Gentio de Timor".

D. Ximenes Belo esteve na Guarda, entre os dias 7 e 11 de Julho de 2008, a orientar um retiro de sacerdotes da Diocese, realizado no Centro Apostólico da Guarda. O Jornal «Guarda» fez-lhe uma entrevista que foi publicada no dia 18 de Julho de 2008 da qual retirámos um pequeno extrato:

«A Guarda: Qual o papel da Igreja Católica no processo de independência de Timor-Leste? 
D. Ximenes Belo: Não foi um problema político, portanto, não se pode falar no papel da Igreja Católica na independência de Timor-Leste. É mais um papel de moral, de proteção das pessoas, dos que sofrem, dos débeis, dos direitos humanos, sobretudo na defesa da justiça, da paz e dos direitos humanos. Era mais uma voz moral, um suporte moral para a população, do que propriamente uma força política, porque nós não nos sentíamos como políticos, o nosso trabalho era na pastoral, ao nível da justiça e da paz». 

Dom Ximenes Belo é mesmo um homem de paz: nos gestos, na simpatia, na afabilidade e até na maneira delicada e bondosa como fala. Parabéns Dom Ximenes.

Desejamos a Dom Ximenes Belo muita saúde no seu múnus apostólico. Um abraço, Dom Ximenes.

Crispim Hornay
18 de Junho 2013.

20130621

Konstrusaun Auto-Estrada kosta sul sei lori beneficiu ekonomika no sosial ba Timor-Leste


Eng. Gastão Francisco de Sousa

Minstro Obras Publikas
Dili, Forum Haksesuk (FH). Konstrusaun auto-estrada ba kosta sul, sei lori benefisiu ekonomika no social ba Estadu no Povu Timor-Leste. Tuir Ministro das Obras Públicas (MOP) Eng. Gastao de Sousa, nudar ponte ba partida ba konstrusaun mak orientasaun estratejika mak Planu Estratejika Dezenvolvimentu Nacional (PEDN) ba tinan 2011/2030. Konstrusaun ba auto-estrada sei fasilita ba desenvolvimentu setores petroliferus no setores ekonomika hanesan, agrikultura, peskas no mos turismu. Haktuir tan MOP, ”tuir orientasaun PEDN nian, desenvolve setores alternativa ba receitas mak agro-industria, turismu no mos peskas”.

Sociedade Civil, liliu setores empresarial kritika konaba requizitus ne’ebe aás no la to’o ba setores empresarial nia kapasidade. Hatan ba ida ne’e Ministro das Obras Públicas (MOP) Eng. Gastao de Sousa, katak, ”Envolve setores privadu nasional, li-liu klausula ida naran husi Local Content ho 20-30% husi kustu total ba projetus ne’e rasik, hodi halao servico hanesan: drenagen, valetas, aluga equipamentus no sst.”.

Requisitus áas ne’ebe setores privadus timor oan, nem Indonesia bele prenxe, tanba orcamentu ne’ebe aloka ba projetu Auto-Estrada bot (US$1,4 B USD) tanba tuir estandar internasional, evita kestoens legais ne’ebe ikus mai tenki infrenta. Tanba projetu auto-estrada ne’e ninia standar internasional.

Beneficiu Ekonomika-Sosial:
  • Ho konstrusaun Auto-Estrada iha Kosta Sul fo benefisiu direta no indereta em termos ekonomika no social.
Benefisiu Direta:
  • Kriasaun ba kampu servisu; Agrikultura no Turismu.
Desenvolvimentu ekonomika setores agrukultura no turismu nudar fontes ba receitas alternativas husi Fundus ba Mina rai tuir orientasaun Planu Estratejika Desenvolvimentu Nasional (PEDN) 2011/30. Ho auto-estrada bele fasilita ba transporte no komunikasaun. Tuir mos orientasaun PEDN katak, ”estadu buka desenvolve setores ne’ebe mak sai nudar alternativu ba Revenue oil ka rendimentus mai husi setores non-petroliferu”, defende Ministro Gastao Sousa.

”Ho desenvolvimentu Kosta Sul, permite mobilizasaun ba populasaun husi Dili ba Kosta Sul no distritus seluk, tanba capital Dili ninia kapasidade ba populasaun ne’ebe mak agora iha ultrapassa cidade Dili. Atu dudu dezenvolvimentu Kosta Sul, infraestruturas basicas hanesan: estradas/pontes, eletrecidades, telekomunikasoens, tenki diak”, defende Ministro OP.

Beneficiu direta no indireta ba konstrusaun auto-estrada Kosta Sul. Direta mak, kriasaun ba kampu servisu +/- 100 vagas servisu ho:
  • High skill hanesan enjeneriu, ekonomista, akuntabilista, sst;
  • Medium skill, (nasional no local) tekniku profisional, mandor, no sst.;
  • Low skill (local @ nasional), motorist, mekanika, sst.
  • Unskill (local) ajudante, seguransa, Cleaner, sst.;
Beneficiu direta mos, sei kria +/- 5000 - 10000 vagas ba service, sei kria kampu service lubuk ida ba “komunidade lokal” iha faze konstrusaun nia laran hodi suporta atividade projetu ne’e rasik hanesan: kontrator local; fornesimentu ha-han; laundry/fase ropa; transporte, losmen/guesthouse, sst.

Ba oin mos, ho konstrusaun auto-estrada mos sei harii: super-merkadu, lojas, estasaun ba mina, ekspedisaun, sst.

FHDili!

20130619

IMF Mission Concludes 2013 Article IV Consultation Discussions with Timor-Leste

Press Release No. 13/222
June 18, 2013

An International Monetary Fund (IMF) mission led by Mr. Neil Saker visited Dili, Timor-Leste, during June 5 to 17, 2013 to conduct the 2013 Article IV Consultation discussions. The mission met with the Minister of Finance, the Governor of the Banco Central de Timor-Leste, senior officials, and representatives from the private sector and civil society to discuss recent economic developments and the medium-term outlook. At the conclusion of the mission, Mr. Saker issued the following statement:

"Timor-Leste has made substantial progress as it enters its second decade of independence. A number of key milestones have been achieved. The 13-year UN presence was concluded successfully in 2012. Parliamentary and presidential elections were held in mid-2012 with Prime Minister Gusmao reelected, heading a coalition government. A Strategic Development Plan (SDP) to guide Timor-Leste toward upper middle-income status was developed in an inclusive manner and its implementation started in 2011. Timor-Leste has accumulated a highly regarded Petroleum Fund that now stands at around $13 billion.

"The non-oil economy has grown rapidly in recent years with growth averaging close to 12 percent from 2008 to 2012, allowing the average per capita income to steadily increase. The growth was driven by a rapid increase in government spending (averaging over 30 percent per annum) which boosted the public administration and construction sectors. So far, the contributions from agriculture and manufacturing have been modest, hampering employment opportunities outside of the public sector and constraining widespread growth in living standards.

"Inflation has been high despite full dollarization, rising to over 15 percent in 2011. It moderated in 2012 but is still running at over 10 percent. This reflects strong demand growth and bottlenecks impeding an effective supply response. In addition to hitting the low-income households, high inflation in a dollarized economy hampers Timor-Leste's ability to diversify and generate employment growth.

"Discussions with the authorities focused on the challenges of shifting to a higher quality growth path in which an organic private sector, operating independently from government contracts, increasingly takes the lead. This has become necessary as the government has reached the limits of its capacity to execute productively ever higher levels of public spending. More fundamentally, the economy needs to start generating employment opportunities for a fast growing labor force to ensure that economic growth results in broad based poverty reduction.

"The mission welcomed the government's latest medium-term budget framework, recently approved by the Council of Ministers, that anticipates a substantial moderation in the growth of public expenditure. This will bring a number of benefits. Firstly, it will reduce inflationary pressures in the economy, helping reduce poverty. Secondly, by largely eliminating excess withdrawals from the Petroleum Fund, the financing of the budget will be placed on a long-term sustainable path. Finally, it will provide an opportunity to improve the overall quality of public expenditure. Overall, provided needed structural reforms are pushed forward, the medium-term budget framework is consistent with strong growth in household consumption, lower inflation and declining poverty over the medium term.

"Realizing the new expenditure path will require policy choices and identifying priorities, with a greater focus on value for money and budgetary planning and execution. On the capital side, funding of key infrastructure (roads, port and airport) should be prioritized over capital-intensive projects with low employment generation potential. On the recurrent side, the challenge will be to generate space for much needed higher spending on operations and maintenance and provision of essential supplies in health and education. This can be done through greater restraint in the growth of the wage bill and in spending on subsidies and transfers.

"Catalyzing an organic private sector will become an increasing priority in order for Timor-Leste to shift the economy from public to private-sector led growth. This will require steps to improve competitiveness and address structural bottlenecks. With regards to labor cost competitiveness, the key priority is to reduce inflation in the economy and bring wage levels in Timor-Leste in line with its peers in the ASEAN region. Capital investments in transport infrastructure remain a high priority.

www.4-traders.com
06/19/2013| 01:28am US/Eastern
http://www.4-traders.com/news/IMF-International-Monetary-Fund
-Press-Release-IMF-Mission-Concludes-2013-Article-IV-Consultatio--17030889

20130618

Xanana Gusmao, Timor Leste and regional politics

By Fitri Bintang Timur

Kay Rala Xanana Gusmao
Timor Leste Prime Minister Xanana Gusmao is often said to be the Che Guevara of the country. His charisma and charm helped him escape troubled times before his nation gained independence. Perhaps one day he might realize his dream to become a pumpkin farmer and persuade neighboring countries to accept Timor Leste as a member of the Association of Southeast Asian Nations (ASEAN).

In his lecture in Singapore last week, Gusmao explained the state of the country after the UN mission progressively withdrew in 2012. He also asserted that Timor Leste was committed to playing a more active international role by becoming a member of ASEAN as and when membership is granted.

Despite the looming domestic challenges of human resource development, lack of infrastructure, shortage of capital and socio-physiological trauma of the past, Gusmao is confident that his country can be of benefit to the region. Asia-Pacific countries will profit from Timor Leste’s strategic location as the connector between two regional organizations — ASEAN and the Pacific Island Forum — thus creating opportunities for wider trade and cooperation. The country also has a good relationship with Australia, Indonesia, New Zealand, the Solomon Islands and Vanuatu that could benefit ASEAN.

In the face of global nervousness over China’s emerging power in Asia Pacific, Gusmao stressed that the region was big enough to accommodate large powers seeking to build a better future for the region; thus, the fear of China was unnecessary. There are other large economies in the region, such as Japan, Korea and Indonesia, but there is no tension surrounding them.

Gusmao recalled his cynical response to one Western journalist’s question a couple of months back. The journalist suspected that Timor Leste was now influenced by China’s soft power after the “rising dragon” funded the construction of the country’s Presidential Palace and Foreign Ministry. To which Gusmao retorted, “China is not ‘invading’ Timor Leste; in fact, China’s investment in the country is only around US$60 million. Comparatively, it is still far below the money that China has invested in other countries.” There is a truth in Gusmao’s statement as China’s investments in the US, Australia and Indonesia reached US$54 billion, $55.9 billion and $25 billion, respectively (Heritage Foundation, 2012).

Rather than nitpicking over a certain country, Asia-Pacific nations would be advised to acknowledge its challenges. Gusmao said the region should focus on solving the issues of poverty, inequality, violence toward women and girls and regional security tensions. He offered alternative solutions of strengthening cooperation and building shared interests rather than highlighting conflicting issues. He provided a measurement of progress by reminding countries to meet the Millennium Development Goals (MDGs), which will be reviewed in 2015.

For ASEAN, action should focus on constructive measures with further cooperation in the areas of economics, the environment and building human resource capacity. Gusmao admitted that his country was in need of support for human resource capacity-building and strategy. The international fear, however, is that when the three prominent leaders of Timor Leste — Xanana Gusmao, Mari Alkatiri and Ramos Horta — retire, the country will stagnate due to a lack of human resources. Gusmao reassured that the youth of Timor Leste were now better educated than him and Alkatiri, as they both only obtained a secondary-level education. The problem, though, is how to integrate these youths to help build the country.

Interestingly, Gusmao did not mention the problems of corruption and nepotism that hamper ordinary Timor Leste citizens who want to gain high political rank. These issues, if swept under the carpet, could slow down the country’s economic growth, which is primarily derived from oil production.

In a candid Q&A session, Gusmao was asked about Timor Leste’s reconciliation process and whether other countries might be able to learn from the process. He replied that for his country, it was not wise to follow the Palestinian intifada approach and keep fighting but rather to pursue reconciliation. 

If he opted to hold the Indonesian generals responsible, then it would not be fair if the countries supplying arms to the Indonesian New Order government were not held responsible. If he pursued the blame, consequently, the young generation would suffer because it would remind them of the trauma of conflict. Therefore, for the sake of the future, he viewed reconciliation and maintaining good relations with Indonesia as more important.

Later on, Gusmao mentioned his informal meeting with Susilo Bambang Yudhoyono (when the latter was coordinating political, legal and security affairs minister under president Megawati). SBY sought Gusmao’s cooperation to prevent Timor Leste from being too troublesome as, at the time, Indonesia was going through its democratic transition and was politically unstable. After a long discussion, Gusmao agreed, and when he became Timor Leste president he kept his promise.

Currently, Indonesia is undoubtedly a significant neighbor as it is Timor Leste’s largest trading partner and the two countries share history and more than 90 percent of their land border. A couple of months ago, when Gusmao visited Jakarta, Indonesian Foreign Minister Marty Natalegawa also asserted the importance of Timor Leste as a neighbor with a shared border, and supported the country’s membership application to ASEAN. The argument of a shared border is a strong case that Marty raised, yet this does not guarantee the application’s success as Papua New Guinea, for example, was only granted Special Observer status to ASEAN in 1981, not full membership.

Indonesia also benefits from trade relations with Timor Leste, enjoying a huge export surplus that supports the two countries’ good relations. However, maintaining the friendly relationship could be put in doubt if Indonesia’s political condition markedly alters when the country faces its election next year. 

After all, one of the candidates considered within a chance of winning, based on several national survey institutes, is Prabowo, a former general who has been accused of committing human rights violations in Timor Leste. Will Timor Leste be able to keep a cool head if Prabowo ends up leading the country next door? On the other hand, whoever becomes the next Indonesian leader, will they maintain the same composure in its relations with the newly established country? We shall have to wait and see.

The author is an associate research fellow at the S. Rajaratnam School of International Studies, Nanyang Technological University, Singapore.

Fitri Bintang Timur, Singapore | Opinion | Mon, June 17 2013, 11:26 AM
Paper Edition | Page: 7

20130614

VPM Fernando La Sama de Araujo Saude Diak, Ema Balun Soe Isu Katak Kondisaun Saude Pior

VPM Fernando Lasama Araujo
Dili, Forum Haksesuk (FH). Vice Primeiro Ministro (VPM) Fernando La Sama de Araujo ninia Saúde diak tuir relatoriu husi Medikus sira iha Hospital Mount Elizabeth, Singapura. Informasaun ne’e ható husi Xefi Gabinete VPM Fernando La Sama de Araujo nian liu husi SMS ne’ebe FH mos hetan asessu. Tuir mai cita sms ne’ebe ható husi Marcelino Magno, ”Semana liu ba Doutor sira hosi Mount Elizabeth, hasai be hosi VPM La Sama nia pulmao. Ne’ebe nia dada is diak los ona. No agora hela iha Hotel. Segunda mai ba fali Hospital hodi halo fali operasaun troka klep fuan nian ho tissue ka orgaun ne’ebe hanesan ho kondisaun isin nian. Maibe ne’e, tuir mediku sira, nia risku ladun boot. VPM nia kondisaun atual diak hela no lao ba mai hela”. Informasaun ne’e simu husi no. telefone +670-77230092 (rooming), tuku: 17:16 HTL!.

Ema balun hanoin aát hodi soe isu katak kondisaun Saúde ladiak, hodi espaila iha Timor-Leste laran tomak katak kondisaun Saúde Vice PM Fernando La Sama de Araujo iha estadiun ne’ebe pior liu ona. Romores ne’e halo preokupasaun bot ba sira ne’ebe hanoin no laran diak ba La Sama nudar lider ida, detentor ba kargu estadu no mos ativista ida ne’ebe kontribui no participa ba funu ba Ukun Rasik An, hahu husi harii RENETIL (Resistencia Nacional dos Estudantes de Timor-Leste ) iha tinan 1988 no ikus envolve iha asaun ka demonstrasaun barak mak dirije direta no indiretamente husi La Sama kontra okupasuan Indonesia iha tempo okupasaun. La Sama mos simu kastigu husi Tribunal Indonesia tanba kondena nia ho tinan 7 iha kadeia Cipinang.

Tuir informasaun ne’ebe mak FH rekoila husi estudantes sira iha UNTL no UNPAZ konaba rumores ka isu konaba VPM La Sama ninia saude katak: ”iha ema balun la gosta La Sama, fabrika isu ka rumores tanba la gosta La Sama ninia presensa no kargu ne’ebe hetan”, defende Casimiro Lopez, estudante Faculdade Ekonomia UNTL ba FH iha Dili. Hatutan Casimiro Lopez, ”La Sama ninia kareira politika sae, nia mai husi okos ka povu nian oan, neduni ema barak ne’ebe iha ambisaun klaru la gosta hodi fabrika informasaun falsu ho intensaun aát”. Jacinta Fernandes, estudante Fakuldade Direito husi UNPAZ, katak,” iha grupos balun ne’ebe buka atu trava La Sama ninia karier no kompete secara sehat iha palku demokrasia labele, neduni buka soe isu no rumores”. Hatutan Jacinta Fernandes, ”Isu no rumores intensaun ladiak no aát, ema sira nebe fabrika ne’e ita klasifika laran aát no metan”.

Luciano das Dores, Estudante Fakuldade Agrikultura UNTL haktuir katak, ”iha grupos balun mak oras ne’e interpreta ba era post-Lideransa katuas sira nian hanesan Xanana, Alkatiri, Ramos Horta cs, nia preokupasuan mak ne’e, lider husi jerasaun foun ne’ebe mak sae neneik maibe despempena funsaun nudar entidade estadu nian ida mos mak La Sama”. Hatutan Luciano das Dores,” natural los, grupos sira hanesan ne’e, buka sobu no hamos dalan hodi atinji ba objetivu ida ne’ebe trasa ona, tanba sira konsidera La Sama nudar potensial lider husi jerasaun foun ne’ebe mai husi povu nia oan”.

Tuir antigos colegas Fernando La Sama de Araujo nian iha eskola SMP no SMA 1 Dili, ne’ebe lakohi hateten naran, katak, ”uluk ami SMA 1 Dili, Nia (La Sama) ema ne’ebe tama eskola buka tur iha kotuk tanba tauk mestre ka profesores sira bolu ba oin”. Argumenta La Sama nia colega SMA 1 Dili, Becora ne’e katak, ”La Sama produtus husi procesu ne’e rasik mak lori nia ba sai nudar lideransa, ninia eskola mak procesu luta, lideransa ba organizasaun estudantes nian bot hanesan Renetil, organiza asaun oi-oin kontra okupasaun estranjeiru no ikus selu ho tama ba kadeia Cipinang, Jakarta, Indonesia”.

Fernando La Sama de Araujo, nudar fundador ba organizasaun RENETIL, fundador no Prezidente Partido Democratico (PD). Okupa kargus publiku ka estadu hanesan Prezidente Parlamento Nacional (2007-2012), Vice Primeiro Ministro iha V Governo Constitucional.

FHDili

PROJETU TASI MANE VERSUS PROJETU SELUK

Komentariu Badak:
PROJETU TASI MANE VERSUS PROJETU SELUK
* Estanislau S. Saldanha, staf hanorin DIT

Projetu Tasi Mane: Suai Supply Base, Refinery Betano, LNG Beaco, ho Auto Estrada Suai-Beaco. Mega projects and mega funding. Projetu nee nia save susesu mak negosiasaun Kampu Gas iha Greater Sun Rise TL-Australia, ho Timor-Leste ho Kompanya Operador, Woodside ho ninian joint venture. Sein gas husi Greater Sunrise mai TL, Projetu Tasi Mane laos prioridade ba tinan 5-10 mai nee. Se ita hakfodak tau osan boot, ita hahu harii mega monumentu hodi atinzi deit "selera (gostu) ho nafsu (apetite)" ema balun nian, maibe impaktu projetu nee ba povu ho nasaun kiik, no sakrifika seitor estrategiku ho vital seluk. 

Ita presiza halo estudu komparativu (comparative study) hodi hare viabilidade entre mega projetu, sekarik gas husi Greater Sunrise seidauk mai iha TL. Estudu viabilidade ho komparativu importante hodi hare cost-effective investa iha projetu tasi mane ho investa iha projetu seluk hodi rezolve problema nasional, hamosu rendimentu sustentavel, loke kampu servisu, muda povu nia moris ba diak ho hasae kompetividade Timor-Leste nian iha tinan naruk. 

Ba hau, negosiasaun Greater Sunrise seidauk hetan progresu signifikativu. Iha tempu hanesan Akordu CMATS (Certain Maritime Agreement on the Timor Sea) hodi dezenvolve Greater Sunrise mos prazu liu ona. Atu lori Australia ba Tribunal Internasional presiza tempu naruk ho rekursu boot hodi settle isu nee. Maibe la signifika ita la bele halo. 

Iha situasaun la klaru (uncertainty) konaba Greater Sunrise, hau sujere, too ona tempu atu TL uza osan minarai efetivu, ho efisienti hodi estimula diversikasaun rendimentu nasional, hamenus dependensia ba minarai. Nunee ita tenki reforsa seitor produtivu, aumenta kompetividade timor nian (rekursu umanu kualidade, profesional ho relevante ho nesesidade nasional), profesionaliza servisu publiku ho aumenta partisipasaun seitor privadu iha dezenvolvimentu nasional nebee sustentavel hodi lori Timor-Leste sai husi natural resource based economy ba service based economy. Iha situasaun la serteza konaba Greater Sunrise, importante tebes Timor-Leste tenki dezenvolve ho hadia nia ekonomia ho seitor seluk hodi hasae "bargaining position" iha prosesu negosiasaun Greater Sunrise iha tempu mai. Se ita uza osan la efisienti no osan hahu mamuk iha kofre estadu ka iha federal reserve, ita nia pozisaun sei rentan (fragile) ho lemah (weak) hodi halo negosiasaun tanba ita presiza osan. Situasaun negosiasaun TL agora la bele hanesan ho situasaun negosiasaun TL iha tinan 2000 too 2002 nebee ema aperta ita aproveita ita nia ekonomia fraku no la iha osan hodi halao atividade publiku. 

Nunee hau suzere atu osan boot diak liu uza hodi hadia seitor edukasaun, rekursu umanu, ho hospital. Mos harii public library iha Dili ho distritu hotu, aumenta asesu internet ba eskola ho universidade sira. Halo refinaria skala kiik iha Pualaka ka Suai Lor ka Ailiambata hodi sai laboratoriu no sentru estudu ho formasaun minarai ho gas hodi tulun univ sira nebee agora iha estudu minarai (UNTL, UNDIL ho DIT). Fo bolsa estudu ba estudante sira nebee inan-aman kbiit laek hodi eskola too universidade. 

Hadia estrada Lospalos-Mota Ain, Dili-Suai, Dili-Betano, Dili-Ermera-Maliana-Suai, Dili-Baucau-Viqueque-Iliomar, Dili-Baguia-Uatucarbau, Dili-Manatuto-Natarbora, Lore-Beaco-Betano-Suai. Hadia ho aumenta aeroportu Dili, muda portu Dili ba Tibar ka Hera. Nunee movimentu komunidade, redus kustu ekonomia ho bele estimula investimentu direitu husi rai liur (foreign direct investment ka FDI).

Hadia produsaun kafe iha Ermera, Aileu, Ainaro ho Same. Hadia produsaun aifuan ho modo iha Aileu ho Ainaro, aumenta produsaun foos domestika, dezenvolve kapasidade peska hodi tulun Timor-Leste atinzi auto-sufisiensia iha aihan. 

Halo hotel ho convention center diak ida iha TL hodi tulun eventu nasional ho internasional no hadia fatin turistika hodi dada investimentu iha industria turismu. Maibe pre-kondisaun mak defini klaru titulu ho estatu rai nian hodi dada investimentu. Hadia bee moos ho eletrisidade ba komunidade hotu ho hadia tata kota ho landscape Dili hodi sai sustainable urban city. Halo rezervoar iha area Kaikoli hodi sai "green area" ho prevene inundasaun, no mos sai fatin hanesan disportu ho rekreativu. Halo uma susun ba komunidade sira nebee la iha kbiit hodi resetle komunidade no hela iha fatin dignu. Nunee ita bele iha oportunidade hodi hadia Dili hanesan sidade kapital, turismu ho komersiu. 

Reforsa kualidade univ sira iha TL hodi sai fatin formasaun kapital umanu, ho peskiza hodi aumenta produtividade ho kompetividade Timor oan nian, no prepara an tama iha ASEAN, profesionaliza servisu publiku via hadia kualidade servisu no reforma mentalidade funsionariu publiku hodi servisu diak, efetivu ho profesional. Profesionaliza servisu PNTL ho F-FDTL via hadia kualidade rekursu umanu, fasilidade, ekipamentu ho jestaun. 

Profesionaliza servisu judisiariu (tribunal, ministeriu publiku ho defensor publiku no tribunal das Contas) ho PNTL hodi hametin lei ba ema hotu (just and fair), hametin balansu relasaun entre instituisaun estadu via interpresaun judisial ho legal nebee diak, independenti no imparsial, hametin demokrasia, unidade nasional, kombate inefisiensia ho korupsaun nebee mosu husi abuzu poder.***

Estanislau S. Saldanha, Staf hanorin iha Dili Institute of Tecnology (DIT)
Artigu ne'e foti husi rede sosial facebook (FB) Estanislau Saldanha
https://www.facebook.com/Estanislausaldanha/posts/10200608232501737

Timor-Leste thanks Secretary General Ban Ki-moon for appointing Dr. Noeleen Heyzer as his Special Advisor to Timor-Leste

Díli, June 13, 2013

On June 7, 2013 the Secretary General of the United Nations, Ban Ki-moon, wrote to the Prime Minister of Timor-Leste, His Excellency Xanana Gusmão, confirming the appointment of Dr, Noeleen Heyzer as his Special Advisor to Timor-Leste. The overall objective of the appointment is to support Peacebuilding, Statebuilding and sustainable development in Timor-Leste.

The Secretary General also confirmed aligning continued UN support to the principles of the New Deal and assisting Timor-Leste in leading the g7+. This is the first time the United Nations has implemented this innovative modality by appointing a Special Advisor to support development.

The non-resident role of Special Advisor to Timor-Leste will ensure a direct link between Timor-Leste and the Office of the Secretary General. Dr. Heyzer will work closely with the leadership of Timor-Leste on the development agenda, both domestically and with regional participation.

The proposed UN-Country model is considered an innovative and exemplar concept to promote social and economic development cross sectors while linking the country with UN systems, both locally, regionally and globally.

Dr. Heyzer will serve as Special Advisor to Timor-Leste concurrently with her role as the Executive Secretary of the United Nations Economic and Social Commission of Asia and the Pacific [ESCAP]. She has a lauded career that spans three decades in development and leads the organization as an Under Secretary General. Dr. Heyzer has been asked by Timor-Leste to focus her efforts, amongst other activities, on three main areas.

Firstly, to assist Timor-Leste in fast tracking skills and education with institutions of excellence in the region; specifically to link job creation and employment opportunity for youth so they can more readily participate in development and nation building. Secondly, to promote Timor-Leste in the Asia Pacific region, providing opportunity to knowledge share, transfer experience cross sectors, and increase social, economic and development programs to benefit the People of Timor-Leste and thirdly, to assist Timor-Leste in preparing for adherence and entry into ASEAN.

Dr. Heyzer will make her first official trip to Timor-Leste to attend the Timor-Leste Development Partners Meeting [TLDPM] in the third week of June to socialize her role into the existing UN development mechanisms, begin strategic planning on integrating her role as Development Advisor, hold meetings cross sectors with a range of stakeholders and deliver a keynote address.

Agio Pereira noted “The United Nations should be applauded for being flexible and adapting to our country requests. We thank His Excellency Ban Ki-moon for his wisdom and foresight to see the opportunity in this innovative working model. We also are very proud to have Dr. Heyzer on our team working towards long term, sustainable development and regional integration. We welcome her and this new model as a fresh approach to development.”

Díli, June 13, 2013
Minister of State and of the Presidency of the Council of Ministers and
Official Spokesperson for the Government of Timor-Leste
http://timor-leste.gov.tl

20130613

MOSU ASOSIASAUN HO IKUN ANAN ANAN: RASISTA?

Husi: Carmelindo da Silva Caetano*

Timor ukun an liu tiha tinan sanolu komesa barak asosiasaun ho tipu regional ou teritorialmente ne’ebe famosa tebes ikus-ikus ne’e ho naran asosiasaun ho ikun anan anan waihira ita asesu  iha TV, Radio nomos Jornal. Asosiasaun ho termus ikun anan anan ne’e mosu inisiu husi Manatuto ho naran Asosiasaun Manatuto Anan, tuir mai Manufahi Anan, Lautem Anan, Maliana Anan nsst, to’o quaze 13 Distritu sira forma asosiasaun ho ikun anan anan hotu. Objetivu asosiasaun sira ne’e katak kontribusaun ba dezenvolvimentu Estado. Komponente inklui iha asosiasaun anan anan sira ne’e bai-bain husi ema ne’ebe povu barak kuinese tamba iha poder publiku, ezemplu husi Manatuto Anan iha mos Tomas Cabral inklui mos maun boot Xanana nsst, idepois komponente husi asosiasaun anan anan sira seluk mos quaze  atu hanesan inklui maluk sira ne’ebe iha popularidade publiku, tamba klaru katak anan/oan rai-rejiaun ida ne’e posivel inklui iha asosiasaun laran. 

Antes ukun an ka momentu prosesu preparasaun atu ba ukun an 1975, ukun an iha ita nia oin ona, por que kada rai ne’ebe akupa husi Portugis livre hodi ukun an, maibe funu entre ita mosu tamba ita la rona malu, hakarak ida ne’e ou ida neba maka los deit, rasista nsst entaun hasusar unidade ba prosesu atu ba ukun an iha momentu neba, maibe iha mudansa inisiu laos ho nasaun seluk maibe ita rasik (Timor oan) nia konsensia no hanoin hodi transforma sistema balun iha funu laran ho prinsipiu unidade nasional ida ne’ebe nakloke ba ema hotu katak Timor ida deit, ita hare momos asosisaun sira ho tipu nasionalisme henesan Resisensia Maubere troka ba Resistensia Timorense (CNRM ba CNRT), Forsa Armada Libertasaun Nasional Timor-Leste, frente armada maske iha funu laran maibe ita profesional duni hodi halo divizaun administrativu ho kode teritorial deit hanesan rejiaun 1-Ponta Leste, rejiaun 2, nsst, iha mos organizasaun ka asosiasaun juventude no sira seluk sempre ho ikun nasional ka Timorense hela deit to’o ita pasa tempu kolonial nian no hetan ukun an.  Ne’e hatudu katak ita tau importansia makas ba tipu fundamental unidade nasional, ho unidade national ita bele atinzi objetivu ukun rasik an. Asosiasaun ho karakteria unidade nasional ne’e hakoak ema hot-hotu ho efisiente laos sufisiente, ezemplu deit wainhira iha situasaun deskontroladu ruma, ita nia maluk sira husi Manatuto halai ba Mehara-Lautem, husi Tutuala-Lautem halai ba Ermera ka fronteira-husi Baucau halai ba fronteira, husi Atauro halai ba Same, ita hare malu metin duni nudar Timor oan avansa objetivu esensial ba ita hotu ninia diak nsst.

Asosiasaun ho nivel unidade nasional ne’e iha filosofia universal entre Timor Oan hotu ho sentidu signifikado ne’ebe boot no komprensivu no laiha multi intrepretasaun oi-oin kompara ho asosiasaun anan anan. Maibe, ita labele prejudika momos katak asosiasaun anan anan ne’e rasista, lae! Tamba tuir ita nia konstituisaun artigu 43 fo liberdade ba qualker asosiasaun, naran katak labele ho violensia, labele ho obrigasaun no tenki tuir lei, laos ho karakter rasista ka hasoru ema rai liur ou haburas terorizmu nsst. Maske nune’e, ho esperensia karakteria balun ne’ebe mosu liga ba isu rasista antes ukun an (1975) no idepois ukun an (2006) hatudu momos katak ita sei rawan ka fraku ba isu rasista, entaun ita presija buka meus prevensaun hodi evite nafatin buat ne’e. Ita mos tenki sublina katak asosiasaun anan anan ne’e laos relasaun ho estrutural divizaun poder administrativu rejional ou Distrital Estadu nian, maibe buat ida asosiasaun anan anan ne’e buat ketak ida ne’ebe limite deit ba fraternal ka maun alin ka bin alin Distrital nian(asosiasaun familia kik oan ida), laiha asosiasaun regional-Distrital ho nome estadu halo mudansa ba seitor hot-hotu iha Timor laran tomak, se iha maka ho nome asosiasaun estadu inklui liu husi sub kordenasaun Distrital sira tuir hirarkia administrasaun estadu nian.

Hare fila-fila mekanisme rai ida ne’e atu mantein kondusivu,  entaun presija nafatin utiliza maximu interese ne’ebe reprezentativu alias unidade nasional, konsiderasaun tamba ita nurak, prosesu servisu sei aprendizazen hela, konsensia publiku ba ema kiik, ema boot sei naton-naton hela, nune’e ita prevene minimiza asosiasaun ho tipu karakteria rejionalisme  tamba posibilidade mosu multi intrepretasaun ba asosiasaun sira ne’e hodi liga ba sistema estadu nian no bele afeita ba prosesu implementasaun sistema publiku ka estadu ne’ebe ladun justu nian, bele mos aumenta fo kuak ba diskresaun ka utilize sala poder publiku ka poder asosiasaun. Ezemplu enkuantu Timor oan maksimaliza espiritu regionalisme kontra espiritu nasionalisme, espiritu individualisme kontra patriotisme, rai ida ne’e atu sai saida? Se karik hanesan ne’e duni otomatikamente ninia aktividade definitivu sira balun maka iha kakutak principal buka osan deit ba an, haburas mal pratika ba servisu publiku nian hodi hili ninia ema deit (nivel politika no nivel teknika), parte ida dezenvolve ho tipu maraton ninia ema sai funsionamentu iha publiku-nepostismu hodi reforsa qualidade no quantidade nia ema-regional ka Distrital, no bele mos kria kompetisaun ba ida ne’e entaun piorliu tan, se aktividade hanesan ne’e normaliza sai tradisaun maka laiha pasu no mantein frazil, ita la atinji objetivu estadu. Dala ruma ita individual bele sente diak hela, moris kapas maibe wainhira ba rai seluk-estranjeiru mantein nota katak Timor oan-inklui ita pesoal sei frazil hela, entaun ita hotu tenki servisu makas hadok an husi moras at ne’ebe posivel estraga ita liu husi monta didiak qualker aktividade ka politika tuir kondisaun sosial ne’ebe atual no mantein estandariza ho unidade nasional no justisa. Tamba, laiha unidade no justisa laiha dame no hakmatek, se laiha dame no hakmatek entaun laiha unidade no justisa! 

*Carmelindo da Silva Caetano
Hela Fatin: Delta III, Dili, Timor-Leste
Telefone 77341587 Email: lindolindo20022002@yahoo.com

20130608

“Institucionalização Política Oposição” iha Ambiente “Estado Frágil” Timor Leste nia Laran

“Institucionalização Política Oposição” 
iha Ambiente “Estado Frágil” Timor Leste nia Laran: Hanoin Oan Ruma

Martinho G. da Silva Gusmão

Ita sira nebe uluk escola iha Orde Baru Indonesia nia tempo 1975–1997, hatene oinsa mak the smiling general Soeharto, liu husi nia oin midar no hamnasa halo tratamento ba oposição. Hasoru oposição (PPP no PDI), nia hari’i lutu no barreira metin. Tuir Prof. DR. Franz Magnis-Suseno SJ (filosofo político no ética, Sekolah Tinggi Filsafat Driyarkara) nia hanoin, nia halo lutu metin ba oposição liu husi “kramanisasi bahasa” (linguagem politica nebe aas no difisil hodi falun metin saida mak ladi’ak) no “jawanisasi etika” (hahalok no lalaok politica nebe hakruk no hakneak ba boot sira, hanehan no sama ki’ik sira) iha ninia politika. Soeharto mak “sede do poder” (pusat kekuasaan), tan ne’e nia hatene bainhira mak loke ka taka janela no odamatan ba oposição. Ho lian Jawa, nia dehan “lengser keprabon, mandeg pandito” ([hau] hatene [wainhira mak] tun husi kadunan liu-rai, hodi hahu fali knar nai-lulik). Nu’udar “liu-rai”, Soeharto kaer ukun oligarquia “keluarga besar” nian; hanesan “nai-lulik” nia kaer simbolo kejawen no islam hodi hanorin atu sai santo politico. Nune’e lalika hamosu oposição, tan la’os cultura democrática tuir etika Jawa nian. Tuir nia doutrina, povo la precisa oposição, maibe “pembangunan” no “stabilitas nacional”. Nia hakarak, “kepentingan nasional” (interesse nacional) mak sai sasukat ida mesak. Nia rasik mak sukat. La iha tan seluk. Soeharto dehan oposição ne’e “mbalelo” (mais ou menos atu dehan “vira o cu” [la’os firaku]). Tan ne’e, nia bulak iha fatin hare “Gus” na’in rua nebe “mbalelo”: Gus Dur no Gusmão (Xanana). Sa tan, hanesan Dom Carlos F.X. Belo, SDB nebe ko’alia barak demais kona ba 12 Novembro 1991, Soeharto dehan “sing mbalelo tak nggebuki” (ida be fila kotuk ha’u sei tidin). Tuir “tata krama” (etiqueta) Jawa nian (katak, Soeharto nian), Bispo Belo ne’e la hatene liu “kramanisasi bahasa”, tan ninia linguagem politica ne’e firaku liu – ko’alia kro’at no kasar demais ba Soeharto nia tilun!

Maibe, iha 21 Maiu 1998, Orde Baru ninia sistema mos namtate tun, wainhira Soeharto monu! Indonésia nebe metin, afinal “frágil”. Iha tinan 33 nia laran, Orde Baru goza ninia “castelo político” hodi hatur Soeharto iha laran. Nurcholis Masdjid – intelektual Islam boot ida – dehan, Soeharto monu tan la iha oposição hodi halo vigilancia (fiscalizacao) politica. Ema hotu halo politica tuir ABS (asal bapak senang). Infelizmente, wainhira iha crise boot nia laran mak ema sira be uluk hana’i no hahi ba nia “mbalelo” hotu no hatudu oposição.

Artigo ida ne’e hau prepara iha fulan barak nia laran. Pergunta boot ba Timor Leste, (1) oinsa mak postura oposição iha politica Timor Leste nian hodi bele hametin  Estado tomak hodi nune’e labele monu tama iha “Estado fragil” nia laran? Ga (2), Timor Leste ninia sistema ne’e especial tebes hodi nune’e ita lalika hamosu institucionalização política oposição nebe kokorek bebeik atu halo Governo la hakmatek?

Hau sei hahu uluk lai hodi aborda kona ba conceito “estado frágil” no nia relação ho “nation building – state building” (I), hotu tiha mak hau hatudu modelo oposição nebe mosu iha sistema democracia moderna no avançado nia laran (II), ikus mai hau hatur to’ok oinsa mak oposição FRETILIN bele sai hanesan komponente atu hametin estado, ga, hamutuk tiha fali ho GBC (Governo Bloco Coligação) hodi sira hotu namdoras tama iha “fragile state” nia laran (?).


I

NATION BUILDING & STATE BUILDING

Governo, liu-liu Primeiro Ministro Kay Rala Xanana Gusmão no Ministra das Finanças Dona Emilia Pires ko’alia bebeik kona ba “fragile state” iha tinan 4-5 ne’e nia laran. Ita nia governo quase la kolen atu sai promotor kona ba G7plus atu oinsa mak contribui ba “state building”.

Tuir ita nia Lei-inan organização Estado nian mak hatudu ba (a) Presidência da Republica; (b) Parlamento Nacional; (c) Governo; no (d) Tribunais. Wainhira dehan state building, ita ko’alia kona ba ai-rin 4 ne’e hodi hametin ita nia uma-fukun politico. Wainhira temi fragile state, katak, ai-rin 4 ne’e mak la metin. Ai-rin 4 ne’e la meti mak uma fukun mos nakdoko. Hodi liafuan filosofia politica nian karik, nation-building no state building hamosu Babilonisch Sprachverwirung – hanesan hari’i tore Babel nebe la nahas, tan la hatene se mak manda se, se mak ukun se!

Infelizmente, ita nia ukun-nain sira la dun elabora no aborda nation building. Conceito “nation building” mosu iha teoria política, wainhira mundo tomak hakarak sai husi trauma boot segunda guerra mundial (funu-boot II). Rai tomak nebe monu iha conflito nia laran fo liman ba malu no tulun malu liu husi Marshall Plan 1945. Husi ne’e ba oin, USA mak sai hanesan mentor político atu hari’i diplomacia kona ba assitencia iha desenvolvimento tuir esquema geopolítico boot ida, liu-liu fo assistência hodi hari’i hikas Europa nebe forte no metin. Nation building katak hotu-hotu hatudu fiar-ida-neon-ida kona ba identidade nacional no interesse nacional ba liur.

Tuir ha’u nia observação, discussão kona ba state building tama iha Timor Leste iha 2010 hamutuk ho peace building. Ita hetan tulun barak husi ONU liu husi assistencia barak ho international standard, maibe molok ONU sai husi Timor Leste (2012), sira conclui sira nia missão ho liafuan “fragile state” ba ita nia estado.

Nune’e, ita nia estado hasai energia tomak atu ko’alia kona ba state building. Tan UNMIT husik hela fragile state nu’udar herança ikus. Oinsa ho nation building iha Timor Leste? Maski ita la ko’alia kona ba nation building, maibe na pratica, ita nia estado haka’as an duni atu halo buat boot liu husi  Plano Estrategico do Desenvolvimento Nacional (PEDN); Plano 2020 ba seguransa no defesa nacional (defesa da pátria & defesa do estado); Plano Estrategico Nacional da Educação (PENE). Nune’e mos, ita hatudu identidade nacional ba liur hanesan plano adesão iha ASEAN, sai membro no atu kaer tan presidencia CPLP (2014–2016) no membro ONU nian. Ho liafuan badak, nation building ne’e hanesan estrategia geopolitica ida atu oinsa mak ita hatudu identidade nacional no interesse nacional ba “liur” no hametin ba “laran”.

Nune’e, tan sa mak mangame tan atu haksesuk malu kona ba state building no nation building? Tan, state building ne’e estado nian, nation building ne’e nação nian. Estado ida moris iha nação nia laran atu nune’e bele tane no hametin interesse nacional. Sai problema no confusão boot wainhira ita ko’alia ona kona ba “interesse nacional”. Pergunta mak ne’e: se mak “patrão” (na’in) hodi nune’e bele sai “padrão” (sasukat) ba interesse nacional?

Hau fo exemplo ki’ik ida, maibe importante atu ita hanoin: Miss Timor (Leste). Tuir Ministério Turismo (MT) katak Miss Timor ne’e atu promove dignidade feto Timor nian iha mundo no turismo. Razão furak no di’ak. Maibe mosu debate no critica. Balun dehan ne’e hanesan turismo sex no exploração ba feto sira nia dignidade. Bispo Baucau Dom Basilio do Nascimento dehan “enkravizasaun” (perbudakan). Governo no Parlamento Nacional simu malu ona; PM Xanana Gusmão OK, no PN (liu-liu oposição FRETILIN): no problem. Primeira Dama kala hanoin “I’m very fine”. MT Kalbuady ba mahebun teni iha Manatuto kona ba Município, nia dehan katak turismo histórico ne’e oinsa mak bele hafutar no hafurak Manatuto nu’udar fatin turístico ida tan Maun Boot Xanana Gusmão moris iha rai ida ne’e. Ho liafuan seluk, ita iha ona programa ba Miss Timor, agora ita iha tan Mass Timor.

Discussão kona ba Miss Timor (ha’u aumenta: Mass Timor), halo ha’u hanoin kona ba Reinhard Bendix iha nia livro Nation-building and Citizenship (1964). Nia hakerek katak “... nation building ... is orderly exercise of nation-wide, public authority” (p. 18). Maibe, saida mak “public authority”? Nia dehan, katak autoridade publica bele hare iha “legalidade” (tuir lei), bele mos hare husi “legitimidade” ka norma no valores (moral). Iha caso Miss Timor, ita hare katak autoridade legal mak PM Xanana Gusmão no FRETILIN (hamutuk MT Kalbuady). Tan sa mak opinião hanesan husi Dom Basilio do Nascimento (Bispo Baucau no Presidente da Conferencia da Episcopal Timor Leste) no organização seluk (liu-liu grupo feto sira) la tama iha conta? Tan, Bispo bele iha “legitimidade”, maibe la iha “legalidade” (ka, uluk tuir PM Mari Alkatiri nia liafuan ba Dom Carlos F.X. Belo, SDB karik, “Bispo nee Vaticano mak hili, hau [governo] povo mak hili”). Tan ne’e “porta voz” Kalbuady nian, naran Virna Viola Vilanova nebe sente-an manan iha programa ne’e hakerek iha facebook ho arogancia nune’e, “...Instituisaun Igreija ne laos amo Bispo Basilio mesak, tanba ne hau tenki simu nia hanoin, ne lae. Ne hanoin konservador nebe resistente ba dezenvolvimento papel feto iha vida sosial. Tanba ne, hau la konkorda ho opiniao nebe subjektivu tebes. Amo Bispo hanesan sei moris iha Abad Pertengahan. Diak liu hader ona tanba agora ne abad ke 21. Hau apoia evento Miss Timor, tanba hau hanoin ne mos dalan diak ida atu promove feto nia papel iha sosiadade”. Virna Viola Vilanova usa liafuan “hau” atu sukat ninia legalidade no legitimidade, hanesan ho ninia na’in Kalbuady no Xanana Gusmão. Hodi dehan ho liafuan seluk, wainhira PM Xanana Gusmão no MT Francisco Kalbuady manan ona, ema seluk lalika ko’alia! La iha legalidade. La hetan legitimidade. Hanesan uluk, iha Indonésia nia tempo wainhira Bispo ko’alia ka hato’o liafuan (husu “referendum”), Jendral TNI Beny Moerdani dehan “Uskupku yang bloon” (my stupid Bishop).

Hanesan saida mak Dading Kalbuady nia belun Beny Moerdani halo ba Bispo Belo iha ditadura Soeharto nia tempo, nune’e mos Chico Kalbuady ho ninia belun Virna Viola Vilanova hatudu ba Bispo Basílio “Amo Bispo hanesan sei moris iha Abad Pertengahan. Diak liu hader ona tanba agora ne abad ke 21”. Iha caso ida ne’e, nation-building la bele la’o tan ema nebe la’os kaer Governo, sira nonok. So sira nebe manan eleicao no kaer ukun mak iha legalidade no legitimidade atu ko’alia “verdade conclusiva” – lialos nian mesak! Maibe, Xanana Gusmão, Mari Alkatiri, Kalbuady, Primeira Dama ka (ditadura ki’ik bistek Virna Viola Vilanova ho team Kalbuady nian) hatudu liu autoritarismo triumfalista estado nian hodi taka dalan ba oposição social.

Hau hanoin hikas saida mak Paul Wolfwitz (Secretary of Defence) dala ida dehan, “...because of what is possible, we cannot engage either in promoting democracy or in nation building simply an exercise of will. We must proceed by interaction and indirection, not imposition”. Hari’i nação (nation building) la’os tuir de’it “vontade” ukun nain nian. Ema fo hanoin ba malu; ko’alia ba malu no hatudu direção ba malu. Labele halo todan malun.

Ne’e duni, nation building la mosu iha ita nia moris tan state building mak importante liu. Se mak la tama iha estrutura estado nian, nia la bele kokorek demais. Se hakarak, kokotek de’it maibe lalika tolun. Inclui, iha laran oposição oficial: FRETILIN.

Sai problema mak, maski ita nia estado (liu-liu governo) kaer metin buat hotu, to’o “verdade conclusiva” maibe ko’alia fali “fragile state” iha rai liur. Husi confusão “authority” no “imposition” ne’e mak ita kahor tiha autoridade legal (estado) no autoridade legitima (sociedade, comunidade) nian. Ita kahor hela nation building ho state building. Neneik no bebeik, state building mak domina ita nia constelação política.

*****

Oinsa mak “fragile state” ne’e mosu iha discussão teoria politica? Iha 1994, CIA hari’i “State Failure Task Force” (ikus mai hanaran Political Instability Task Force). Kala ida ne’e mak halo katak estudos kona ba geopolítica hatama mos liafuan “state failure” (estado falhado) no “instabilidade política”. Iha servisu inteligencia nian mosu “the snow-ball theory”: sira duir tama isu ki’ik ida, hotu tiha sira hakat tuir isu ne’e hodi halo boot no todan hodi ikus mai sira fiar katak isu ne’e mak verdade atu halo ação. CIA halo investigação no estudos kona ba oinsa mak autoridade husi governo central hahu nakdoko no naksobu, no dehan tan katak, “... more common is the gradual erosion of authority and administrative capacity in the periphery, often accompained by growing civil conflict” (D.W. Brinkerhoff, Governance in Post-Conflict Society, 2007: 29).

Iha caso Timor Leste, governo rasik mak halo discussão kona ba “estado fragil” no “estado falhado”, sira rasik mak fiar no hakat tuir. Maibe, too ohin loron isu ida ne’e la sai debate iha ita nia universidade. La iha debate publico. Timor Leste “biasa tiha deit”. Nune’e, ONU mos fila ba Nova Iorque hanesan “baibain tiha deit”.

Maibe, estado fragil no estado falhado ne’e iha tebes ka lae? Atu bele sukat estado frágil ka forte, ita hare iha (a) lei no ordem hodi nune’e bele hametin efetividade administração estado nian; (b) soberania territorial husi estado ne’e nian; (c) identidade coletivo husi rai ida nian; no (d) legitimidade democrática husi nação-estado ne’e rasik (cfr., Jürgen Habermas, The Postnational Constellation, 2001: 68). Ita bele kaer sasukat 4  (hat) ne’e hodi hare fragilidade estado Timor Leste ni’an.

Ida uluk (a), fragilidade iha lei no ordem. Ita nia estado hasai lei barak no mesak moderna de’it (tan aluga assessor internacional mak mai hakerek). Maibe, ida de’it mak ita implementa ho rigor: lei pensão vitalícia. Lei sira seluk hanesan ornamento; maibe mos atu hamosu deit confusão no conflito. Tan ita nia lei no ordem la metin ne’e mak halo katak estado kaer ukun iha sira nia “kantor”, maibe iha liur CPD-RDTL no arte marcias mak sai mandor. Estado ne’e “Dili centric” (liafuan nebe hau usa no sai sasukat ida iha relatorio kona ba fragile state husi Timor Leste). Maibe, sai husi Dili ita hasoru “ausencia do estado” (the absence of state). Ida be kaer ukun mak CPD-RDTL no arte marciais. Husi biban seluk, ita nia maquina governo ne’e boot demais. Atu ukun nação ida ho população 1,1 milhoes ita hili ema 55 atu kaer governo. Dala ruma mosu iha TVTL, secretario do estado ko’alia hanesan fali ministro, ministro ko’alia hanesan fali chefe de suco!! Atu hatan ba problema ida ita iha ministro, vice ministro no secretario do estado lubuk ida mak “lisuk”. Maibe ikus mai sira mak lisuk malu fali. Ninia resultado, membro governo hotu-hotu dehan “ami nia gabinete bele resolve”, maibe ikus mai la iha ida mak resolvido. Ministerio balun la hatene oinsa mak hatan ba necessidade ka hatan ba prioridade. Caso concreto liu mak Miss Timor, ita la hatene – ne’e prioridade ka necessidade. Seidauk hotu, Ministro hanoin atu loke tan turismo historico iha Manatuto atu promove historia Primeiro Ministro Kay Rala Xanana Gusmão nian. Ministro ko’alia tan nia tem que ko’alia atu hetan aplaus. Tuir ha’u nia hanoin, Miss Timor (no Mass Timor) ne’e fo todan deit ba administração estado nian, tan sei la hasa’e capital no lucro ba estado. Liu husi Miss Timor Leste, ita sei hatama imposto hira tan boutique no garment barak mak usa bonitinha sira ne’e ba marketing?

Tuir mai (b) soberania territorial, ita hare katak iha tempo lubuk ida nia laran ONU no ISF mak kaer soberania: tau segurança no defesa. Pesca ilegal, imigrante clandestina no negociação kona ba mina-rai iha taci Timor, hatudu oinsa mak soberania territorial sei nakdoko hela. Povo ki’ik (Suai, Same no Viqueque) nebe la hatene politica internacional, haksolok tan pipe-line sei mai iha sira nia fatin. Maibe, saida mak sira hatene kona ba rai no propriedade iha futuru? Oinsa kona ba segurança teritorial hasoru globalização mercado? Keta haluha atu fo hatene ba ita nia povo: nação hotu-hotu nebe explora mina-rai sei halo ema oituan deit mak riku, no ema barak mak ki’ak tan lakon sira nia teritorio tradicional hodi entrega tiha ba interese nacional. Exemplo seluk kona ba Indonésia: la’os baliza iha Suai, Maliana no Oecusse, maibe zona seluk. Ha’u hare “disempowerment” husi ita nia nação-estado hasoru fronteira “economic utility”: Indonésia nia empresário sira mak ukun Timor Leste. Sira la mai halo investimento iha Timor Leste, maibe servico hamutuk ho “veterano combatente” sira hodi lori sai capital desenvolvimento ba Indonésia. Iha tinan 5-6 nia laran, Governo (liu-liu Ministério das Finanças) serviço hamutuk ho OECD (Organization for Economic Cooperation and Development) mai tulun ita atu formula oinsa mak halo investimento iha “fragile state” nian! Maibe, tan sa mak investimento ki’ik nafatin? Tan, liu-liu Indonesia la hare “seitor privado” bele fornece ba sira nia interesse nacional. Ita hein to’ok oinsa mak halibur ona iha CPLP nia laran; sei hanoin atu tama ASEAN.

Nune’e mos (c) wainhira ita ko’alia kona ba identidade coletivo husi Timor-oan. Saida mak hanaran “Timor oan”? Ita nia matan-mutin tur wainhira mosu conflito “loromonu hasoru lorosae”, firaku contra kaladi; otonomista (traidor) hasoru independencista (herói). Ita foti ona resolução oi-oin. Maibe, ita resolve ona problema ka seidauk? Tuir ha’u nia hanoin, Timor Leste ne’e moris iha “multicultural” nebe hatudu liu husi “multilingual” (etnoliguistico). Ida ne’e precisa “politics of recognition”: iha reconhecimento ba ida-idak ninia identidade. Agora ita ko’alia namanas hela kona ba descentralização. Hau nia experiência involve iha intelektual-BOS (Baucau Oan Sira) atu hasoru município iha Baucau, hatudu katak, processo descentralização ne’e sei la’o iha risco boot nia laran wainhira ita seidauk hametin identidade coletivo Timor oan nian. Iha processo atu hari’i município ne’e “imposição” boot liu. Hare took caso concreto mak Master Plan Oecusse – la’os ona descentralização (normal mak ita halo institucionalização politica), maibe  anomalia ida iha teoria politica: institucionalização pessoal husi/ kona ba Dr. Mari bim Amude Alkatiri nian! Nune’e mos, atu halo estudos ida ne’e, ita la foti Timor oan sira nebe nakonu iha UNTL, maibe ba fali Univesidade husi Lisboa no Austrália. Sira mai hanorin tiha ita, depois mak ita “tun ba base” atu halo “socialização” (liafuan nebe hatun tebes povo nia dignidade no identidade).

Ikus liu (d), ita seidauk gosta atu hatur legitimidade democrática iha politica nia laran. Los duni, sasukat ida mak liu husi dalan eleição nu’udar processo atu “legitima” (fo fiar) ba nai-ulun/ partido balaun no “delegitima” (hasai fiar) hasoru nai-ulun/ partido balun. Timor Leste nia participação politica sei aas (78%). Maibe, neneik participação politica iha eleição nia tun ona. Razão boot liu, tuir ha’u nia observação, katak, povo neneik hasoru hela situação “collapse of solidarity” tan la hare ona justiça social. Sira fo “voto” ba partido sira. Maibe, partido sira fo fali “confiança” ba “outsider” sira. Exemplo mak CPD-RDTL. Sira la tuir eleição. Maibe, Governo hakfodak liu atu hamaus CPD-RDTL no haluha tiha atu hametin legitimidade democracia. Iha democracia: se mak la tuir eleição sei la iha direito ba tratamento nebe la merece! Nune’e, ema iha base dehan ba ha’u “Amo, ita hanoin atu halo buat di’ak Governo la mai hare, CPD-RDTL halo problema bebeik ne’e Governo atende lalais. Então, ita mos halo problema beibeik atu Governo mai beibeik hare ita!”


II
INSTITUCIONALIZAÇÃO POLÍTICA OPOSIÇÃO

Iha Janeiro nia laran, PN halo debate kona ba orçamento geral do estado (OGE) ba 2013. Buat nebe bolu ha’u nia atenção, katak, BGC no oposição FRETILIN halo comissão eventual ida atu diskuti de’it iha “porta fechada” (taka odamatan). Iha generalidade, hotu-hotu bele ko’alia. Oposição nebe baibain ko’alia barak agora husik microphone ba Dr. Mari Alkatiri atu “borong” liafuan. Ba fali especialidade, governo no oposição taka janela no odamatan hodi haruka RTL/ TVTL ba passiar tiha. Ninia resultado ikus: voto unanimidade. Husi ne’e mos mosu tan idéia ida – master plan Oecusse (MPO) nebe lidera husi Dr. Mari Alkatiri – lider oposição maioria FRETILIN (maski FRETILIN manan maioira iha Baucau, Lospalos no Viqueque, la’os iha Oecusse nebe CNRT mak manan).

Interessante tebes, wainhira ba rai-liur Mari Alkatiri ba halo negociação atu hetan fundo 3 bilhões USD ba MPO, PM Xanana Gusmão no MF Dona Emilia Pires mos ba ko’alia kona ba “estado frágil” iha liur. Halo nusa ba mos, Dom Basilio do Nascimento nia liafuan sei valido: manu aman rua tama iha luhan ida nia laran, sira sei tebe malu. Nune’e, “estado frágil” no “master plan Oecusse” sei tebe malu. No ema iha liur sei taru maka’as atu hare se mak manan. Maski nune’e, hau hare uluk ona katak “oposição” mak tara kona kalili-hun!

Tan sa mak dehan oposição sai instituição manu maten? Tuir hau nia observação, iha modelo oposição 5 nebe moris iha estado de direito democrático ida nia laran, hanesan: (1) oposição parlamentar, maibe la iha direito ba “veto” husi partido ki’ik sira; (2) oposição ho direito ba “veto”; (3) oposição politica iha sistema parlamentar-presidencial nian (uluk iha 5a Republica Fransa nian); (4) oposição nebe mosu husi separação do poderes (USA); no ikus liu (5) direct-democratic opposition hanesan iha Swisse. Ita revista tiha lai modelo oposição hirak ne’e mak hafoin ita hateke took ba pratica politica iha Timor Leste.

Modelo 1 nebe hanaran parliament-centered opposition maibe la iha “veto” maski loke dalan ba partido minoria atu fo liman-rohan ba governação. Modelo ida ne’e mak tuan liu ona, moris iha tradição “His Majesty Opposition” iha Reino Unidos (RU) nian, hahu tinan 1714 ba leten. Ha’u rona kois, wainhira halo conferencia CNRT nian atu forma governo foun 2012, Xanana dehan “ita lalika hanesan oposição iha commonwealth”. Nia refere ba modelo ida ne’e duni. Oposição commonwealth hetan knar especial iha parlamento nia laran tuir sira nia constituição. Iha “parliament-centeredness” nia laran, la iha ona dalan seluk ba democracia directa; exemplo, wainhira governo foti ona decisão, partido ki’ik sira ka povo labele lori ona ba referendum atu husu povo nia hanoin. Liafuan nebe famosu liu mak “opposition with a capital ‘O’” – katak, oposição husi partido maioria iha House of Commons. Keta haluha katak sistema hanesan ne’e bele mosu, tan RU kaer metin “two-party system” (sistema partido boot 2 de’it). Iha ne’e, sira mos adopta regulamento no convenção nebe hametin liu tan perfil ba “Her Majesty’s Official Opposition”. Husi ne’e mos mosu tan conceito sira hanesan “shadow cabinet” no “shadow government”.

Importante atu ita hare katak, sira halo governação hamutuk tan ne’e halo katak Governo mak forte liu. Nune’e, iha sistema ida ne’e oposição sei la “vota contra” ba governo nia programa. Sira fiar liu katak “... it is better to give the government enough rope to hang itself with, and Oppositions hope that an extravagant administration will be punished by loss of popularity with the electors” (cf., Ludger Helms, Government and Opposition, 2004: 27); diak liu fo confiança barak liu tan ba Governo atu sira bele halo buat hotu, no oposição hein katak wainhira sira gasta osan barak liu ka halo mal-administração mak sira ida-idak lakon sira nia popularidade iha eleitorado sira let.

Modelo 2, nebe kaer nafatin ba parliamentary-centered opposition investe kedas ho strong veto and/or co-governing devices for the minority parties – oposição iha parlamento laran nebe hamosu veto maka’as no fo fatin ba governação hamutuk ho partido ki’ik sira. Modelo ida ne’e moris iha Alemanha (Jerman). Sira iha sistema parlamentar nebe fahe ba 2: Bundestag (órgão deliberativo atu hetan consenso kona ba politica) no Bundesrat (órgão legislativo nebe representa liu estado-governo, liu fali estado-povo). Bundesrat bele halo “veto” ba lei ka decreto balun deit (= Zustimmungsgesets ka aprovação esboço lei) oituan liu mak 2/3. Nune’e, lei/ decreto ka deliberação ne’e bele haruka hikas ba Bundetag. Maibe, Bundestag mos bele “vota contra” fali, naran katak sira nia voto barak liu Bundesrat nian. Ida ne’e mak dehan katak oposição iha kbit atu “veto”. Tan ne’e, Governo atu bele manan “voto de confiança” – sira sei serviço maka’as no serio teb-tebes atu lori sira nia programa ba debate, liu-liu temi ona kona ba transparência no contabilidade. Wainhira Governo la halo Bundesrat no Bundestag fiar ba sira, bele dehan ona katak sira sei monu. Nune’e, entre Governo no Bundesrat ho Bundestag mosu fali Vermittlungsausschusz (comitê mediação) hodi nune’e bele iha netik prevenção ruma atu cadeira ain tolu (3) ne’e naksalak ba malu. Atu hateten lolos karik, molok atu “veto” mos Bundesrat iha uluk ona consenso ho comitê mediação ne’e.

Modelo 3 nebe hanaran the parliamentary-presidential political oppostion (cf., Maurice Duvenage, Le système politique français: 1996). Nu’udar ita hatene, Fransa kaer sistema semi-presidencial. Maibe, la hanesan ho sistema sira seluk iha Europa (ka, Timor Leste no rai seluk), PR Fransa nian iha nafatin knar no kbit constitucional hanesan – (a) bele dissolve Assembléia Nacional maski hasoru maioria parlamentar; (b) bele haruka halo escrutínio (sura votação) iha Conceil constitutionnel wainhira PR hasoru esboço lei ruma nebe inconstitucional; (c) PR mos bele rejeita esboço lei ruma no haruka hikas ba parlamento atu halo hikas deliberação. PR mos iha direito atu la assina decreto governo nian. Ho ida ne’e, ita bele hare oinsa mak PR bele sai hanesan oposição minoria ida iha politica nia laran. Modelo ida ne’e hahu moris iha era General Charles de Gaulle, fundador husi 5a Republica Francesa nian. Nia hatama conceito ida hanaran cohabitation (PR, PM no Ministro sira hasoru Assembléia Nacional). Liafuan ne’e hola husi “cohabitation americaine” (= sistema oposição americano nian). Katak, PR no aliança minoria parlamentar bele sai oposição maka’as ba Assembléia Nacional. Sira bele iha forsa hamutuk atu hasoru legislatura ida tomak. PR de Gaulle mos iha carisma atu hamosu tan parlementarisme rationalisé hodi nune’e deputado sira nebe mai husi aliança maioria parlamentar labele halo manobra politica hasoru sira nia governo rasik. Maibe, liu husi Conseil constitucionel sira hotu bele resolve conflito. Oposição bele liu husi dalan ida ne’e atu hasoru PR (no grupo minoria), ka PR mos bele usa atu hasoru maioria liu husi votação. Sistema cohabitation ne’e metin liu tan iha “governo unidade” nian, iha era PR François Mitterrand no PM Jacques Chirac. PR tur nafatin iha “decision-making pyramid” nia tutun, nune’e oposição lakon bebeik oportunidade atu vota contra. Maibe, sistema ida ne’e hahu nakdoko wainhira Jacques Chirac ba tur nu’udar PR, no Lionel Jospin kaer knar nu’udar PM. Ninia resultado, posição PR no PM nia ho oposição hahu hamosu frustrações oi-oin. Iha 2002 mosu eleição. Atu hasoru grupo direitista radical (Jean Marie Le Pen), Chirac no Jospin tama hotu iha candidatura atu fera Le Pen ninia voto. Maibe, resultado hatudu katak Jospin la ba segunda votação, tan lakon ho Le Pen (maski ikus mai Chirac manan ho maioria simples). Nune’e, atu hatudu katak sistema cohabitation (oposição no governo) hamosu dificuldade barak. So lider carismático de’it mak bele agoenta. Liu tiha ida ne’e, situação nakdoko to’o naksobu.

Modelo 4 mak hanaran “the separation-of-power of political opposition” nebe moris iha USA. Bele dehan katak, sistema oposição americana nian la’os simples atu ita hakerek iha artigo badak. Ha’u foti de’it artigo oan ida husi Nelson PolsbyPolitical Opposition in the United States” (Government and Opposition, 1997). Nia hateten katak oposição iha America hanesan “ubiquitous” (Latin = Ubique): mosu bebeik no iha fatin nebe de’it. Knar no kbit bo’ot liu iha nafatin Presidente nia liman laran. Nia mak hola iniciativa ba legislação no mosu institucionalização ba “legislative presidency” no iha direito atu “veta” esboço lei ruma husi Congress. Maibe, hahu 1930 mosu ona “separated system”. Ne’e forte liu liafuan “distribuição do poder” iha sistema Europeu. Tuir ha’u nia hanoin, iha Timor Leste ita ko’alia bebeik kona ba separação dos poderes (nebe mai husi sistema americano nian), maibe espírito constitucional RDTL nian hatudu liu ba “distribuição dos poderes” (tan ita besik liu ba Portugal/ Europeu). Maski liu husi dalan naruk, maibe ita bele habadak hodi dehan katak oposição nia fatin mak iha Congress (congressional opposition), no la’os oposição presidencial hasoru Congress. Nu’udar ita hatene, USA nia sistema hamrik iha bipartidarismo nia leten – democrata no republicano. Sira 2 mak troca malu fatin atu representa politica oposicional iha Congress. Nune’e, Polsby hakerek, “... it is nearly impossible to identify clear-cut opposition because for two-thirds of the period the national government was split into the two major parties”. Ema la hatene lolos oinsa mak bele haketak oposição, tan governo hasoru de’it partido 2 nebe haksesuk malu iha congresso laran. Nune’e mosu ona desconfiança husi povo eleitor (taxa de participação tun teb-tebes iha eleição americana nian), tan ema laran nakali hare “party politicization”. Ninia negativo: ema barak tau laran metin ba presidente, maibe presidente labele halo buat barak wainhira representante povo nian (Congress) la foti decisão “a favor”. Maibe, ida ne’e duni mak conseqüência husi “separated system”.

Modelo 5 mak hanaran the direct democratic model of political opposition. Iha sistema oposição nian, so Swiss de’it mak halo modelo ida mesak iha mundo ne’e – sistema oposição directa ka hili dalan referendum. La iha modelo iha fatin seluk mak hanesan Swiss nian. Sira la’os oposição parlamentar. La’os oposição presidencial. Mos la’os oposição semi-presidencial. Tan la iha modelo seluk ona, nune’e sistema ida ne’e todan tebes ba rai seluk atu halo tuir. Hahu 1874, cidadão hotu iha Swiss nian bele participa iha referendum hodi nune’e sira bele teri netik tiha esboço lei ruma atu sai lei lolos nian. Atu bele hahu, partido ki’ik ruma bele buka assinatura to’o 50,000 ka husu suporta husi Canton (estado) 8 iha loron 90 nia laran. Esboço ida bele sai lei, wainhira maioria povo participa iha votação. Ne’e duni, wainhira Federal Council (órgão executivo husi Federação Swiss) hakarak hala’o programa Governo, sira sei bele hetan oposição maka’as husi partido ki’ik sira. Partido ki’ik bele lakon iha National Council (órgão legislativo). Maibe, sira bele usa “referendum” nu’udar “kilat” atu hasoru partido maioria. Ne’e duni, atu bele foti decisão hamutuk, partido boot no partido ki’ik sira sei halo negociação nebe naruk no kolen atu hetan consenso.


III
OPOSIÇÃO FRACO, ESTADO FRAGIL

Timor Leste hatudu ona oposição iha legislatura 3 nia laran. Periodo dahuluk 2002 – 2007 oposição minoria nebe moris iha situação hasoru problema estado nian barak teb-tebes. Maski oituan, maibe efetivo. Sira bele luta maka’as to’o ikus mai iha eleição 2007, sira bele haruka partido maioria ba tur iha oposição. Periodo daruak 2007–2012, oposição maioria parlamentar (OMP) nebe iha ona kbiit boot atu hasoru governo aliança maioria parlamentar (AMP). Iha periodo ida ne’e FRETILIN hatudu determinação no persistencia maka’as. Periodo datoluk no 2012–2017, oposição maioria nebe hahu ona ho ideia atu kaer liman metin ho governo.

Hare hikas ba modelo 5 iha leten, ha’u hanoin katak ita seidauk halo institucionalização politica oposição nian. Sa tan FRETILIN abandona oposição iha PN. Tan sa mak FRETILIN husik oposição no hili cooperação (cooptação; cohabitation) ho governo? Resposta furak mai husi Robert Dahl, Political Oppositions in Western Democracies (1960). Nia hateten katak iha politica nia laran, “executivo” (governo) mak “attracting no “seductive” liu. Iha governo nia laran mak político bele halo “execução” ba riku-soy povo nian. Oposição la halo ida ne’e, maibe ko’alia de’it no ko’alia bebeik. Ko’alia to’o baruk ona, nonok mos ladi’ak. Tan ne’e, teoria oposição mos frágil. La iha estudos barak nebe fornece pensamento ba oposição. FRETILIN manda tinan 4 nia laran. Ko’alia tinan 5 nia laran, baruk ona. Ne’e duni, tinan 5 ba oin tem que iha mudança. Infelizmente (ka felizmente?), mudança nebe sira halo mak abandona tiha oposição no tama ba cohabitation ho governo. Dari pada husik FRENTE-MUDANÇA mesak iha laran, lebih baik FRETILIN mos MUDA tama hotu.

Hanoin hamutuk ho R. Dahl nia teoria oposição, hau bele dehan, FRETILIN adopta “political opportunity approach” nu’udar sasukat ida iha “newer democracy”. Katak, nação nurak hanesan Timor Leste nebe hahu ninia democracia (emerging democracy), dala barak liu lider sira hili liu “loyal opposition” (hakruk ba governo) no la iha ona kbiit atu halo “conventional opposition” (forsa iha parlamento atu halo fiscalização no decisão politica nebe hasoru governo). Tan sa mak too agora la iha reação hasoru fenomena politica ida ne’e? Tuir hau nia hanoin, tan ita nia academico sira, liu-liu matenek nain politica iha ita nia universidade sira iha Dili laran mos “fragil” atu hatudu teoria kona ba oposição. Hodi dehan ho liafuan seluk, “estado fragil” iha relação mos ho fragilidade teoria oposição nian. Wainhira ita nia matenek na’in sira iha universidade la halo ona estudo kona ba teoria oposição ita sei lakon oportunidade.

Atu hela claro, political opportunity approach la’os buat at; maibe bele hanesan lamina matan-ruak, kroat sori-sorin. Depende ba oinsa mak ita kaer ka hala’o oportunidade be iha. Maibe, wainhira ita simu duni katak “estado frágil”, então dalan nebe oposição hili sei halo democracia lakon ninia kmanek no murak.

Uluk nana’in (1), FRETILIN hili political opportunity approach hanesan dalan ida ba apaziguamento ideológico. Katak, partido ne’e neineik husi hela ona lisan radical no fanático atu halo politica ho liafuan mamar no damen. Iha 2002–2012 nia laran, FRETILIN nia linguagem politica mesak kroat no maka’as. Ida ne’e mos provoca ema seluk atu hakerek hasoru FRETILIN ho linguagem violenta. Hahu 2013, style politica FRETILIN nian parfuzu mamar ona. Partido ida ne’e hili dalan atu coopera no corpora ho governo. Maibe, ho ida ne’e mos oposição tama iha momento agonizante. Tuir sistema Fransa nian karik, FRETILIN halo cohabitation – moris hamutuk iha fatin ida!

Tuir mai (2), FRETILIN hola hela risco boot atu kaer MPO tan simu political bargaining husi governo. Seidauk claro tebes: Governo mak hamaus FRETILIN, ka, FRETILIN mak hamaus governo? Maibe, ida nebe claro ona: MPO bele perpetua estado frágil, tan hama’us oposição ho projeto ida atu taka ibun. Ho domin no respeito tomak ba maun-alin sira iha Oecusse, hau hanoin katak MPO ne’e hanesan dalan ida atu decentraliza Mari Alkatiri iha processo descentralização nia laran. Hanesan los iha Bíblia, wainhira apostolo sira iha foho Tabor hamutuk ho Jesus Cristo, kalohan tun mai taka metin sira, husi neba mosu liafuan “Este é o meu Filho muito amado, no qual pus todo o meu agrado. Escutai-o” ([Mat 17: 5] “Ne’e mak Ha’u nia oan doben, nebe Hau hadomi tebes. Rona nia ba”), nune’e mos Xanana Gusmão apresenta Mari Alkatiri ba Oecusse dahan, “imi rona nia ba”. Solenidade teológico político. La sala buat ida. Saudosa Primeira Ministra Margareth Tatcher (Inglaterra) mos usa ninia fe teológica (Methodist) nu’udar convicção politica. Maibe, hau hare katak MPO ne’e irracional (tidak masuk akal). Tan sa? Tan (a), hare husi sikun economia, Oecusse sei la fornece buat ida ba Timor Leste nia diak. Ate, Oecusse sei sai deit “kelinci percobaan” de’it. MPO halo hau hanoin hikas conceito Otoritas Batam nebe uluk Prof. DR. B.J. Habibie no Soeharto hari’i atu sai centro ba Singapura, Malaysia no Indonésia hodi hamoris zona economia exclusiva. Fatin ida ne’e lidera husi Dr. Fani Habibie (B.J. Habibie nia alin). PM Lee Kwan Yeuw (Singapura) no PM DR. Mahatir Mohamad (Malaysia) fo kedas suporta no investe kedas. Maibe, too ohin loron otoritas Batam la dun la’o. Malaysia manan nafatin. Singapura nia lucro sae nafatin. Indonésia entrega fatin nafatin ba nafatin. Oinsa ho Oecusse? La iha “daya tarik”. Liu-liu tan Oecusse la’os fatin estratégico ba economia. Lalika ulun moras ho Oecusse, ema husi fatin seluk mos sei la investe iha Timor Leste tomak. Investimento hira ona mak tama iha Timor Leste, compara ho despesa nebe ita halo? Empresário sira bara-barak husi Indonésia de’it mos la interesse ho Timor Leste. Sira nebe mai Timor ne’e “pengusaha kelas teri”, la’os “kakap”. Ne’e mos iha Dili laran de’it. Indonésia mak iha interesse karik, sira sei hafutar Atambua, Soe no  Kefamenanu. Maibe, hori uluk hori wain fatin mak nafatin nune’e. Husi Portugal mos tal e qual. Austrália mos hare de’it ba mina rai. De resto, Austrália mai atu halo de’it ponte tohar ida ba componente naval F-FDTL iha Hera. Tan sa mak Indonésia, Portugal no Austrália la interesse? Simples de’it – rai hirak ne’e tau matan liu ba crise economia global, no Timor Leste la’os fatin atu halo jogo bonito ida. Husi aspecto economia, hau hanoin, diak karik Mari Alkatiri halo took discussão ho economista Timor oan sira lai atu halo master plan. Halo “socialização” ba povo Oecusse sei la fo resultado. Dala ida tan ho respeito no domin tomak ba Oecusse (Dom Basílio do Nascimento dehan Oecusse ne’e oan feto boot kreda católica Timor Leste nian), ha’u la fiar katak Dr. Mari Alkatiri bele “halo lalehan iha rai Oecusse”. Ida mak falha, FRETILIN mos Titanic kedas.

Liu-liu (b) husi aspecto político, FRETILIN lakon oportunidade atu halo character building ba oposição nia identidade rasik. La iha ona forsa politica ida nebe bele garantia no halo vigilância kona ba “decisão e fiscalização” ba Governo. Too Dr. Mari Alkatiri mak fiscaliza fali FRETILIN iha Parlamento Nacional nia laran, manda hotu membro PN husi GBC nian. Caso concreto, wainhira halo eleição ba Comissário foun ba CNE (2013–2018), Mari Alkatiri impõe atu hili Arief Abdullah Sagran. Ida ne’e atu assegura FRETILIN nia voto iha eleição. Maibe, Arif Sagran ne’e la iha qualidade intelectual (ha’u rona nia sosa ijazah iha Indonésia): la hatene ko’alia Tetum, la compreende Portugues; la conhece Constituição no lei ho regulamento sira. Maske, Dr. Mari Alkatiri dehan katak Timor Leste la precisa “mercenário político” (hatudu ba Assessor Timor oan sira), maibe nia taka matan no taka fuan hodi hili “mercenário político” hanesan Arif Sagran (matenek oituan karik diak!?). Dala ida, nu’udar delegado oficial husi CNE Timor Leste nian, hau ho Arif Sagran halo visita ba KPU (Komisi Pemilihan Umum) iha Indonésia, nia dehan katak “rasanya sakiiiitt!!!” tan mai Indonésia usa fali passaporte Timor Leste. Ida ne’e hanesan “penghinaan” (humilhação) ba soberania do estado Timor Leste iha rai liur. Hau rona husi membro PN sira katak, Arif Sagran eleito tan Mari Alkatiri obriga FRETILIN. Ne’e duni, politicamente, FRETILIN agonia. Oposição kakorok kotu.

Ikus liu (3), oposição mohu tan promiscuidade politica (perselingkuhan politik) ho governo iha oligarquia foun nia laran. Ida ne’e sei sobu democracia. Hare kona ba oinsa mak institucionalização politica oposição nian, halo ha’u hanoin hikas conferencia internacional ida kona ba “Election Related Challanges in Young Democracies – Towards Free, Fair and Credible Electoral Processes: Sharing and Learning from Asian and Arab Experiences” iha Ulaanbaatar, Mongólia (8–11 Outubru 2012). Hau representa CNE, delegado oficial husi Timor Leste. Iha topico ida ko’alia kona ba “Policies and practices to deter and counter electoral violence”. Comissário sira husi Árabe (Egipto, Líbia, Maroco, Yemen no Jordânia) hateten katak sira la iha experiência atu organiza eleição, tan la iha duni partido nebe compete iha eleição. Partido hotu-hotu nebe existe, la’os partido ho sentido genuíno democracia nian, maibe oligarquia ida. Sira hotu mesak família de’it: governo no oposição. Naran katak osan husi mina-rai labele tolan mesak, maibe halo projeto hamutuk. Infelizmente, ohin loron mosu violência barak. Ne’e tan fahe osan mina-rai nian la hanesan ona. Nune’e mak mosu protesto no oposição iha estrada. Ema husi liur dehan “Arab spring”. Maibe, iha realidade, ida ne’e momento atu troca malu fatin atu ema foun mak ba hemu mina-rai nia folin. Tan la iha tradição democrático, nune’e Árabe la’os rai nebe hamoris cultura democracia. Governo la iha. Oposição mos la mosu. Hotu-hotu halo tuir “pai eterno” nia hakarak. Wainhira “pai eterno” ne’e katuas ona no iis atu kotu, mak “filho predileto” sira les malu, tata malu, fai malu, tebe malu, tuku malu ... oho malu. Irão, Iraque, Israel, Suriah, Kuwait, Jordânia, Egypto, Líbia, Yemen, Moroco, ... to’o Afganistao hatudu deit katak politica iha zona Arábia la’os ona “halal”, maibe figura “haram jadah”.

*) Docente filosofia política, ética filosófica, ateísmo contemporâneo no hermenêutica/ filosofia de linguagem iha Instituto Superior de Filosofia e de Teologia (ISFT) Dom Jaime Garcia Goulart, Dili Timor Leste