Natureza Demokratiku Sei Lori Timor-Leste ba Prosperidade

Natureza Demokratiku 
Sei Lori Timor-Leste ba Prosperidade

Hosi: *Carmelindo da Silva Caetano, S.H.

Ideolojia oi-oin hodi hari’i estadu ida, ideolojia sira ne’e atu hanesan sasan ida bele di’ak no bele a’at depende ita uza ho objetivu uza ba prosperidade ka moris di’ak tuir interese nasaun nian. Iha tempu pasadu lideransa konsege kontamina buat ideolojia sira ne’e no malahuk oituan ba ita no rai seluk atu hatene didi’ak ita mak se los. Maibe, ho matenek ita nia fununain sira laos hare iha rai laran deit maibe hare mos rai liur katak laiha dalan ba ukun an enkuandu ita la uza ideolojia ne’ebé bele unifika Timoroan sai unidu. Ho nune’e, ho kaer ideolojia demokratika ita reforsa funu liu hosi frente armada, diplomatiku no klandestina, demostrasaun ba ukun an iha fatin-fatin inklui iha colonial Indonesia nia rai momentu ne’eba, asina akordu internasional balun katak tuir lalaok demokratika no ikus lejitimaliu tan ho pregu maioria Timoroan vota hakarak independensia78,5%, ho nune’e idepois de tranzisaun ita hambrik iha ita nia ain rasik inisiu hosi 20 Maiu 2002 nudar estadu ida hodi hanaran Republika Demokratika Timor-Leste. 

Demokratika signifika povu iha reprezentasaun, tipu politika sira ne’e meneza hosi ema  ne’ebé servisu reprezenta ita, lori ita nia aspirasaun ho poder ne’ebé povu fó liuhosi elisaun no nomesaun hanesan iha parte esekutivu, lejislativu no judikativu. Relasiona ho filosofia ka ideolojia as nasaun ne’e nian ita bele hare momos iha Artigu 1 pontu1, katak Repúblika Demokrátika Timór-Leste katak Estadu ida-ne’ebé demokrátiku, soberanu, ukun-an no ida-mesak, harii hosi povu nia hakarak no iha respeitu ba dignidade ema moris ida-idak nian. Artigu 2 pontu 1, soberania haktuu rmetin iha povu ,ne’ebé hala’o soberania ne’e tuir Lei-Inan haruka, pontu 2 Estadu hakruuk ba Lei-Inan no lei-oansira. 

Artigu 62, ( Titularidade no ezersísiu podér polítiku nian), podér polítiku iha povu nia liman, ne’ebé sei hala’o tuir Lei-Inan haruka.Poder hirak ne’e servisu lahanesan maibe ho ejijensia hanesan tuir interese povu no nasaun ne’e nian ba moris prosperidade no justisa sosial nstlao tuir nia natureza demokratika ne’e duni laiha dalan se ita hakarak halo fali hanesan kompetisaun poder ka ego instituisaun, tamba Timoroan nia objetivu ida deit define ona iha artigu 6 Konstituisaun RDTL. Ita konsege hala’o lalaok demokratika balun to’o ohin loron hodi fasilita ita ba moris di’ak maibe atu ba moris di’ak laos milagre duni maibe presiza servisu ho laran no ho matenek, ho laran signifika kria politika, ezekusaun politika presija hanoin ema seluk mós hanesan ho ita nia an, tamba poder hosi ema seluk ba ita hotu ninia di’ak nomos servisu ho matenek ne’e signifika aprosima an tuir siensia ne’ebé iha, hatene uza sasan no oinsa atu hala’o tuir nia dalan ne’ebé ideal. Temi kontraditoriu enkuadu subar iha poder nia okos halo jeitu oi-oin benefisiu ba an ou grupu ida ne’e labele iha prosesu demokratizasauntamba tuir demokratika ne’e nolu no moras a’at ida ba estadu no pavu sai moris di’ak. 

Atu hala’o ejijensia povu sai moris di’ak tenki iha konsensia ita hotu nian, laos tau konsensia enkuandu ita sai boot lai, maibe ba hotu-hotu, tamba estadu mak ita, estadu ne’e inklui aero, rai, povu inklui nia sasan sira, orgaun ka estrutura sira, tamba sira merese sai sasan alat duni, bele mós ita temi hanesan robot ka makina estadu nian ne’ebé povu fó fiar hala’o servisu ho rezultadu di’ak ba ita hotu – husi povu ba povu signifika ukun ne’e povu nian duni, povu mak ita hotu inklui poder nain sira. O se ? Hau se? Ita se?  Nia se? Ita mak Timoroan duni, ita iha uma ida, Abo ida iha rai Timor ida deit, ideolojia demokratika ida deit da-dauk. Ho nune’e, iha prosesu demokratizasaun, partidu sira sai elementu importante ba kontrusaun estadu sai prospero, tan ne’e presija ema ne’ebe iha maturidade no etika politika ho laran no ho matenek hodi ba kaer ukun ho baze valor domokratiku. Valor demokratiku sempre identiku ka lao ho lei, nune’e tenki tane as lei ho di’ak nudar kontrolu sosial liuhosi inisiu halo esbosu lei ka politika ruma inklui ninia ezekusaun, kontrolu no rezultadu ne’ebe di’ak. Ita asesu Televizaun no observasaun direta, komunidade barak la prekupa ho teoria politiku ukun nain sira maibe sira prekupa no ejiji rezultadu ka Hasil/wujud, ho ida ne’e tempu to’o ona hodi mehi demais, kualia retorika no promesa maibe tenki halo mak barak duke kualia, ho fiar ba ita nia ideolojia demokratika iha rai ida ne’e, neneik no bebeik ita sei halo duni buat ne’ebé ita kualia enkuadu ita tau disiplina as ho laran, ho matenek meneza sasan sira ne’e tuir nia dalan uniku demokratika.

*hakereknainEis, Legal Officer, VSS/JSMP no UNDP

77341587