VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20170720

Eleisaun Parlamentar: Vota Partidu, Vota Program ka Vota Lideransa?

Eleisaun Parlamentar:
Vota Partidu, Vota Program ka Vota Lideransa?
(Reflesaun ida ba ita hotu antes atu ba vota iha 22 Jullu 2017)

Husi: Sancho Xavier
Hela iha Aldeia Uaimanuboe-Uailili Baucau

SX
Hau fiar katak ema barak seidauk prontu atu ezerje nia direitu atu hili, vota atu hare tamba partidu, tamba programa, ka tamba figura lideransa? Hanesan mos ho hau sei laran rua-rua (konfusaun) hela atu vota, hanesan ema ida ne’ebé seidauk mehi atu tama iha partidu politika ruma to’o ohin loron. Lolos iha kampania ne’ebe sira hato’o programa iha oituan deit husi partidu ne’ebe hato’o sira nia programa ho diak pelumenus povu bele senti wainhira sira ukun saida mak sira atu halo ba povu nia moris no nasaun nia futuru.

Ita rona no akompania durante fulan ida nia laran partidu polítiku ho nia ema sira la’o haleu teritoriu Timor laran tomak hato’o sira nia programa no mos promesas, liu husi meius mobilizasaun, animasaun no mos dialogu ho komunidade iha kamada oin-oin. Partidu ho nia lideransa sira deslokan an husik sira nia hela fatin (sede) la’o hakraik an, hakbesik nia povu sira, tama sai Munisipiu, Postu Administrativu, Suku ate to’o Aldeia sira area remotas ne’ebe barak liu ita nia komunidade sira ate seidauk asesu estrada no polítiku sira esforsu an konsege to’o iha sira nia fatin. Ne’e mak sintomas politika ohin loron nian. Polítiku sira la senti buat ruma kundo la’o tuir dalan uza matan hat, vidru metan, Ac full, iha roda hat Prado, Jeep, Humer lori ho koluna boot sira, be, nasi kotak, dada povu kiik no ferik katuas sira obriga lao ain, hakur mota, tun sai foho to’o sira hasoru iha fatin konsentrasaun kampania nian. Iha konsentrasaun boot sira iha mos masa ‘romantis’ ita lahatene sira votu ka lae.

Importante eleisaun ba ita atu ba vota hili reprezentante sira tur iha uma fukun Parlamentu Nasional no mos Governu maibe eleisaun ida ne’e laos direitamente vota ba ema. Nune’e mos vota nudar direitu sidadaun nian laos obrigatoriu tamba ne’e hatur ona iha konstituisaun katak resensimentu eleitoral mak obrigtaroiu maibe eleisaun hanesan direitu sidadaun atu vota. Buat ida ne’ebe halo sai konfusaun mak partidu hotu uza bandeira sai simbolu iha voletin votus maibe partidu rua CNRT ho dezenu figura Kay Rala Xanana Gusmao no PLP ho figura Taur Matan Ruak. Ne’e atu dehan saida, serake ida ne’e mak dehan estado do homen iha pratika estadu da lei?

Iha hau nia artigu dahuluk temi katak eleisaun ida ne’e hanesan kompetisaun entre figura sentrais sira iha partidu potensia sira ne’ebe sei tama iha Parlamentu Nasional. Iha figura popular tolu ne’ebe dadaun ne’e iha publiku nia matan ema hare hetan mak Xanana Gusmão, Mari Alkatiri no Taur Matan Ruak ho kompetisaun ida forte entre partidu CNRT, FRETILIN no PLP. Sira ne’ebé ita hare hanesan potensia atu manan kadeira Primeiru Ministru nian. Maske nune’e iha mos potensia masa husi parte rua ka tolu ne’ebe duni malu ho partidu ho figura sira ne’e maibe bareira 4% porsentu mak sei sasukat hodi tama iha Parlamentu no Governu.

Hili Partidu Polítiku?

Timor-Leste tinan 15 ona restaura nia independesia, ne’e la’os foin semana rua ka loron 15 ita ukun an. Populasaun ho deit 1 milaun resin, partidu polítiku sira atinji ona to’o 21 resin iha tinan 2017, maske nune’e desde tinan 2001 partidu hamutuk 12 harii Asembleia Konstituiente no tranforma ba Parlamentu Nasional iha tinan 2002 ho primeira Governasaun FRETILIN. Depois mai tinan 2007 partidu hamutuk 8 tama PN no iha 2012 hela partidu hat kontinua ida inklui partidu foun ne’ebe mosu iha 2012 Frente Mundansa. Ida ne’e hatudu katak Partidu polítiku sira nia existensia halo demokrasia sai buras liu tan, maibe partidu polítiku nia existensia hanesan loke kios mos halo povu konfusaun atu hili kuandu mosu partidu ho hanoin ida atu korta deit subsidiu Governu nian iha eleisaun.

Iha nasaun ne’ebe demokratiku no adopta sistema multi partidarizmu, partidu polítiku hanesan dalan uniku ne’ebe iha ema halibur malu atu prepara planu, programa no estratejia politika hodi implementa ba iha ukun. Ema ne’ebe involve iha partidu polítiku kleur, klaru sei hili partidu tamba ideolojia. Kuaze partidu sira iha Timor-leste laiha ideolojia ida ne’ebe klaru, vizaun no porgrama, fiar ba partidu tamba hare porstura partidu nian, existenisia ne’ebe kleur i moris ho istoria ida halo ema susar atu haluha. Iha balun mos hakarak luta maka’as ba partidu ne’ebe sira involve an ba atu kaer Governu tamba iha konfiansa, aprende politika partidaria ho seriu, komunga ideolojia partidu sai hanesan prinsipiu ba aktividade lor-loron nian.

Militante ne’ebe iha prinsipiu sira iha konfiansa, la preokupa partidu boot ka kiik i hare lider se mak troka se, no konsidera partidu sai hanesan esperansa ba implementasaun sira nia mehi. Maibe mos tenki hare didiak iha mos partidu sira ne’ebe mosu deit iha tempu eleisaun nian “partai musiman” depois liu eleisaun lahatene sira nia paradeiru ita lahatene, existensia partidu polítiku hanesan iha deit nia klamar maibe isin lolon laiha. Ita presiza atensaun didiak atu fo votus iha eleisaun ne’e. Partidu barak mak moris besik eleisaun atu hetan deit votus no dalabarak liu mak hanesan atu halo rame deit festa demokrasia nian.

Hili Figura Popular Xanana Gusmão, Mari Alkatiri no Taur Matan Ruak?

Figura lideransa iha kompetisaun eleisaun tinan ida ne’e sai nudar mos exersisiu tranzisaun jerasional nian. Xanana Gusmão mak halo CNRT sai forte liutan nudar figura sentrais partidu nian. CNRT partidu ida ne’ebe boot i forte intermuz infrastrutura (sede) no mos estrutura ida forte to’o iha nivel suku sede nune’e mos FRETILIN. Ba agora Xanana Gusmão sai fator determinate partidu CNRT nia existensia ba futuru, atu dehan katak Xanana Gusmão mak sai motor aranke ba partidu CNRT. Portantu FRETILIN dadaun ne’e la’o ho figura Mari Alkatiri no Fransisco ‘Lu-Olo’ Guterres entre figura nain rua ne’e halo partidu nia naran sai boot liutan maibe konfiansa apoiantes nia ba FRETILIN tun. Ida ne’e atu dehan katak ema nia konfiansa ba partidu tun, kompara hanesan aikakeu no anin banhira anin hu’u maka’as ai ne’e sei toba tun depois anin para aikakeu hader fila fali no hamriik metin. 

Entre figura lider nain tolu ne’e Xanana Gusmão, Mari Alkatiri, no Taur Matan Ruak mak laos jerasaun tuan no mos laos jerasaun foun. Sira liu ho prosesu ida no tempu mak hamosu sira. Xanana mak hamosu Taur, mas ohin loron Taur Matan Ruak la’o ketak husi Xanana no Taur hili dalan rasik hamosu Partidu PLP. Xanana hamosu husi Nicolau Lobato no Mari Alkatiri hamosu husi FRETILIN no sira hotu dadaun ne’e lao no lekar produtu FRETILIN iha sira nia pratika politika, katak objetivu final husi luta ida ne’e mak libertasaun patria totalmente no hasai povu husi mukit no kiak. Buat ne’e hatudu iha exersisiu demokrasia nian mak hamutuk laos solusaun ida ne’ebe hatudu sira lao ket-ketak liu dalan ne’ebe iha ka dalan foun ne’ebe sira liu, maibe sira sei hamutuk iha objeitvu ida mak libertasaun partria total no moris diak ba timor oan hotu.

Partidu bele kiik ou bele boot, ba tempu ida agora partidu ida defisil atu hetan vitoria iha eleisaun kuandu laiha figura lideransa popular ida. Nune’e lideransa sai fator importante ida mos iha vitoria partidu polítiku iha eleisaun nian. Husi esperensia Timor nian rasik partidu ne’e moris kleur mos tenki tahan kleur hodi kontinua existe, partidu balun mosu besik eleisaun nian maibe konsege tama Parlamentu no Governu. Ne’e fator ida husi figura lideransa, ema hare lider se mak iha partidu nia laran, programa no politika ne’e hare ikus, ne’e realidade ida iha kontestu Timor-Leste nian tamba relasaun emosional entre povu Timor ho nian lider figura rezistensia sira metin teb-tebes.

Hili Programa CNRT, FRETILIN, PLP?

Buat ne’ebe hau nota husi programa partidu polítiku sira durante kampania no debate entre partidu sira mak partidu boot mai ho planu boot no hare liu dezenvolvimentu iha kontestu nasaun hodi hatudu deit ba rai liur katak Timor-Leste sai ona nasaun ida ne’ebe dezenvolvidu tamba sidade ne’ebe furak iha uma mutin andar bot-bot, aviaun, ró nst.

Partidu tuan sira kontinua ho buat ne’ebe dadaun ne’e la’o hela. Klaru katak CNRT sei la konkorda atu hapara projeito tasi mane ne’ebe hatur ona iha Planu Stratejiku Dezenvolvimentu (PED), maske laos perioridade maibe planu ne’ebe mos determina nia tempu katak to’o 2030 bele atinji. Partidu FRETILIN ho moto kampania nian “haburas liu tan” ba buat ne’ebe durante ne’e la’o hela, iha ne’ebe foku mos ba sistema, no hamriik ho esperensia ka rezultadu ne’e hatudu liu husi projeitu ZEEMS, hanesan Dr. Mari Alkatiri hateten bei-beik katak bainhira FRETILIN ukun modelu dezenvolvimentu iha Oekuse bele implementa ba muisipiu hotu tuir natureza munispiu ida-ida nian.

Partidu foun mosu ho politika foun no mos promesas karik mos bele sai esperansa foun ida ba votante sira. Hanesan partidu PLP sempre dehan programa politika ba dezenvolvimentu hare husi kontestu povu, ho moto kampania PLP nia “Rekursu fahe, oportunidade fahe diskriminasaun lae”, katak foku dezenvolvimentu ne’e la’os perioridade mak andar, aeroportu, portu no mega projeitu sira maibe dezenvolve uluk ema, fasilita kbiit laek nia oan sira ba eskola liu husi programa bolsu estudu, hadia edukasaun, saude, be no agrikultura, kontra pensaun vitalisia no korupsaun. Serake ida ne’e sai hanesan kontratu politika ka promesa deit?

Se mak sei beik, povu ka lider? 

Sei fresku hela iha ita nia hanoin, hafoin ita asisti, rona no mos akompania husi media sira kona-ba kampania ne’ebé partidu partidu hala’o, hato’o komprimisiu politika no mos promesa oin-oin ne’ebé ulun boot partidu sira husik hela durante sira tun mai iha ita nia le’et. Partidu polítiku hotu klaru katak iha vizaun, misaun, planu, no programa polítiku atu defende, hadiak no haburas dezenvolvimentu ba nasaun no liberta povu husi mukit no kiak wainhira sae ba ukun. Maibe ne’e laos buat foun iha tempu kampania nian, partidu sira lakon enerjia maka’as inklui osan, tranporte no rekursu hotu so atu hetan deit votus ba eleisaun loron ida nian maibe depois nia ema sira sae tiha ba ukun sira tau ass liu ba interese privadu, familia, grupo duke interese povu.

Realidade ida ne’ebé dalabarak ema koko atu halo lakon mak polítiku sira laiha ona konsensia umanu ka la uza sira nia rasionalidade wainhira sira kontinua finji nega tiha vitoria ne’ebe povu fó husi nia konfiansa durante periodu eleisaun nian. Baibain tiha ona polítiku sira taka karau kulit iha sira nia oin iha tempu besik eleisaun nian. Partidu ho nia ema sira hakbesik an hodi hakruuk ba povu hodi promote tun sai hanesan fali atu dada besik tiha lalehan no rai. Ne’e hanesan deit maneira ne’ebe sira halo atu hetan deit votus iha loron ida ba sira sira nia an no sira nia familia durante tinan lima nian. Polítiku sira ho karakter sira hanesan ne’e ita konsidera sira hanesan tiha ‘inosente’ ida ne’ebé finji lahatene tiha katak durante tinan 5 povu hein hela sira promesa ne’e, laiha realidade ruma iha sira nia ukun depois liu tinan lima mosu fila. Serake modelu sira hanesan ne’e merese para ita dudu nafatin ba oin?

Partidu ne’ebé mai iha kampania ho komprimisiu polítiku bele hetan esperansa oituan karik sira manan iha eleisaun sira bele implementa sira nia programa ne’ebé sira hato’o. Partidu balu ne’ebé mai ho promesa, promote buat barak ne’ebé dalaruma ita hare liu fali sira nia kapasidade rasik, ne’e depende povu mak bele eskolla, tamba presiza hare mos husi kondisaun partidu ne’e rasik ne’ebé susar hela, partidu kiik (Infrastrura partidu (sede) laiha, rekursu ema sei foin aprende hela) i kompete dalabarak ona maibe seidauk susesu iha eleisaun tama forma Governu tamba ho sira nia rekursu rasik ne’ebé seidauk bele konvense atu hetan konfiansa.

Jeneral Taur Matan Ruak ho lian maka’as dehan laiha tempu atu lakon tempu. Ne’e hanesan alarma ida ba ita atu hare realidade ne’ebe iha no tempu atu halo mundansa. Papel partidu polítiku ne’ebé lolos mosu programa atu defende interese povu nian, liberta husi mukit no kiak maibe depois lideransa husi partidu polítiku sira hatudu iha pozisaun importante sira iha ukun no lahatudu serbisu ne’ebe espekta halo komunidade sira arepende. Buat ne’ebe povu presiza liu mak garante pas no estabilidade hodi bele serbisu muda sira nia moris maibe depois manan tiha eleisaun ukun nain finji taka tilun ba saida mak povu presiza no halerik. Polítiku sira loko an no hanoin katak ukun ne’e hanesan tiha fali previleiju ida atu goza ho familia maibe sira lahare katak poder ne’ebe sira hetan ne’e povu delega ba sira atu servi povu. 

Hau atu dehan katak ita sei lakon deit ita nia direitu ka hanesan soe deit ba lisu fatin banhira ita vota ba partidu ida tamba material, osan no sasan oituan ne’ebé sira fahe ba ita tempu sira kampania nian. Osan iha valor aas liu ba ita nia moris tamba ho osan ita bele uza hodi resolve problema hotu ne’ebé ita hasoru iha tempu ohin loron nian. Osan ita sei rai kleur to’o tempu naruk. Nune’e osan ne’ebé liga ho kampania dalabarak ema dehan ne’e sosa votus, signifika katak ita nia hakarak mak osan la’os kondisaun, infransturua, ekonomiku, futuru oan sira nian. Partidu nia ema sira hanoin katak banhira sira sosa ona ita nia votus, sira la prekupa saida mak sira ita hakarak, estrada, bee mos, irigasaun, merkadu lokal nst.

Polítiku sira mos dalaruma hanoin katak konfiansa ne’ebe povu fo ba sira no reprezenta nudar servidor estadu wanhira sai deputadu/a ka membru Governu ida no aat liu sira konsidera ukun ne’ebe sira hetan ne’e ho valor, U$ 20, U$ 50 ka to’o dollar U$ 500 nia folin hanesan ne’e, ne’ebé durante kampania sira sosa kotu ona. Maske dalabarak uza osan ne’e hanesan deit meius estratejia ida atu hetan votus para bele tama Governu tamba kompetisaun ho adversariu politika ida ne’ebé forte, maibe pelu konrariu depois hetan tiha poder, ukun nain abuza fali sira nia poder ne’e atu selu fila fali sira nia osan nasi kotak ida nia folin, tua sabu botil ida nia folin ka gazolina litru ida nia folin ne’ebé sira fahe iha kampania. Sira trava tiha osan ne’ebé aprova husi Parlamentu Nasional ne’ebé merese atu halo dezenvolvimentu ba nasaun no hadia povu kiik no kiak sira nia moris,  ukun nain kanten sira korta tiha iha dalan klaran hodi hatama fali ba sira nia bolus hodi sira goza no familia sira goza ho kontente.

Realidade ne’ebe la’o mak partidu polítiku sira ho maneira oin-oin. Iha kampania sira halo promesa mais ukun tiha sira haluha, depois besik eleisaun mak hafodak halo buat ne’ebé atu hasai deit gasta osan iha tempu sira besik mandatu remata nian. Besik tama atu tama ba periodu eleisaun nian partidu nia ema sira ne’ebe tuir iha Governu hanesan Ministru/ Vice Ministru ka Sekretaria Estadu, halo implementasaun programa Governu nian rungu-ranga, projeitu emerjensia, estudu komparativu, apoiu loke torneu sira indentiku ho lider sira nia naran. Hetok pior liu aksaun deut malu, hatun malu, kee malu para atu hetan poder, haluha tiha sira nia respobalidade hanesan deputadu/a i hanesan Governante ida.

Konklusaun

Eleisaun ne’e importante atu ita bele eskola se mak ita fiar nia bele, hare husi figura lideransa ne’ebe partidu laran ou hare partidu polítiku no nia plataforma politika ne’ebe diak. Hanesan ita delega sira sai ita nia reprezentante atu hato’o, rona no defende interese ema kiik no kiak sira nia iha uma fukun, no iha Governu atu halo planu, programa ne’ebe realistiku tuir problema ne’ebe povu hasoru. Buat ida ne’ebé presiza ita hanoin katak partidu iha programa no politika diak deit ne’e la to’o banhira polítikus (figura) sira ladiak. Nune’e mos kontrariu lideransa ka polítiku sira iha partidu nia laran mesak diak deit maibe kuando planu no programa ladun hapar tuir tempu no kondisaun ne’ebe iha mos mehi ba moris diak ne’e sira iha leten deit mak senti, ba povu kiik sira kontinua hamlaha no tanis iha rai riku nia leten.

Lagosta partidu ida ka figura partidu ida ne’e buat normal maibe vota ne’e importante atu determina ita moris ba tinan lima. Tamba ne’e mak hau bolu ita hotu atu hare didiak katak pelumenus koko atu hare husi plataforma politika partidu ida nian ne’ebe realistiku ba implementasaun, kompleta mos ho figura lideransa ne’ebé brani foti dezisaun, ho mos nia elementu sira ita hare katak sira iha kapasidade duni atu servi, honestu, mos husi korupsaun. Labele hare deit ba partidu ka labele hare deit ba figura lideransa maibe koko hare rua ne’e hotu depois halo konklusaun mak ita fo votus ba. Hili mak ida ne’ebe mai ho programa polítiku ne’e klaru no realistiku, nia lideransa ne’ebe tegas, nune’e bele iha eperansa katak iha responsabilizasaun ba ita nia votus. Ikus Liu, vota ida ne’ebé diak liu, vota ba vitoria no vota atu reprezenta ita.

Ikus liu hela deit oras 24 nia laran ita ba vota iha loron 22 Jullu 2017 eleisaun dala ida deit iha Timor-Leste, Portugal, Australia, Korea do Sul no Reinu Unidu. Hau espera reflesaun ne’e bele ajuda ita atu vota, hili ida ne’ebé diak liu, hili ho vitoria no hili atu reponsabiliza ita nia votu.

Hakerek na’in nudar Alumni Departamentu Relasaun Internasional, Fakuldade Siensia Politika, Universidade Dili, (UNDIL), 2011, no dadaun ne’e serbisu iha Fundasaun Mahein (FM). Artigu ida ne’e la reprezenta instituisaun ne’ebé hau haknar ba, maibé idea no argumentu sira tau iha artigu ne’e nia kontiudu nudar responsavel pesoal. Hau nakloke ba kritika no sujentaun ruma karik iha bele haruka iha hau nia email: sancho_xavier@yahoo.co.id Obrigado.

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.