Anacleto da Costa Ribeiro
Vila Verde, Dili
Haksesuk konaba implementasaun politika lian inan iha edukasaun hetan atensaun boot hosi Timoroan sira, hahuu hosi lider politika, lider komunidade sira too ba povu baibain. Hotu-hotu hakarak hatama sira nia kanuru tohar ba asuntu ida nee tanba nee interese nasional. Balu haksesuk ran nakali hodi halo violensia.Hein katak haksesuk ida nee laos tanba Eleisaun Prezidente Republika nebee besik daudaun. Ita hotu hakarak hamanas tenda iha festa demokrasia nee maibe hamanas tenda nee liu fali festa nee rasik. Rabeka talin kotu, kaskadu suar!
Haksesuk konaba politika lian inan nee kona deit nia kulit, seidauk tama too ba iha ruin dolen. Politika ida nee iha nia sikat subar ida nebee barak seidauk hare hetan. Sikat subar ida nee hatudu momos oinsa politika ida nee sadere liu ba interese Timoroan sira nudar nasaun neebe iha identidade no kultura rasik. La presiza matandook ida atu bele hare no hetan sikat subar ida nee.
Haksesuk sira nee sei mout hela ka “terjebak” hela deit iha retorika politika neebe la bele justifika ho realidade. Sukuismu no unidade nasional sai hanesan razaun atu lasimu politika ida nee. Ita presiza hanoin katak krize politika 2006 lao’s tanba ita koalia lian oin-oin. Maibe sekarik ita la hahii lian inan sira iha Timor laran bele hamosu konflitu.
Atu hare didiak politika ida nee ita presiza loke liu tan ita nia hanoin hodi sai hosi kaixa nia laran (think outside of the box). Ema balun seidauk hare knar estrateziku politika lian nian iha edukasaun. Politika ida nee tenke kait ho estratezia edukasaun atu hametin identidade nasional Timoroan.
Objetivu hosi hosi Politika Lian Nasional (Lian Inan) iha Timor Leste maka atu bele: a) hasae status (promove) lian nasional, b) hadia (dezenvolve) lian nasional, c) hametin (prezerva) riku soin, no c) hahii identidade nasional. Politika nee hanesan tuda fatuk ida maibe kona aifuan 4 namtate kedas. Halo buat ida maibe hetan buat 4 kedas.
Ita nia Lian Inan (lian nasional) maka lian sira neebe ita koalia iha uma laran hahuu kedas ita moris. Lian Inan mos maka lian sira neebe ita uza iha Uma Lulik, halo adat, halo lia moris no lia mate. Ema balun dehan Lian Inan mak nudar Susuben Kinur Inan sira nian ba sira nia oan sira.
Polítika lian inan ida-ne’e rekoñese katak Lian-Inan sira nu’udar parte importante ida husi identidade nasionál nia abut no hun. Lian-Inan sira la’ós de’it meiu komunikasaun ida. Lian inan sira la’os buat mamuk maibé mós nu’udar meiu ida ne’ebé lori valór kulturál sira ne’ebé hatutan hosi otas ida ba otas ida seluk, hosi bei’alan sira ba bei-oan sira. Valor sira hanesan respeita malu, ita bele hatutan ba ita nia oan sira liu hosi koalia no hanorin ita nia lian.
Ezemplu, ita nia lian inan Tetun, bainhira ita dehan “Ami” ita la inklui ema seluk. Ita refere ba ita nia aan ho ita nia grupu. Bainhira ita dehan “Ita” katak ita inklui mos ema seluk iha ita nia grupu. Ida nee hatudu katak ita hahii kultura kolektivismu no la’os kultura indivilualismu. Ita sempre fo importansia no valor moris iha grupu no sosiedade. Ita valoriza moris familia. Bainhira ita hanorin ita oan sira ho ita nia lian inan, ita mos hatutan ona valor hirak ba sira.
Ita mos hahii kultura respeita malu. Ita sempre dehan “Ita Boot” bainhira ita refere no koalia ema neebe sira nia status sosial boot liu ita. Ita nia kultura la fo dalan ba ita atu dehan “o” tanba ida nee hanesan falta respeitu no ofende ema. Iha lian Ingles ita uza “you” ba se deit laiha problema. Ita nia lian inan sira hahii valor hirak nee. Ida nee mak kultura high power distance katak ita rekoinese iha distansia entre ema boot ho kiik. Alunus tenke respeita mestre sira. Oan tenke respeita inan-aman, alin sira tenke respeita Maun Boot sira, etc.
Timoroan ida nebee edukadu no hatene kultura sei dehan: “feto isin-rua no feto tuur ahi.” Ita hili liafuan diak atu hatudu ita nia respeitu ba feto sira. Timoroan ida nebee lahatene kultura sei dehan: “feto kabuk no feto hahoris.” Ida nee la hatudu respeitu tanba “animal mak ‘kabuk no hahoris.” Bainhira ita hanorin lian inan ba ita nia oan sira ita mos hanorin valor sira respeita ema seluk.
Iha ita nia kultura, ita fiar katak rejeita ema seluk nia hakarak nee hanesan buat ida bele hakanek ema nia laran. Needuni maka atu labele ofende ema, bainhira ema husu buat ruma ba ita, ita la hateten direta katak ita lakohi maibe ita sei koalia ba mai hodi hein katak ikus mai ema nee sei hatene katak ita lakohi duni. Ita nia kultura la koinese hahalok “tembak langsung”. Ida nee mak iha teoria dehan ‘high context communication.” Tanba nee dalabarak malae sira sai fali bibi malae bainhira Timoroan ida dehan ‘Yes’ maibe iha realidade nia hahalok ‘No’ fali.
Sikat subar ida seluk maka lian-inan sira mak knuuk Istória nian. Tanba Lian-Inan sira rai hela ka prezerva hela memória koletiva nasaun nian ne’ebé ita-nia bei’alan sira halo iha tempu uluk. Liuhosi Lia-Inan sira-ne’e ita hatutan ita-nia istória no ita-nia valór sira ba ita-nia bei-oan sira. Ita-nia memória koletiva mak halo ita iha orgullu nu’udar ema Timoroan ne’ebé iha identidade rasik.
Lian-Inan sira nu’udar rikusoin kultura Timoroan sira-nian. To’o ohin loron, husi Lian-Inan maizumenus 6000 ka 7000 ne’ebé eziste iha mundu tomak, iha ona Lian-Inan liu rihun ida resin ne’ebé hetan ameasa atu lakon. Lian sira-ne’e lakon tanba ema la uza ona. Ne’e hanesan posibilidade aat tebes ida no lakon boot ida ba nasaun sira no kultura sira mundu nian. Timor-Leste mós bele lakon ninia rikusoin kulturál iha tempu badak se ita la uza no la dezenvolve ita-nia lian-inan sira. Lian Makuva iha Tutuala, iha Distritu Lautém, nu’udar ezemplu ba ida-ne’e tanba agora daudaun ema uitoan de’it mak sei uza lian ida-ne’e. Polítika ida-ne’e tenke rekoñese duni katak lian-inan sira nu’udar rikusoin kultura ne’ebé labele lakon leet de’it.
Lian hotu-hotu só bele dezenvolve se ema uza lian sira-ne’e liuhosi uza ka hanorin iha eskola. Nune’e, dezenvolvimentu linguístiku ba lian sira Timor-Leste nian tuir loloos bele la'o hamutuk ho uza lian sira-ne’e atu hanorin iha eskola. Estudante nia lian-inan (lian ne'ebé uza iha uma laran) maka lian ne'ebé di'akliu atu hahú aprende lee no hakerek ba dala uluk, no mós atu aprende konteúdu ka matéria inisiál sira seluk ne'ebé tama iha kurríkulu.
Sikat Subar Politika Lian Inan iha Edukasaun
Moras ida neebe daet daundaun iha nasaun post-konflitu ka foin ukun maka ita nia mentalidade nebee la fo valor ba ita nia aan rasik. Ita nia mentalidade neebe agora iha maka mentalidade ida produtu hosi tinan 450 iha kolonialismu nia okos, tinan 24 iha okupasaun militar Indonesia nia okos. Tanba ema ukun ita kleur maka ita sempre hanoin no sente kiik hela deit (inferiority complex). Ita nia hanoin no hahalok sei hanesan provinsia ultramarino Portugal nian no propinsi ke-27 hosi RI nian. Ita ukun aan ona besik tinan 9 no ita liberta ona ita nia isin lolon maibe ita seidauk liberta ita nia hanoin ho hahalok.
Atu bele kura moras ida nee ita tenke investe iha edukasaun ka formasaun ba ema Timoroan ho kualidade diak. Ho edukasaun ida ho kualidade diak maka ita bele Dekoloniza Ita nia Hanoin (Decolonising Our Mind) nudar povu ida ukun rasik aan ona. Ita dekoloniza ona ita nia isin lolon (hetan indenpensia) maibe ita seidauk dekonoliza ita nia hanoin. Objetivu boot hosi edukasaun maka atu dekoloniza ita nia hanoin no hahalok.
Funsaun importante ida hosi edukasaun maka atu a) hatutan ka transmite kultura dominante ba jerausaun foun, promove Integrasaun Sosial no Politika (Unidade Nasional) no hanorin normas, valores no sansaun sosiedade nian. Edukasaun Importante ba Formasaun Ema Timoroan no Identidade nasional. Liu hosi ita nia Lian, ita hanorin ita nia oan sira konaba valor sira nebee ita hahii no hauelok.
Politika lian inan iha fatin estrateziku tebes atu hametin politika edukasaun ida nebee diak ba Timoroan sira. Ida nee atu justifika liu tan katak objetivu lolo’os edukasaun nian maka atu hanorin ita nia oan sira atu sai Ema Timoroan ida diak. La’os hanorin ita nia oan sira atu sai fali Malaeoan. Ida nee mak sikat subar ida hosi politika ida nee.
Implementasaun ba politika ida nee hanesan mos Asaun Afirmativa ida hosi Projetu Nasionalismu Timor Leste nian iha kontestu ukun rasik aan nian. Espiritu nasionalismu iha tempu rezistensia ohin loron seidauk transforma didiak hanesan forsa moral no politika ida atu haburas liu dezenvolvimentu nasaun TL iha era globalizasaun nee. Espiritu ‘Mauberismu’ ida neebe uluk Fretilin hahuu hodi manan funu, ohin loron seidauk transforma didiak ba espiritu Mauberismu foun iha era dezenvolvimentu foun. Dalan mak nee deit: Ita tenke dekoloniza ita nia hanoin no hahalok!
Sekarik ita halo politika lian ida nee, maka nia sei fo impaktu hodi muda ita nia hahalok ba asuntu sira seluk nasaun nian hanesan ekonomiku, social no politika. Ita sei fo prioiridade liu ba saida mak ita nian rasik. Think National, Act Local.
Presiza hatur politika lian inan iha leten aas ba no presiza duni hetan konsensus nasional. La presiza linguista barak atu dehan katak politika nee diak ka ladiak. Diak liu maka ita bolu ita nia Lian Nain sira atu tuur hodi hare tok sikat subar ida nee no sira bele hu’u ita nia baboton atu ita bele hare momos sikat subar nee. Ida nee mos bele hases ita hosi malisan. Ita nia Lian, Ita nian Rai. Lian oin-oin, Rai Ida ba Futuru Ida deit! *
Polítika lian inan ida-ne’e rekoñese katak Lian-Inan sira nu’udar parte importante ida husi identidade nasionál nia abut no hun. Lian-Inan sira la’ós de’it meiu komunikasaun ida. Lian inan sira la’os buat mamuk maibé mós nu’udar meiu ida ne’ebé lori valór kulturál sira ne’ebé hatutan hosi otas ida ba otas ida seluk, hosi bei’alan sira ba bei-oan sira. Valor sira hanesan respeita malu, ita bele hatutan ba ita nia oan sira liu hosi koalia no hanorin ita nia lian.
Ezemplu, ita nia lian inan Tetun, bainhira ita dehan “Ami” ita la inklui ema seluk. Ita refere ba ita nia aan ho ita nia grupu. Bainhira ita dehan “Ita” katak ita inklui mos ema seluk iha ita nia grupu. Ida nee hatudu katak ita hahii kultura kolektivismu no la’os kultura indivilualismu. Ita sempre fo importansia no valor moris iha grupu no sosiedade. Ita valoriza moris familia. Bainhira ita hanorin ita oan sira ho ita nia lian inan, ita mos hatutan ona valor hirak ba sira.
Ita mos hahii kultura respeita malu. Ita sempre dehan “Ita Boot” bainhira ita refere no koalia ema neebe sira nia status sosial boot liu ita. Ita nia kultura la fo dalan ba ita atu dehan “o” tanba ida nee hanesan falta respeitu no ofende ema. Iha lian Ingles ita uza “you” ba se deit laiha problema. Ita nia lian inan sira hahii valor hirak nee. Ida nee mak kultura high power distance katak ita rekoinese iha distansia entre ema boot ho kiik. Alunus tenke respeita mestre sira. Oan tenke respeita inan-aman, alin sira tenke respeita Maun Boot sira, etc.
Timoroan ida nebee edukadu no hatene kultura sei dehan: “feto isin-rua no feto tuur ahi.” Ita hili liafuan diak atu hatudu ita nia respeitu ba feto sira. Timoroan ida nebee lahatene kultura sei dehan: “feto kabuk no feto hahoris.” Ida nee la hatudu respeitu tanba “animal mak ‘kabuk no hahoris.” Bainhira ita hanorin lian inan ba ita nia oan sira ita mos hanorin valor sira respeita ema seluk.
Iha ita nia kultura, ita fiar katak rejeita ema seluk nia hakarak nee hanesan buat ida bele hakanek ema nia laran. Needuni maka atu labele ofende ema, bainhira ema husu buat ruma ba ita, ita la hateten direta katak ita lakohi maibe ita sei koalia ba mai hodi hein katak ikus mai ema nee sei hatene katak ita lakohi duni. Ita nia kultura la koinese hahalok “tembak langsung”. Ida nee mak iha teoria dehan ‘high context communication.” Tanba nee dalabarak malae sira sai fali bibi malae bainhira Timoroan ida dehan ‘Yes’ maibe iha realidade nia hahalok ‘No’ fali.
Sikat subar ida seluk maka lian-inan sira mak knuuk Istória nian. Tanba Lian-Inan sira rai hela ka prezerva hela memória koletiva nasaun nian ne’ebé ita-nia bei’alan sira halo iha tempu uluk. Liuhosi Lia-Inan sira-ne’e ita hatutan ita-nia istória no ita-nia valór sira ba ita-nia bei-oan sira. Ita-nia memória koletiva mak halo ita iha orgullu nu’udar ema Timoroan ne’ebé iha identidade rasik.
Lian-Inan sira nu’udar rikusoin kultura Timoroan sira-nian. To’o ohin loron, husi Lian-Inan maizumenus 6000 ka 7000 ne’ebé eziste iha mundu tomak, iha ona Lian-Inan liu rihun ida resin ne’ebé hetan ameasa atu lakon. Lian sira-ne’e lakon tanba ema la uza ona. Ne’e hanesan posibilidade aat tebes ida no lakon boot ida ba nasaun sira no kultura sira mundu nian. Timor-Leste mós bele lakon ninia rikusoin kulturál iha tempu badak se ita la uza no la dezenvolve ita-nia lian-inan sira. Lian Makuva iha Tutuala, iha Distritu Lautém, nu’udar ezemplu ba ida-ne’e tanba agora daudaun ema uitoan de’it mak sei uza lian ida-ne’e. Polítika ida-ne’e tenke rekoñese duni katak lian-inan sira nu’udar rikusoin kultura ne’ebé labele lakon leet de’it.
Lian hotu-hotu só bele dezenvolve se ema uza lian sira-ne’e liuhosi uza ka hanorin iha eskola. Nune’e, dezenvolvimentu linguístiku ba lian sira Timor-Leste nian tuir loloos bele la'o hamutuk ho uza lian sira-ne’e atu hanorin iha eskola. Estudante nia lian-inan (lian ne'ebé uza iha uma laran) maka lian ne'ebé di'akliu atu hahú aprende lee no hakerek ba dala uluk, no mós atu aprende konteúdu ka matéria inisiál sira seluk ne'ebé tama iha kurríkulu.
Sikat Subar Politika Lian Inan iha Edukasaun
Moras ida neebe daet daundaun iha nasaun post-konflitu ka foin ukun maka ita nia mentalidade nebee la fo valor ba ita nia aan rasik. Ita nia mentalidade neebe agora iha maka mentalidade ida produtu hosi tinan 450 iha kolonialismu nia okos, tinan 24 iha okupasaun militar Indonesia nia okos. Tanba ema ukun ita kleur maka ita sempre hanoin no sente kiik hela deit (inferiority complex). Ita nia hanoin no hahalok sei hanesan provinsia ultramarino Portugal nian no propinsi ke-27 hosi RI nian. Ita ukun aan ona besik tinan 9 no ita liberta ona ita nia isin lolon maibe ita seidauk liberta ita nia hanoin ho hahalok.
Atu bele kura moras ida nee ita tenke investe iha edukasaun ka formasaun ba ema Timoroan ho kualidade diak. Ho edukasaun ida ho kualidade diak maka ita bele Dekoloniza Ita nia Hanoin (Decolonising Our Mind) nudar povu ida ukun rasik aan ona. Ita dekoloniza ona ita nia isin lolon (hetan indenpensia) maibe ita seidauk dekonoliza ita nia hanoin. Objetivu boot hosi edukasaun maka atu dekoloniza ita nia hanoin no hahalok.
Funsaun importante ida hosi edukasaun maka atu a) hatutan ka transmite kultura dominante ba jerausaun foun, promove Integrasaun Sosial no Politika (Unidade Nasional) no hanorin normas, valores no sansaun sosiedade nian. Edukasaun Importante ba Formasaun Ema Timoroan no Identidade nasional. Liu hosi ita nia Lian, ita hanorin ita nia oan sira konaba valor sira nebee ita hahii no hauelok.
Politika lian inan iha fatin estrateziku tebes atu hametin politika edukasaun ida nebee diak ba Timoroan sira. Ida nee atu justifika liu tan katak objetivu lolo’os edukasaun nian maka atu hanorin ita nia oan sira atu sai Ema Timoroan ida diak. La’os hanorin ita nia oan sira atu sai fali Malaeoan. Ida nee mak sikat subar ida hosi politika ida nee.
Implementasaun ba politika ida nee hanesan mos Asaun Afirmativa ida hosi Projetu Nasionalismu Timor Leste nian iha kontestu ukun rasik aan nian. Espiritu nasionalismu iha tempu rezistensia ohin loron seidauk transforma didiak hanesan forsa moral no politika ida atu haburas liu dezenvolvimentu nasaun TL iha era globalizasaun nee. Espiritu ‘Mauberismu’ ida neebe uluk Fretilin hahuu hodi manan funu, ohin loron seidauk transforma didiak ba espiritu Mauberismu foun iha era dezenvolvimentu foun. Dalan mak nee deit: Ita tenke dekoloniza ita nia hanoin no hahalok!
Sekarik ita halo politika lian ida nee, maka nia sei fo impaktu hodi muda ita nia hahalok ba asuntu sira seluk nasaun nian hanesan ekonomiku, social no politika. Ita sei fo prioiridade liu ba saida mak ita nian rasik. Think National, Act Local.
Presiza hatur politika lian inan iha leten aas ba no presiza duni hetan konsensus nasional. La presiza linguista barak atu dehan katak politika nee diak ka ladiak. Diak liu maka ita bolu ita nia Lian Nain sira atu tuur hodi hare tok sikat subar ida nee no sira bele hu’u ita nia baboton atu ita bele hare momos sikat subar nee. Ida nee mos bele hases ita hosi malisan. Ita nia Lian, Ita nian Rai. Lian oin-oin, Rai Ida ba Futuru Ida deit! *
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.