Falta Disiplina Politika Afeita Povu Ba Susar Hasoru Kiak

FALTA DISIPLINA POLITIKA AFEITA POVU BA SUSAR HASORU KIAK

Hosi: Carmelindo da Silva Caetano*

Se ita dadalia entre kolega sira no asesu ba televizaun kona-ba politika, dalabarak sira nia persepsaun katak politika ne’e lohi alias propanganda negativu, la transparante no benefisiu ba an ou grupu, hato’o programa ikus la halo tuir, atu hanesan normal ona, politika mak hanesan nune’e, realidade pratika politika iha ita rain balun hanesan duni tuir persepsaun hirak ne’e, ne’ebé ita povu bai-bain dalaruma kualia politika maluk balun hatete katak imi kualia ida ne’e imi la manan buat ida, ita atu nonok maibe realidade ita la konsiente infrenta nafatin sai vitima hosi lalaok politika ne’ebe hadalan provoka konflitu sosial iha ita le’et, maske nune’e povu matenek ho pratika hamenus konflitu sosial ona. Tuir hakerek nain ita povu matenek ona minimiza konflitu maibe presija matenek liu tan hodi hili ita nia ukun nain sira signifika ita nia votu ne’e ita nia futuru ne’ebé mantein labele hadalan ho material/osan, nyasar maibe tan ideolojia no prestasaun servisu di’ak ba estadu.

Ba politiku sira, servisu ne’ebé povu fó fiar tenki hala’o bazea ba objetivu estadu-ejiji ba moris di’ak (Konstituisaun RDTL, artigu 6), atividade ba moris di’ak balun lalika referensia to’o, Harvard, lalika to’o Yunani ka OA OA..maibe bai-bain deit, permeiru, tau as disiplina politika, kualia disiplina ne’e laos ba ema servisu instituisaun sira deit nst maibe inklui politiku sira, lalika hanoin politika mak hanesan nune’e doben, naran kualia ikus la halo tuir, transparansia politika iha ne’ebe? justifikasaun ideal iha ne’ebe? Funu la naran funu, funu para manan duni - hau apresia heroi sira, politika dezenvolvimentu mós kualia para realiza, politika ba moris di’ak laos atu politika lori povu ba susar hasoru kiak, partidu hotu-hotu di’ak no sai elementu konstrusaun estadu enkuando povu fó fiar no servisu di’ak tuir disiplina politika, disiplina politika mak presija servisu makas ba objetivu no interese estadu, konsidera malu, rona malu, buat hot-hotu kualia iha meja ho konsensus, minoria submete ba maioria (esperensia 1975 no 2006 ultrapasa maibe laiha esperensia nafatin oinsa buka solusaun! ), hasai ego individu, ego partidaria simu saida mak povu determina la konsege organiza di’ak, fatin fasil batu’ur sei bobar, haleu tun sae lai, buat kman ba halo fali susar (halo di’ak ka naksala mos influenza politika tuir ninia deit-figur, intelektual joven pro povu ikus tuir taka matan lao tuir iha nakukun laran, ita lahatene los bainhira naroman moris di’ak atu hanesan independensia nian mosu mai) ejiji estrutura governu ki’ik maibe mosu boot nafatin liu nasaun boot sira, aneh tapi nyata, ejijensia politika ba povu hanesan slogan no retorika deit, la garante kuidadu estabilidade governativa hadalan balun nafatin-falta kordenasaun, falta komunikasaun no konsensia, korta malu hamosu krize institusional iha parlamentu to’o hamosu elisaun antisipada. Segundu tau as disiplina lei, ekonomia no sosial. Lei sai matadalan ba prosesu politika ho ninia ezekusaun, ezemplu tenki kontra siklu koruptor tamba laos partidu no estadu mak haruka hodi hariku an. Lalika halo polemika ba buat fasil, hare rekezitus ba posisaun, monta deit (servisu ne’e barak laos estrutura ka kadera hela deit!). Presija tau pratika disiplina ekonomia nian, ita lalika hare buat do’ok, hare hosi ita nia estrutura governu deit hatudu momos katak ita laiha hanoin poupa osan, instituisaun no komisaun barak demais servisu bai-bain deit, estatis hela, dupla (halimar surat tahan deit, soe osan deit ba selu no ladun iha rezultadu), nusa la filteriza investor didi’ak para tama mai laos loke kios maibe fó servisu ba Timoroan barak, oinsa ita bele moris ho taxa, oinsa be’e moos iha, sistema nasional edukasaun ne’ebe di’ak, infrusturtura laos monta sobu maibe planu integradu nst. Liga ba sosial presija mos disiplina unidade nudar Timoroan laos unidade anan anan deit, prejija karakter politika di’ak ba jerasaun hodi banati tuir, iha espiritu nasionalismu, hatene nia kultura, hatene defende soberania estadu para lori nasaun ba oin.

Hare ba global sasukat ba estadu ida se kompara ho diviza ida ki’ik liu mak hanesan estadu frazil signifika ki’ak. Diviza mediu mak estadu dezenvolvidu signifika dezenvolve an no hakat frazil ona no ikus diviza boot liu mak estadu progresivu signifika avansadu ona. Diviza Timor-Leste iha parte frazil ne’e, entaun ita presija halo servisu makas duke kualia. Disiplina katak tipu servisu tuir regra ne’ebe iha, laos regra mak tuir ita, signifika disiplina bele mos sai ruin ba nasaun ninia politika moris. ho nune’e ba entidade se deit tenki iha disiplina politika para labele lori povu ba susar hasoru kiak.(c)

*) Carmelindo da Silva Caetano

Helafatin, Ailoklaran, Dili Timor-Leste