VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20180213

Eleição Antecipada – “Democracia haksoit lutu” – Video meliora proboque, deteriora sequor

Eleição Antecipada – “Democracia haksoit lutu” – Video meliora proboque, deteriora sequor

Martinho G. da Silva Gusmão
docente filosofia politica

Iha 26 de janeiro de 2018, Timor-Leste halo historia foun ida! Liu husi ninia discurso Dr. Lu-Olo hakotu lia: “Ho haraik-an Presidente husu ba Povo atu VOTA fila fali, iha eleisaun antecipada”! Presidente kaer artigo 86o aliena f) atu “dissolve parlamento”. Hakarak ka lakohi, ida ne’e mak dalan ikus liu ona atu hakat liu “impasse politica” atu fo hikas ba povo mak atu ajuda PR hodi resolve problema. Tuir mai, iha 7 Fevereiro 2018, PR assina decreto hodi marca ba data eleição nian iha 12 Maio tinan ida ne’e. CNE no STAE sei koko oinsa mak bele organiza processo eleitoral, wainhira PR marca data eleição (CRDTL art. 86o alínea c]).

Nu’udar lição foun ida ba Timores, ita simu ho “basa liman” ba PR ninia coragem no convicção atu hola decisão todan ida ne’e. Liu-liu, ita hare husi televisão, Dr. Mari Alkatiri mak hamrik uluk atu basa liman ba Lu-Olo. Atu lição ida la bele halot lalais de’it ka monu let de’it iha rai leten, há’u hanoin di’ak atu ita hare didi’ak definição konaba PR ninia knar nu’udar “ ...o Chefe do Estado, símbolo e garante da independência Nacional, da unidade do Estado e do regular funcionamento das instituições democráticas” (CRDTL artigo 74o n. 1).

Hanesan há’u nia analisa iha gmn.tv hau hare lalais de’it no dehan katak “decisão ida ne’e premeditado” – sudah direncankan. Há’u rona fila hikas PR ninia discurso, agora há’u bele justifica buat balun ne’ebe “estranho” (aneh) iha processo ba eleição antecipada!

Problema ne’ebe há’u hatur mak: instituição ida ne’ebe mak la funciona lolos no didi’ak atu PR bolu ita fila ba vota iha “subsequentes eleições” (CRDTL art. 100o). Tan sa mak Governo la hato’o “Demissão” (CRDTL artigo 112o n. 1-2), PR hola fali decisão ba “Dissolução” PN (CRDTL artigo 100o junto artigo 86 alinea f]? Iha ética filosófica, matenek na’in ida naran Ovídio dehan “vídeo meliora proboque, deteriora sequor”: há’u haré dalan di’ak liu no simu tiha ona, maibe há’u ba la’o tuir fali dalan aat nian.

Tuir PR nian hanoin katak risku husi VII Governo “minoria” mak wainhira OGE la liu votação dala rua tuituir malu, nia sei monu. Nune’e PR husu hikas atu forma VIII Governo. Maibe, ida ne’e mak labele ona, PR sei dissolve PN hodi hakat ba eleições antecipadas (https://www.youtube.com/watch?v=YWK5QsY6Ooc). PR hare katak buat hirak ne’e hotu sei la beneficia Povo. Tuir há’u nia hare, PR hetan ona dalan di’ak liu no los ona, maibe ikus mai nia la’o tuir dalan at no kleuk. Tan seidauk koko atu hili dalan ba VIII Governo, PR haksoit liu kedas ba eleição antecipada.

Ho artigo ida ne’e há’u hakarak review há’u nia comentário balun ne’ebe la dun claro iha gmn.tv life stream 26 de Janeiro de 2018.

Haksoit lutu (1): “subsequentes eleições” ka “eleições antecipadas”, ida ne’ebe mak lós liu?

Los liu, tuir ita nia CRDRL mak kaer liafuan “subsequentes eleições” (artigo 100o). Maibe, ema hotu hatene no ko’alia de’it mak “eleições antecipadas”. Liafuan “eleições antecipadas” ne’e la existe iha CRDTL, tan ita nia sistema la’os nune’e! Maibe, sai “terkenal” tan Dr. Mari Alkatiri (Partido-Fretilin) mak “promosi” loron ba kalan iha 2007, no agora kalan ba loron iha 2017 Dr. Lu-Olo (Partido-Fretilin) realiza. Iha 2007, PM Alkatiri labele fila ba ukun, tan “grave crise ... que não permita a formação do governo” (artigo 86o aliena f]). Tan ne’e loro-loron, Partido-Fretilin iha PN hakilar bebeik ba AMP nu’udar “governo de facto, inconstitucional”, no husu bebeik “eleição antecipada” no lori masa atu tun mai Dili. Iha 2017 mos Dr. Alkatiri puxa maka’as atu hametin ninia governabilidade, maibe ikus mai Partido-Fretilin husu hikas tan eleição antecipada.

Wainhira sei haknaar iha CNE, há’u hakerek livro Mata-Dalan Eleitoral: Legislação Eleitoral Timor-Leste nian (2012). Tuir pesquisa ne’ebe há’u halo, liafuan eleições antecipadas ne’e mosu de’it iha zona Commonwealth (Inglaterra, Canada, Pakistan, India, USA, Nova Zelandia, Scotlandia, Irlanda, nst). Tan ne’e eleição antecipada ne’e hanaran by-election, early-election no special election (dala ida rua mosu liafuan ministerial by-election wainhira atu hili ministro foun). Timor-Leste la tama iha sistema ne’e!

Há’u fo exemplo USA de’it. Eleição hotu tiha, dala ruma Senator ruma monu tan escândalo ka viola lei no constituição. Senator ne’e representa Estado ida, exemplo Alaska ka Florida, ka California, nst. Partido Democrático no Republicano la ba naran foti ema ida tuir ninia hakarak (hanesan Timor: Deputado ita sai, ida seluk iha lista hein kedas ona; “lista suplente”). Candidato ba Senado ka House of Representative tenki tuir by-election ka special election iha Estado ne’e de’it.

Eleição hanesan ne’e mosu, tan sistema ida hanaran “single member constituency” – Povo la ba vota ba partido, maibe vota ba candidato. Candidato la mai husi partido nia hakarak, maibe militante ida-idak husi ida-idak nia rain bele tau naran iha partido nia sede distrital. Iha distrito ne’e, partido hili ninia candidato rasik. Se mak manan, nia mak sei ba tur iha Senat USA, ka House of Representative! Nune’e, ema husi “electoral district” hatene ninia candidato rasik atu representa ninia “Estado” (tan America ne’e hanaran “United States”).  

Dala ruma, by-election ka special election ne’e mosu tan Povo la tahan ona hare politico sira nia hahalok aat no foer, crime no corrupção. Nune’e mosu movimento anti-incumbency. Povo lakohi ona hare politico ne’e nia oin. Dala ruma bele liu husi dalan violência ka revolução ka “golpe do estado”. Iha caso especial hanesan USA mak adversário politico balun la gosta John F. Kennedy tan nia católico (2a religião boot), nune’e sira oho tiha nia. Maibe, la halo eleição antecipada tan Vice President Nixon foti juramento atu sai Presidente, to’o sira nia mandato hotu. Hanesan mos iha Pakistan, ema oho Presidente Zia Ul Haq; ka India, ema oho PM Indira Gandhi, tuir mai Rajiv Gandhi. Nune’e mosu “ministerial by-election”.

Iha USA mosu movimento anti-incumbency ne’ebe renova tiha ona. Husi ne’e mosu in-party vote – katak, atu bele sai candidato ba Senador ka Presidente Republica, membro partido “hadau malu” fatin liu husi dalan eleição iha partido nia laran. Simpatizante no militante sira koko hili candidato sira. Ne’e mak hanaran “primary” ka “caucus election”. Ida seluk mak “cross party vote”, katak, tan há’u la gosta candidato ida husi há’u nia partido rasik, há’u ba vota fali ba candidato husi partido seluk atu representa há’u nia rai ka há’u nia hakarak.

Caso contrario – iha Timor-Leste mak atu hili Presidente no Secretario Geral Partido-Fretilin, ita bele hare “caucus election”. Maibe, sistema ida ne’e mosu la’os tan anti-incumbency. Mari Alkatiri mak lakohi duni lakon ninia posição nu’udar SG, nune’e inventa to’ok pacote eleição hamutuk ho Lu-Olo ba Presidente Fretilin. Dala 2 ona, iha 2011 no 2016, Mari Alkatiri halo test politica atu lori sukat ninia electabilidade. Maski Estatuto Partido-Fretilin dehan katak Presidente no SG iha de’it mandato ba dala rua, maibe liu husi “eleição antecipada”, sira koko atu modifica Fretilin hodi bele serve Mari Alaktiri ninia “dinasti”. Nune’e eleição antecipada 2011 prepara Lu-Olo ba eleição presidencial 2012 no Mari Alkatiri primeiro ministro iha eleição parlamentar. Partido-Fretilin halo eleição ba sira nia-an rasik, antecipadamente. Ninia resultado, tata-nanal. Iha eleição antecipada 2016, dala ida tan Partido-Fretilin halo eleição antecipada. Dalan hanesan, hili Lu-Olo nu’udar preparação atu sai Presidente da Republica; no partido manan karik, Mari Alkatiri ba Premier. Dala ida ne’e, successo bo’ot ... Povo fiar atu Fretilin mak “ukun mesmesak”: PR, PPN no PM. La hatene, oinsa mak ema fo hanoin ba Camarada Lu-Olo, ikus mai PR dehan “resultado eleição liu ba hatudu momos katak Povo lakohi partido ida ukun mesmesak” ... nune’e, ita ba vota fila fali, ba eleição antecipada.

Ita nia CRDTL ko’alia “subsequentes eleições” – katak, “eleisaun sira tuir mai”. Liafuan “eleição antecipada” ne’e dehan, “eleisaun sira halo uluk ona molok halo eleição seluk loloos nian”; bahasa Indonesia karik: mendahului yang sesungguhnya. Katak, iha 2011 no 2016, Alkatiri halo eleição antecipada iha Fretilin nia laran molok hasoru eleição presidencial no parlamentar iha 2012 no 2017!

Ita nia sistema la iha eleição antecipada. Tan ne’e ita la iha lei ba eleição antecipada hanesan USA. Kala Fretilin mak iha. Maibe, Republica Democratica de Timor-Leste la iha lei. Parlamento Nacional fo de’it lei eleitoral para o Presidente da Republica no lei eleitoral para o Parlamento Nacional.

Agora PR desolve PN. Ne’e katak ita sei ba “subsequente eleições” – katak, eleisaun sira tuir mai. Ida ne’e eleição lolos nian, tan ita halo tuir dalan normal ho lei ne’ebe iha ona. Se ita tuir teoria eleição antecipada, ninia resultado eleição 2018 ne’e ninia período to’o nafatin iha 2022. Maibe, teoria eleitoral ida ne’e sei viola CRDTL. Tan hakarak lakohi, Constituição dehan “Os Deputados do Parlamento Nacional têm um mandato de cinco anos” (artigo 93o n. 4). Ne’e katak, ita sei iha eleição foun ba PN iha 2023. Ne’e duni, iha mudança total no dramático ba ita nia sículo eleitoral ne’ebe “periódico” (artigo 65o n 1). Hodi nune’e, CRDTL dehan “subsequentes eleições” (artigo 100n. 2). No “subsequente” tan mak iha 2023. La’os ona 2022.

Haksoit lutu (2): Tan sa mak PR la halo “Demissão do Governo”?

Ho ideia ida ne’e, Dr. Mari Alkatiri rejeita katak ninia governo monu, ka sai de’it “governo de gestão”. Ba Mari Alkatiri, VII GOVERNO ne’e CONSTITUCIONAL nafatin. No, categoricamente nia dehan “sei ukun tinan 6”. Tan sa? Tan nia lakohi simu katak Dissolução ba PN ne’e automaticamente Demissão do Governo. To’o agora, há’u seidauk bele compreende didi’ak tan sa mak Governo la demite!

Ema hotu basa liman wainhira PR hakotu lia ba “vota fila fali, eleisaun antesipada”. Liu-liu, Dr. Mari Alkatiri mak hamrik uluk kedas basa liman wainhira PR hakotu ninia diskursu. Há’u se tilun didi’ak, PR la hasai liu liafuan ida konaba “governo” ninia estatuto. PR ninia decisão ne’e tau iha Jornal da Republica tan CRDTL dehan momos kedas “São publicados no jornal oficial os actos normativos produzidos pelos órgãos de soberania” (artigo 73n. 1). Wainhira PR la halo ida ne’e, ninia efeito mak PN la monu. Ne’e duni, discurso 26 de Janeiro ne’e halo PN mak namtate, maibe Governo la’o lenggang kankung, loron tuir mai comitiva boot ida ba kedas Oe-Cusse. Tan, PR la temi “demissão do Governo” iha discurso laran no la hatama iha Jornal da Republica nune’e “implica a sua ineficiência jurídica” (art. 73o n. 2), katak, ita bele ko’alia “Governo de Gestão” ka “Governo de Transição”, maibe Dom Alkatiri dehan “VII Governo Constitucional”. Tan los duni, PR la demite Governo.

Hare ba ida ne’e mak há’u dehan PR resolve dilema ba ninia posição nu’udar “Chefe do Estado” hasoru nia-an rasik nu’udar Presidente Partido Fretilin. PR la demite PM Alkatiri, tan sira na’in 2 pakote ida: Presidente do Partido no Secretario Geral. Nune’e, iha GMN.TV há’u dehan, decisão ba “eleição antecipada” ne’e hanesan decisão “premeditado” – ka, bahasa Indonesia dehan “sudah direncanakan, sudah diatur”. Ne’e katak, PR la’o tuir Partido-Fretilin nia plano. Fretilin mak impõe (memaksakan) eleição antecipada.

Los duni, PR halo tuir ona CRDTL artigo 86o alínea f) hodi dissolve PN. Maibe, iha problema ne’ebe PR la dun cuidado didi’ak atu hateten sai ba Povo ho honesto no sincero. Há’u hare hetan buat ruma ne’ebe nakles ka naksalak hela:

1)      “... grave crise institucional que não permita a formação de governo”. VII Governo hari’i tiha ona – husi Partido-Fretilin no PD. Iha ne’ebe mak mosu “crise institucional”? Iha caso ida ne’e, PR halo “blunder” ida, tan nia la demite PM Alkatiri atu justifica katak iha duni problema ba “formação de governo”. PM Alkatiri mos la’o la kona buat ida: la’o tun sae atu inaugura projecto ka participa iha encontro oi-oin; halo sorumotu ba Conselho de Ministros. PM dehan bebeik “... VII Governo la monu. Ne’e la’os esperança maibe certeza”. Kaer hikas Nicolau Lobato nia liafuan karik, Partido-Fretilin paradoxalmente sai tiha ona “partido fantoche” (uluk nia temi: APODETI) ne’ebe serve de’it atu halo tuir Mari Alkatiri; PR no PPN sai tiha hanesan “cavalo de Troia”, ne’ebe ema iha laran usa atu halo violação ba CRDTL.

2)      “... a aprovação do Orçamento Geral do Estado por um período superior a sessenta dias”. Ne’e los! To’o fulan 6 ona, ita nia OGE la iha. Estado agora moris tabele hela de’it ona ba “duodécimo” ne’ebe mos atu maran ona. Tuir há’u hare, PM hamonu PN. Tan sa mak dehan Dr. Mari Alkatiri mak hamonu PN? Tan,

·  la husu “voto de confiança” ba PN (CRDTL artigo 112o aliena e]), maibe dehan kedas “há’u sei la mai tan iha PN”. Sai tiha ba liur dehan Dr. Alkatiri dehan “há’u PM nafatin”. Eipah! Mari Alkatiri lakohi serviço maka’as atu halo ninia knar, maibe han nafatin PM nia etu!

· seidauk iha “A rejeição do programa do Governo pela segunda vez consecutiva” (CRDTL artigo 86 alinea g], artigo 112o n. 1 alinea d]).

3)      “... audição previa dos partidos políticos que nele tenham assento”. PR rona duni husi partido sira hotu, horas 1 nia laran. Maibe, sai mai PM Alkatiri dehan uluk ona “eleição antecipada”. Partido sira seluk: CNRT ho KHUNTO iha linha ida, PD no PLP iha linha seluk. Decisão ikus, tuir Fretilin.

4)      “... ouvido o Conselho de Estado” (hare mos CRDTL artigo 91o n. 1 alinea a, b]). Sira nu’udar órgão ida ne’ebe fo consulta politica ba PR.

Ba há’u, lição boot ida ne’ebe ita bele aprende husi decisão ida ne’e katak di’ak liu tuir CRDTL artigo 78o dehan “O Presidente da República não pode exercer qualquer outro cargo politico ou função pública a nível nacional e, em nenhum caso, assumir funções privadas” – PR labele halao knar seluk tan iha politika (sai nafatin presidente Fretilin ka ulun hanoin nafatin nu’udar presidente Fretilin) ka hetan tan knar seluk, liu-liu hanesan privada nian. Ida ne’e ninia resultado mak sai tiha ona incompatibilidade – foti decisão boot ida maibe ema sente tiha kedas ona katak PR favorece de’it ba Alkatiri ninia opinião.

Ba há’u estranho boot (sangat aneh), se PR dissolve PN maibe la demite PM no Governo tomak. Afinal, “crise institucional” ne’e só Governo de’it mak todan liu. PN sei bele resolve. Maibe, los duni ... vídeo meliora proboque, deteriora sequor.

Haksoit lutu (3): Consequência husi “Subsequentes eleições

PR husu ona atu “ita hotu ba vota”! Maibe, “ema hakarak ba vota duni ka lae”? Ba há’u “subsequência eleições” ne’e PR decide ho coragem (tabah) no convicção (percaya diri). Ita hotu tenki dehan ida ne’e decisão “meliora” (melhor; terbaik). Há’u mos hanoin nune’e. Maibe, ita keta haluha ninia dalan atu lori ita ba fatin “deteriora” (deteriorar; terburuk).

José Maria Maravall (professor iha Univ. Complutense, Madrid) & Ignacio Sánchez-Cuenca (Univ. Complutense), hakerek livro “Controlling Governments: Voters, Institutions, and Accountability” (Cambridge, 2008). Nia halo hipótese ida ho pergunta: “how can governments be accountable if voters vote ideologically?” (pg. 45). Problema seluk, “the political consequences of internal party democracy” (pg. 157). Há’u iha privilegio rona professor sira ne’e ko’alia, wainhira representa Timor-Leste hodi participa iha Conferencia Internacional iha Ulaanbataar (Mongolia), 10-14 Outubro 2012 ba Comissario Eleitoral sira husi ASEAN (Indonesia, Filipina, Thailand, Malaysia, Timor-Leste) no Árabe (Libya, Maroko, Jordania, Palestina, Egipto, Algierin), inclui Mongolia, India, Bhutan, Nepal no Korea do Sul.

(a)   Voto ideológico no voto estratégico

Iha livro ne’e, Prof. Cuenca hakerek nune’e – There are two very different logics of voting, the logic of ideology and the logic of the incumbent’s performance. A citizen may vote out of ideological closeness to parties or candidates, but the citizen may also vote in an attempt to discipline and control the government. ... For ideological voting, the voter follows a decision rule that is based on ideological closeness: vote for the party that minimizes ideological distance. For performance voting, the voter follows a decision rule about reelection: vote for incumbent if the utility produced by the government’s policies is higher than a certain preestablished value; otherwise, punish the incumbent”.

Atu ko’alia ho liafuan badak karik, votação iha eleição ida nia laran hare ba buat rua de’it (a) hare ba oin, wainhira partido sira bele fo buat di’ak, dala ruma hanaran “prospective voting”; (b) hare ba kotuk, wainhira partido sira halo di’ak ita hili nafatin, sira halo la di’ak la’o lakon tiha de’it – dala ruma hanaran “retrospective voting”.

Hanesan PR Dr. Lu-Olo dehan ona, eleisaun 2017 ba Povo fo mensagem lolos ona katak Povo la hakarak partido ida mesak mak ukun. Povo halo ona “prospective voting” (vota ba futuro) ne’ebe tuir “the logic of incumbent’s performance”. Povo hare ba saída mak partido sira halo ona, liu-liu Fretilin, CNRT no PD, tan sira mak iha ukun laran husi 2002-2017 ne’e. Halo nusa ba mos, Fretilin no PD mak domina jogo iha tinan 20 ne’e nia laran. Tuir mai mak CNRT. Povo hili nafatin sira. Fiar partido 3 ne’e la’os puramente “the logic of incumbent’s performance” (Fretilin no CNRT la halo lalehan iha rai ne’e no buat hotu ema hare no mos la hare), maibe liu husi “the logic of ideology” – katak, Povo hili Fretilin tan ideologia no historia. Mak ne’e de’it. Nune’e mos ba CNRT no PD tan ideologia hotu.

Iha jogador ne’ebe tama sai mak ASDT, UDT, PSD, UNDERTIM, KOTA-PPT, PUN ... agora PLP no KHUNTO. Tuir lolos karik, partido hirak ne’e mosu mai atu halo “retrospective voting”! Sira hare iha tempu uluk, partido sira ne’ebe kaer ukun (Fretilin no CNRT), bou no tibak hamutuk problema barak liu, do que atu bele foti solução ka resolução hodi resolve problema! Ne’e, duni partido ki’ik sira ne’e mai ho missão ida: “punish the incumbent” (catigo sira be kaer ukun). Resultado eleição sira Partido-Fretilin mak han tasak didi’ak husi 55, tun mai 29, ba 25 no agora hela iha 23. CNRT husi 18 sae ba 30 maibe “terjun bebas” ba 22. Husi sira ne’ebe kaer ukun, kala PD mesak de’it mak kaer metin nafatin “the logic of ideology” ba ninia militante no simpatizante atu vota. PD ninia zona mak iha 7 ka 8 assento.

Agora PR Lu-Olo halo tiha ona “a decision rule about reelection” ka “eleição antecipada” (tuir Partido Fretilin nia hakarak); ka, “subsequentes eleições” (tuir CRDTL nia hanorin). Saida mak sei mosu? Kaer hikas Prof. Cuenca nia analisa, ita bele dehan katak tuir “voto ideológico” karik, Partido Fretilin sei hetan 23 nafatin; CNRT hela ho 22; PLP sei iha nafatin 8 no PD iha 7; KHUNTO mak 5 nafatin.

Maski nune’e, wainhira partido 5 ne’e tun hikas ba halo campanha, pergunta mak ne’e: sira sei ko’alia saída lerek? Povo hakarak hili fila wainhira halo ona buat di’ak. Infelizmente, Fretilin no PD seidauk halo buat ida; maibe, CNRT, PLP no KHUNTO mos la fo liman atu halo lai buat ruma. Nune’e, Prof. Cuenca dehan, “the voter follows a decision rule about reelection: vote for incumbent if the utility produced by the government’s policies is higher than a certain preestablished value; otherwise, punish the incumbent”. Votante sira tuir “re-election” (= subsequente eleições), sira hili ba partido ne’ebe kaer ona ukun no governo halo ona buat barak.

Ba halo campanha, Povo sei hein no hare saída mak Partido sira ko’alia maibe liu-liu saída mak sira halo ona! Se mak sei lori todan atu hatan mak Fretilin ho CNRT. Iha 2002-2006 Dr. Alkatiri (Fretilin) mak kaer ukun, halo buat balun maibe estraga buat balun. Liu-liu wainhira hare ZEEMS Oe-Cusse, há’u hanoin Mari Alkatiri ukun rai pedasuk ne’e mos la bele! Iha 2007-2014, Xanana Gusmão (CNRT) mak kaer ukun, ema hotu hare no hatene katak fakar osan barak, maibe produz rai rahun mos barak. Iha 2014-2017, Dr. Rui M. de Araújo (Fretilin) mak kaer ukun, maibe resultado la iha. Mak Fretilin no CNRT ko’alia la los ka halo manobra tan, Povo sei fo “punish the incumbent”.

Resultado eleição sei la la’o dok. Partido-Fretilin sei bele “mais votado” maibe la significa “maioria simples” por nada. CNRT sei bele halo “surprise” foun, maibe tenki koko ona halo aliança.

(b)   Consequência ba Democracia 

Di’ak ka at, há’u hanoin 2018 ne’e test boot ida ba ita nia Democracia. Tan ho ida ne’e foinsae sira bele aprende, katak, CRDTL la’os ona sai solução ba Estado nia moris, maibe manipulação ba Povo nia dignidade. Iha consequência balun ne’ebe ita labele halo iha futuro.

1)      PR la consegue sai hanesan bastidor (fatin halot sasan) no guardião (mahein) ba CRDTL. Uluk PR Taur Matan Ruak sai tiha hanesan “oposição” ba Governo. Agora, PR Lu-Olo sai tiha hanesan “instrumento” partido. Iha futuro, PR tenki sai “uma voz tonitroante” (Nicolau Lobato) – katak, lian ne’ebe hatur buat hotu tuir Povo nia hakarak.

2)      Executivo (Governo) mak domina tiha fali Legislativo. To’o agora, Governo halo buat hotu tuir sira nia hakarak. La iha ona “fiscalização e de decisão político” (CRDTL artigo 92o) husi PN. Hodi liafuan seluk, PR tesi tiha ema nia kakorok no husik liman-ain bidu tun sae.

3)      Vitimização ba PR no PPN. To’o agora há’u hanoin hela de’it, se mak hakerek PR nia discurso 26 de Janeiro ... nia halo PR hetan “boomerang”. Tan sa? Wainhira le ninia discuros, PR dehan “Eleisaun liu ba hatudu momos katak Povo lakohi atu partido ida ukun mesmesak”. Facto hatudu  katak, Partido-Fretilin ukun mesmesak – PR, PPN no PM. Depois ida be hakerek discurso ne’e dehan Povo lakohi partido ida ukun mesmesak! Agora ita ba eleição, ita husu atu Povo hili oinsa tan?

Halo nusa ba mos, PR hare no hatene ona dalan di’ak nian. Maibe, ikus mai ita hotu la’o tuir dalan susar no todan nian. Na’iulun sira hanorin ona Povo konaba democracia. Maibe, iha 12 de Maio de 2018, Povo sei hanorin hikas Na’i-ulun sira atu oinsa mak keta haksoit luta democracia nian.

Lisboa, 14 de Fevereiro de 2018 

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.