Memoria 7 Dezembru 1975: Invazaun Militar Indonesia Mai Timor-Leste

Memoria 7 Dezembru 1975

INVAZAUN MILITAR INDONESIA MAI TIMOR-LESTE

Ivazaun 7 Dezembru 1975

Dadersan madrugada tuku 04.00 tinan 41 liu-ba, populasaun Dili ne’ebe sei toba hela hakfodak ho “besi-boot” (aviaun) ne’ebe semo iha Dili leten ho distansia badak loos, depois ema sai mai haré hanesan sasan munu-sai husi “besi-semu” ne’e nian kidung, afinal depois populasaun Dili sira hatene katak ne’e tropaz Indonesia ne’ebe tun husi aviaun ho parákedista. Tuir sasin balu dehan katak parakedista sira ne’e tun haleu iha sidade Dili, husi oeste to’o parte leste nune mos husi tasi to’o foho. Depois-de ne’e, populasaun Dili hahu paniku tanba rona tiru-malu, entre ita-nian Falintil ho tropaz parakedista sira ne’e.

Sasin balu konta katak depois loron matan sai, nia hare’e tropaz balu mate iha ai-leten, balu iha dalan no populasaun balu mate namkari iha fatin-fatin. Ema barak ne’e sei moris no la konsege eskapa ba foho, tropaz Indonesia “lulun” sira hotu ba tasi ibun. Balu husi Audian, Kolmera, Motael, Bidau no fatin seluk, ema feto, mane, timor-oan ka xinezes sira ne’ebe maioria hela iha Kolmera no deskonfia nudar ajente Xina Komunista, militar sira ne’e lori sira lao ain ba forma iha Portu Dili hodi depois “rajada” (tiru-mate). No mate isin sira ne’e munu ba tasi laran no namlele deit nune.

Iha edifisiu Asistensia Sosial (atual kampus UNTL Kaikoli) ne’ebe momentu ne’eba ema barak abrigu (subar) hela iha ne’eba, militar Indonesia tama ba laran hodi rega sira mate hotu. Tuir sasin balu dehan kuaze ema atus rua-resin mak mate iha fatin ne’e.

Liu tiha loron hirak, Dili laran dois mate-isin iha kintu-kantu, no depois mak militar Indonesia tau-halibur mate-sin hirak ne’e iha fatin ida hodi sunu ho gazoel, no mate-isin sira ne’e tasi baku mai tasi ibun, militar Indonesia mobiliza populasaun balu ne’ebe konsege rende hodi hakoi, hahu husi tasi-ibun Konsul China (atual QG Polisia Marina) to’o iha Bidau Lecidere.

Loron 7 Dezembru nudar loron historia importante ba povu timorense, tanba iha loron ne’e mak hahu terus naruk durante tinan 24 okupasaun ilegal rejime militar Soeharto iha Timor-Leste. Hahu husi ne’e mak povu timorense barak kapturadu arbiru, tortura iha fatin-fatin ilegal, oho mate, mate tanba hamlaha, hetan diskriminasaun ka opresaun oin-oin. Ba sakrifisiu hirak ne’e merese ita hotu ne’ebe agora goza independensia nian omenajen.

Triste oituan bainhira haré loron ohin ne’e “malirin” husi aktividade nasional. Politiku, deputadu, funsionariu publiku no privadu sira “malirin” hela deit ho feriadu nasional. Ema barak la senti loron ohin ne’e ita feriadu tanba saida?

Hein katak iha ita ida-ida nian “malirin” ba feriadu ne’e, ita-boot sira bele hato’o netik orasaun ruma ba martir sira ne’ebe tombadu iha loron 7 Dezembru 1975 nudar jestu ba omenajen no agradesimentu ba sira-nian sakrifisiu.

Zé Luís de Oliveira
https://www.facebook.com/ze.luisoliveira.35/posts/10206208723771681