Intervensaun Prezidente Bancada PD iha Debate Programa VII Governu Konstitusional

Intervensaun Prezidente Bancada PD iha Debate Programa 

VII Governu Konstitusional

Deputada Maria T. da Sliva Gusmão

Excelencia Prezidente Parlamento,

Ilustres Deputados sira,

Desde Segunda, ita halibur iha ne’e, ita koko halo debate kona-ba Piograma VII Governo Konstitucional nian.

Maski liafuan hirak nebe hau atu koalia, maluk sira iha koligasaun, dala ruma baruk ona atu rona tanba ita repete beibeik, maibe hau hakarak fanu konsiensia koligasaun sira nian hodi kontinua hanoin ba interesse povo nian, liu husi fo hanoin hodi hadia Proposta VII Governo Konstitusional nian. Opozisaun iha dever moral hodi kritika programa Governo nian nebe ladun diak, maibe iha mos obrigasaun moral hodi sujere ba governu hodi hadia programa sira nebe karik seidauk kompletu.

Destintos deputados sira,

Tuir konseitu demokratiku povu vota tiha ona, hatudu ona ho forma ida livre no jenuina, husi ninia vontade em termos de governasaun ba tinan 5 mai. DEMOKRASIA fo dalan ba ida ne’e, preve iha formasaun governu ida tuir espresaun vontade popular nebe realiza iha urnas de voto sira, preve mos Opozisaun, hanesan mos debate ho troka ideia sira hodi hetan programa ida nebe diak liu hodi responde ba nesesidade sira ita nia povu no Estado nian.

Husi debate sira iha loron tolu liu ba, ita nota no rona uituan tebes kona-ba interesse povo nian. Husi maluk opozisaun sira hato’o lista argumentasaun naruk ida nebe repete no repete hikas. Husi debate ne’e, ita hotu kaer ba dokumentu ida hanesan baze ba diskusaun nian, maibe maluk opozisaun sira hateten de’it katak programa ne’e la sistimatiku, la konsistente, la koerente, la realistiku, la espesifiku, la detalhado, la klaru no jeral liu. Rona intervensaun hanesan hahuu ho letra “La” to’o hotu de’it no la rona netik liafuan ruma hahu ho letra “H”, Hadia,  hodi sujere ba Governu hodi hadia Programa nebe agora ita deskuti daudaun.

Distintos deputados sira,

Ita hotu kaer ba dokumentu ida hodi diskute atu hadia, maibe maluk sira husi opozisaun nein hakarak atu tetu hodi hadia programa ne’e, karik mai ona ho hanoin atu hatun Governu… Horiseik ita rona deklarasaun foun husi maluk opozisaun sira, katak atu halo apresisaun deit ba programa Governo nian, maibe la sei aprezenta proposta ruma hodi hadia ka hakompleta Programa Governo nian. Tuir hau entende, liafuan apresiasaun katak, buat nebe diak ita tenki hateten didiak, no buat nebe ladiak ita sujere atu hadia. Povo hein atu rona proposta diak husi ita hodi hadia sira nia moris. Se ita dehan programa hotu nebe Governo aprezenta aat hotu de’it, ita la’os la onestu de’it ba povu maibe la onestu mos ba ita nia-an rasik, tanba hanoin hirak nebe ita defende iha kampaine ka iha debate televiziva sira, kuaze mosu hotu kedas iha programa Governo nian. Sera ke ilustres deputados sira husi opozisaun sei halo mosaun de rejeisaun hodi kontra rasik programa sira nebe ita boot sira durante ne’e defende?

Ilustres deputados sira,

Rejeisaun ba Programa Governo nian, ne’e direitu ida no garante husi Konstituisaun RDTL. Maibe ita tenki rejeita programa pontuais nebe ita haree la lori benefisiu ba povo, la’os rejeita tomak programa sira nebe lori benefisiu ba povo. Povu oras ne’e daudaun hein hela aprovasaun Programa no Orsamento Geral do Estado hodi tulun muda no hadia sira nia moris. Ita bele dada naruk debate ne’e, tanba ita sira nebe iha Uma Fukun ida ne’e moris di’ak ona, kuitadu mak inan aman sira hela iha foho, moris de’it susar ona, agora ita hatodan liu tan sira nia moris, em vez de hakaman.

Hau admite katak programa Governo nian ne’e la perfeito, tanba la perfeitu mak lori mai aprezenta iha Uma Fukun ida ne’e hodi ita diskute hodi hadia. Hau mos hakarak dehan, laiha programa ruma perfeitu iha mundu, maibe iha programa nebe realistiku hodi hatan ba necessidade sira povu nian. Maluk deputadu balun hateten katak programa governu nian ne’e la realistiku. La realistiku oinsa? Realistiku ka la realistiku tenki haree husi programa ne’e ninia kompleksidade ezekusaun no orsamentu nebe atu gasta ba programa ne’e. Programa ida nebe loos mak la responde ba necessidade povu nian no ninia ezekusaun kompleksu tebes nebe labele realiza? Programa ida nebe mak tau osan boot tebes nebe ita dehan la realistiku? Orsamentu de’it ita seidauk diskute, halo nusa mak ita to’o tiha konkluzaun ona katak la realistiku? Karik refere ba Projeto Tasi Mane ho ZEESM? Karik mak ida ne’e, hau hein husi distintus deputados sira husi opozisaun, bele propoin ba Governu hodi hapara tiha Projeto Tasi Mane ho ZEESM, tanba Aliansa Opozisaun mak maioria iha Parlamento.

Destintos deputados sira,

Hau lafiar, karik aban bainrua, ita ba fali kampaine, maluk opozisaun sira sei dehan ba povu katak dada bee mos no ahi ba populasaun nia uma la realistiku, hadia estrada sira hodi populasaun liu ba mai fa’an ninia sasan sira la realistiku, halo atendimentu diak no lais ba ema moras sira la realistiku, hadia edukasaun no fasilidade sira eskola nian la realistiku, fo bolsa estudo ba estudante sira la realistiku, kombate pobreza ho korrupsaun la realistiku, profissionaliza no kapasita funsionariu publiku, mestre sira, membru PNTL no F-FDTL sira la realistiku. Kapasita no profissionaliza ajente judisiariu sira la realistiku. Karik buat hirak ne’e hotu la realistiku, hau hein husi ilustres deputados sira husi opozisaun bele sujere hasai tiha programa sira ne’e husi programa governu nian no aban bainrua ita ba kampaine diak liu lalika temi buat hirak ne’e. No karik aban bainrua, bainhira ita boot sira nia partido ukun fali, lalika hatama programa sira ne’e tanba la realistiku.

Iha debate loron 3 liu ba, hanesan mos agora daudaun, ita rona intervensaun husi maluk deputados balun husi opozisaun hateten katak Programa VII Governo Konstitusional nian ambisiozu tebes. Hau hanoin tenki ambisiozu duni! Ambisaun nudar dever moral ida, iha nia fatin, no professional sira hotu iha ambisaun hodi hadia sira nia serbisu ka hakarak hetan rezultadu nebe diak liu. Ita nia ukun-rasik-an ita hetan husi ambisaun duni. Ho ambisaun ita nia lider istoriku sira nian mak halo ita nia rai hetan nia ukun-rasik-an no permite mos ba hau, karik ita hotu, ohin iha ne’e, hodi partisipa ativamente no halo intervensaun sira ho forma konstrutiva iha debate ne’e. Agora ita atu manan tan delimitasaun fronteira martima mos rezultadu ida husi ambisaun ne’e rasik, se ita laiha ambisaun, ita kala hein to’o tinan atus mos seidauk bele hetan ita nia direitu ne’e. Importante mak iha ambisaun ida pozitivu nian, ambisaun atu hadia no halo buat diak sira ba ita nia-an no ba ema barak nia diak no moris, la’os sobu ka hatun. Tan ne’e, se ita koalia ambisaun refere ba hadia povu ho rai ida ne’e nia moris, hau agradese tebes ba elojiu opozisaun nian relasiona ho Programa Governo nian. 

Maibe ita labele konfunde AMBISAUN ho GANANCIA… Ambisaun, iha medida nebe los, halo ita sai ema no professional nebe diak no sai ema politiku nebe diak. Maibe Ganancia bele lori ita ba halo sala no monu iha sala boot sira, iha nebe ho fasil tebes deturpa objetivu ho prioridade sira, tanba ita buka benefisiu ba ita nia-an de’it ka tau uluk interesses pessoais iha oin, no husik ba segundu planu linha etika nebe orienta ita hanesan umanu, membru husi sosiedade kolektiva ida.

Sosiedade kolektiva nebe hau temi mak ohin loron ita bolu Timor-Leste. Timor nebe hanesan ita nia hun, ita nia abut, ita nia istoria, ita nia kultura, ita nia identidade, ita nia Nasaun no Estadu. Iha ita nia sosiedade ne’e, ita iha privilejiu hodi lorloron moris hamutuk ho sira nebe halo tiha ona no sei halo nafatin istoria… istoria Timor-Leste nian. Iha ita nia leet, agora daudaun, iha figura istoriku na’in rua, mak Sr. Primeiro Ministro, Dr. Mari Alkatiri no Sr. Ministro de Estado, Dr. Jose Ramos-Horta. Sira mak iha inisiu 1970 mehi ukun-an ba Timor-Leste. Sira mak hamutuk ho figura no Timoroan sira hotu hodi luta no lori duni ukun-an ba Timor-Leste. Ohin, sira iha ne’e, defende Programa Governo nian nebe hakarak kumpri dezenvolvimentu sustentavel ida ba povu nebe hili ona governu ida ne’e. Impossivel sira mai halo fali tatika ka tau fali armadila hodi lasu fali povo nebe sira rasik defende no liberta husi rai seluk nia ukun. Ita bele halo politika maibe ita mos tenki onestu, tanba sein onestidade ita la sei bele serbisu hamutuk to’o iha nebe de’it. Tanba husi onestidade mak hamosu konfiansa. Ita nia povu iha konfiansa ba ita nudar sira nia reprezentante tanba sira fiar ita iha onestidade.

Ilustres deputados sira,

Ita nia lider istoriku sira, ita kruza malun ho sira kuaze lorloron iha dalan, ita koalia ho sira, ka haree sira halo hela buat ruma, maibe iha rai seluk nian, ita haree deit mak sira nia estatua ka imajen iha livru istoria sira de’it.

Bainhira ha’u koalia kona-ba ita nia Prezidente Republika, Dr. Francisco Lu-Olo, ema veteranu ida, ne’e signifika, iha Palacio Prezidente, nia hein hela atu debate iha Uma Fukun ida ne’e, bele la’o ho diak no aprova programa ida nebe bele lori benefisiu ba povu Timor-Leste tomak. Bainhira hau koalia kona-ba Maun Boot Xanana Gusmão, lider karismatiku Rezistensia nian, signifika nia hein apoio moral no politika husi ita hotu hodi nia bele halo negosiasaun ba fronteira maritima bele la’o ho susesu no lori benefisiu ba Timor oan sira. Hau mos koalia kona-ba Maun Taur Matan Ruak, veteranu ida, lider PLP nian, nebe funu iha ai-laran durante tinan barak, hodi defende direitu Timor oan sira nian ba ukun-rasik-an. Ohin loron nia laiha iha ita nia leet, tanba nia prefere halo vida seluk duke sai deputadu iha Uma Fukun ida ne’e. Karik nia mak hetan iha ita nia leet, ita bele rona rasik husi nia ibun kona-ba Programa VII Governo Konstitusional ne’e realistiku ka lae. Tanba ita rona iha fatin barak no iha mos Uma Fukun ida ne’e, bainhira nia sei hanesan Prezidente Republika, nia rasik mak defende programa barak nebe ohin loron mosu mos iha Programa VII Governu Konstitusional nian. Ne’e duni, se ita dehan Programa VII Governo Konstitusional nian la realistiku, hanesan deit ita dehan Maun Boot Xanana Gusmão ho Maun Taur Matan Ruak la realistiku. Ita presiza reve hikas ita nia deklarasaun sira. Hau lafiar Maun Boot Xanana Gusmão kontra Projeto Tasi Mane no ZEESM, hau mos la fiar Maun Taur Matan Ruak kontra dada bee-mos ho ahi ba populasaun nia uma, halo estrada rejional ho rurais sira, ka fo bolsa estudo ba Timor oan sira ho sst.

Hanesan hau temi antes, Demokrasia preve Governu, no preve mos Opozisaun… no ita hamutuk reprezenta ambisaun povu nian nebe hakarak iha futuru ida diak no justu liu, ba sira no ba sira nia oan, em vez de ita monu iha kantiga sira Ganancia nian nebe hetan benefisiu ba ita nia-an rasik.

Ilustres deputados sira,

Ita hamutuk, iha hanoin ida de’it hodi lori Timor ba iha progresu no dezenvolvimentu, ita hamutuk bele aprezenta proposta hodi hadia programa VII Governo Konstitusional nian no hadia governasaun…. Ita hamutuk hodi hola desizaun hamutuk… Ita hamutuk ita bele onra konpromisu konfiansa husi ita nia povu nian, konfiansa nebe sira tau mai ita nia liman, atu hanesan Governo ka hanesan Opozisaun … So hamutuk mak ita bele reprezenta povo Timor ho diak liu tan no defende loloos sira nia aspirasoens no necessidades . Obrigado