MUDANSA NO ESTATUS QUO

MUDANSA NO ESTATUS QUO

Estanislau Saldanha

MUDANSA NO LAOS STATUS QUO, tema nebe Fretilin ho PLP sempre uza bainhira halo kampanye no hahu diskusaun atu forma governu. Mudansa mos sai tema sentral ba sosiedade sivil sira nian. Povu mos halerik ba mudansa nebe expresa via rezultadu eleisaun parlamentar 2017. Igreija Katolika TL mos hato’o mudansa konaba jerasaun, estrutura no funsionamentu sosiedade iha nota pastoral antes eleisaun prezidensial 2017.

Karik nunee, mudansa urjenti iha nebe? Mudansa nee kobre aspeitu barak konaba mudansa estrutural, funsional ho mentalidade. Tanba boot no luan, mudansa nebe urjenti no espesifiku iha nee mak reforma fiskal, administrasaun publika ho funsaun publika, no kombate inefisiensia ho korupsaun, no muda mentalidade hodi servisu bazeia ba kualidade ho outcome based approach nebe orienta ba bem estar komum povu ho nasaun nian. Mudansa nee sei la’o mai husi fator rua. Ida mai husi governu nudar orgaun estadu nebe sai makina ba instituisaun estadu seluk no seluk mai husi sosiedade nebe hakarak muda duni via eleisaun jeral ou meius seluk. Husi governu, fator determinante ida mek lideransa no nian karakter nudar dinamizador no motor aranka ba mudansa.

Atu halo mudansa no hakat sai husi status quo, presiza figura ida firmi, moos, rijidu no luta nain hodi sai PM. Karik hare karakter lider sira iha partidu politika nebe hetan asentu iha PN, figura rua nebe preense kriteriu sira nee mak : 1. Dr. Mari Alkatiri (Fretilin) no 2. Maun boot TMR (PLP). Entre figura rua nee, ida nebe mek sai PM fila ba negosiasaun ho konsensu partidu mais votadu ka koligasaun partidu politiku maioria parlamentar. 

Konsensu nebe hetan hodi indijita ho forma governu la’os fuan husi fahe malu ukun, kadeira, projetu ba interese pesoal, grupu ho partidu politika. Maibe konsensu nee hetan atu hametin ita nia demokrasia, hametin ita nia komitimentu hodi serbii no hametin ita nia fiar no determinasaun hodi servisu makas no uza rekursu tomak nebe TL iha ba bem estar komum. Nunee bele haburas ho hametin fiar no esperansa povu nian katak ukun an nee iha folin ba sira, la’os ba ukun na’in ho sira nia familia ho belun sira deit.

Ita presiza hatoman an hodi simu desizaun povu nian via eleisaun jeral nebe diak, justu no demokratiku. Ita evita an buka manan eleisaun liu husi dalang la demokratiku no la justu hanesan manipulasaun, intimidasaun & hakiak konflitu no money politics. Ita orguilu tebes eleisaun jeral 2017 la’o diak, paz no estavel, maski iha isu balu relasiona ho money politics. 

Povu muda nia hanoin, povu hakarak ulung boot sira jere sira nia an hodi servisu hamutuk iha naroman demokrasia, tane as lei no bem estar komum post eleisaun. Povu hatudu ona nia domin ba nasaun, domin ba malu no domin ba demokrasia iha nasaun direitu demokratiku liu husi eleisaun diak no pasifiku. Povu pasiensia simu realidade moris susar no mukit maski sira mos hahu kritiku via hatun ukun na’in sira nia kadeira iha PN. Tanbe nee ukun nee ukun lolos no uza fiar povu nian hodi hadia povu nia moris no halo Timor-Leste nudar nasaun nebe forti, estavel, respeitadu no povu moris diak no dignu liu.

Nunee ita bele haburas no hametin demokrasia no nasaun direitu demokratiku iha TL. Tanba nee ita tenki fuan boot no husik ida manan eleisaun forma governu no ida lakon tulun enkamina ida manan no kaer governu lolos, diak, efisienti, efikasia no ba bem estar komum. Buka atu kontrola malu hodi hadia, la’os kontrola malu hodi hamonu malu, no em fim ariska povu ho nasaun nia moris diak.

Sira nebe mak manan, buka ukun didiak, haraik an, hakoak ema no sai servidor diak ba povu ho nasaun. Atu nunee bele hamosu armonia ho paz no hetan fiar nafatin husi povu iha eleisaun jeral tuir mai. Ida lakon mos buka halo reflesaun, introspesaun no hadia an nafatin hodi hetan fiar povu nian. La bele buka kisuk ba kisuk mai hodi hatun malu, sakrifika demokrasia no sakrifika povu nia esperansa no direitu hodi moris diak. 

Maun boot TMR hato’o iha RTTL depois votasaun iha 22 Juilu 2017 katak "TL nudar nasaun harii ho ruin ho ran, nunee la iha ema ida hakarak estraga". Ita espera maun boot sira ho Timor oan hotu komunga ba deklarasaun ho sentidu profundu nee. Povu tenki hakmatek, moris diak no nasaun tenki la’o ba oin ho diak no metin liu. Tanba nee maun boot sira tenki hamutuk hodi halo mudansa diak ba nasaun ho ba povu nia moris diak nudar legacy diak husik hela ba jerasaun foun. 

Maun boot sira la presiza uma luxu, kareta luxu no osan barak tanba maun boot sira nia riku boot mak nasaun TL no povu moris diak no naran hakerek ona ho osan mean iha povu nia fuan nebe sei konta husi jerasaun ida ba jerasaun sekuk. 

.

Agora tempu ba maun boot sira husik hela ego no hamutuk hodi halo mudansa ba TL ida diak liu. Tanba idade maun boot sira nian mos ba dadaun no sekarik maun boot sira la hamutuk hodi halo mudansa ba diak, maun boot sira lakon tempu osan mean hodi husik dala ida tan obra osan mean iha fuan povu nian mak domin, dame, estabilidade, povu moris diak, dignu no nasaun forti. ***