Haburas Agrikultura Prezente
Sai Agrikultura nebé Forte, Riku no Seguru ba Futuru
Husi: Quintiliano A. Belo
Quintiliano A. Belo - Haburas Agrikultura Prezente Sai Agrikultura nebé Forte, Riku no Seguru ba Futuru |
Loos katak, governu Timor-Leste konsege resolve ona
buat balun, maibe buat barak mos governu husik lao hakdasak hela iha seitor
agrikultura. Realidade hatudu momos ona dezenvolvimentu seitor ne’e ladauk
masimu. Laiha singkronizasaun entre politika no realidade lolos seitor
agrikultura nian, no ikus mai problema mantein nafatin problema, nune’e la konsege
resolve tuir tarjetu identifikadu.
Problema sira ne’e maka hanesan tuir mai ne’e;
.
.
· Politika
planeamentu no modelu dezenvolvimentu seitor agrikultura nebé agora dadaun
ezisti laos modelu nebé bazea ba nesesidade, badaen no pontensialidade rekursu,
maibe dezenvolvimentu nebé halo agrikultor sai fali objetu no laos sujeitu iha
dezenolvimentu, nune’e halo seitor ne’e sempre falha iha dalan klaran no la
atinji tarjetu planeadu.
· Laiha
espasu ba seitor privadu sira atu halo investimentu iha seitor ne’e. Odomatan produtus
importasaun nakloke demaziadu hodi hamate korenti agronegosiu no sistema
promosaun planta idustriais hanesan kafe, vanilla, kami, kameli no mina
palmeira.
·
Laiha kapital propriu hodi halo investimentu ba ai-han
xave sira hodi asegura food security no pior liu tan sistema orsamentasaun sentralizadu
birokratiku demaziadu. (exp.
proposta ida deit hein to fulan tolu no fulan ne’en atee lakon iha dalan klaran
sem justifikasaun).
· Infraestrutura
bazika hanesan sistema irrigasaun nebé rehabilitadu no konstruidu konsege suplai
ona bee ba area kuase 34mill hektares. Maibe ate 2015 nia rohan utiliza deit 13mill
hektares (Final Report JICA, 2015). Ne’e signifika katak irigasaun nebe
konstruidu no rehablitadu toba dukur hela ou ladauk utiliza masimu tuir nesesidade,
kapasidade no rekursu agrikultor ezistenti.
·
Agrikultor nebé kategorizadu idade avansadu ka laos
ona produtivu atu halo pratika agrikultura nia pursentu bot dadaun kuase
pursentu 40.87. Joven nia partipasaun kuase pursentu 7.61 deit no idade produtivu
positivu hela tanba kuase sei atinji pursentu 51.52. Husi total pursentu hirak ne’e kuase
pursentu 45.64 mak un-alfabetismu tanba nunka hetan formasaun naun formal no
formal. (Sensu, 2015)
· Laiha
mekanismu kontrolu no jestaun manutensaun nebe adekuadu ba Trator bot besik
atus (300) nebé governu aloka atu ajuda agrikultor sira. Trator liman unidade
rihun rua (2000) resin nebe governu
oferese ba agrikultor sira maioria hakdasak ona tamba agrikultor laiha forza
atu halo manutensaun.
· Laiha
politika atu asegura area potensial hodi sai hanesan sentru produsaun tuir
pontesialidade identifikadu atu sai nudar zona produsaun agrikula,
pekuaria no plantas industria sira
seluk.
· Iha
parte seluk tuir ema sosologu sira hateten, Timor-Leste nia seitor agrikultura
kunesidu ho naran agrikultura subsistensia nebé kumunga filosofia safety
first, risk minimization no utiliza forza kolektivismu nudar
valor ba fundasaun ekonomia moral duke ekonomia rasiosinu, tanba ne’e produsaun
agrikula nebé agrikultor sira produz la orientadu ba merkadu.
Hodi reduz no solusiona problema sira iha leten, saida
maka politiku sira tenki oferese?... hmmm..mmm…..nia dalan maka tenki brani
hateten dezenvolve seitor agrikultura iha Timor-Leste laos imposibel maibe
posibel akontese bainhira prontu atu muda pensamentu politika hahu kedas agora liu
husi haburas kada uma kain agrikultor sai agrikultor ida nebé forti, agrikultor
ida nebé riku no agrikultor ida nebé seguru iha loron aban no bainrua.
Muda pensamentu politika oinsa? Muda pensamentu politika
ne’e maka haburas agrikultura prezente sai Premeiru, Agrikultura
nebé Forte. Katak, agrikultura ida ne’ebe oferese espasu insentivu
bazea ba performansia, resultadu produsaun no reduz agrikultor nia dependesia. Agrikultura ida nebé bele kombate
dependénsia no sai fontes kresimentu ekonomia nebé sustentável. Segundu,
Agrikultura nebé Riku. Katak;
agrikultura ida nebé sai fontes rendimentu ekonomia familiar, familia uma kain
mak sai patraun hodi promove agronegoasiu integradu no agrikultura ida nebé prontu
atu halo kompetisaun iha merkadu. Terseiru,
Agrikultura
nebé Seguru. Katak; Agrikultura ida nebé produz ai-han ho sufisienti
hodi eradika hamlaha nufin bele atinji segurança alimentar iha Timor-Leste.
Agrikultura ida nebé sai fontes kresimentu ekonomia nasional no prontu trava
invasaun produtu esterna mai iha
Timor-Leste (produtus nebé bele produz iha rai laran la prezisa halo
importasaun). Nomos agrikultura ida nebé habelun-an ho natureza no agrikultura
nebé preserva natureza ba jerasaun prezenti nomos jerasaun futuru.
Pensamentu politika sira ne’e atu lao diak prezisa mos
lalaok lubun hanesan tuir mai;
.
.
1) Hadiak
politika dezenvolvimentu ida nebé laos deit orietadu ba resultadu maibe
orietadu ba impaktu liu husi revitaliza kooperativa hodi hamoris agronegosiu
integradu.
2) Hari’i
fundu dezenvolvimentu seitor agrikultura, nune’e bele halo agrikultura ida nebe
orientadu ba industrializasaun tuir potensialidade produtus nebé ezisti iha
Timor-Leste.
3) Hametin
seitor agrikultura liu huis politika privatizasaun ho modelu Capital Share Investment entre governu--seitor privadu, seitor privadu--agrikultor no
governu—seitor privadu--agrikultor.
4) Haburas
trainamentu formal no laos formal hodi dudu joven sira sai agrikultor
emprezariu hahu agora no iha futuru.
5) Habelar
produsaun lokal liu husi estensifikasaun area produsaun no diversifikasaun
produtus agrikula liu husi establesementu sentru produsaun agrikula, pekuaria
no pescas nune’e bele reduz importasaun
nebé demaziadu iha Timor-Leste.
6) Hamos
aktu politizasaun uma kain agrikultor, kriasaun grupo agrikultor ho interese koor
politika no hamos produtus importasaun nebe la tuir padraun internasional.
No ikus liu parabens ba membrus legislativu no
exekutivu foun sira periodu 2017-2022 nebé konsege sani no konsidera sujestaun
sira iha leten nudar solusaun hodi halo dezenvolvimentu agrikultura iha tinan
lima oin mai. Abrasus.
.
.
Viva Agrikultor Timor-Leste no Viva Moris diak.
.
Tsukuba, Japão Augostu, 2017
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.