Terseira Parte (Fim) Husi Saky nia Resposta ba Akita nebe Publika ona iha Timor Post, edisaun ohin, 2/07/2015

Aquita Tama Laka, Tama Sala

Carlos da Silva L.F.R. Saky

Companheiro Aquita hakerek: “Hahu hosi fin do ano 1994 hafoin Carlos Saky tama iha Embaixada Amerika to’o iha dia 1 de Janeiro 1995 procesu luta ho partisipasaun Estudante ho Juventude nebe mak ba Indonesia ho hanoin sai ba Portuggal liu hosi Suaka Politik laos RENETIL maka mobiliza. Aksoens konkretas seluk hanesan jovens balun be tama embaixada Australia, Japao, Canada, husi tinan 1995 – 1998, balun RENETIL organiza, barak liu maka grupos seluk maka organiza. La os RENETIL mesak!” Hahu husi 1995, depois de aksaun Jovens Mate Restu 12 de Novembro iha embaixadas Finlandia nó Swedia, nó hare ba situasaun iha Timor Leste laran manas tebes, jovens barak husi Timor Leste hahu sai nó ba Jakarta. Iha Jakarta sira hetan tulun husi maluk timor oan balun nó grupus estudantes Indonesia, tulun husi Suadoso Haji Princen, sira hahu tama embaixadas nudar instrumento de luta politika nó nudar meios atu bele sai ba liur. Aksoens suaka politik laos RENETIL maka koordena.”

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita dala ida tan hakerek arbiru de’it. Hau ho RENETIL la klaim iha pajina ruma katak asaun suaka politik sira koordena tomak husi RENETIL. RENETIL so organiza mesak mak suaka iha 1989 iha embaixada Japaun ho Vatikanu, iha embaixada Amerika iha 1994, iha embaixada Japaun iha 1995 nebe estudantes hamutuk 21 sai ba Portugal, iha embaixada Australia iha 1996 nebe estudanti sira hela durante fulan ida resin iha embaixada ne’e nia laran no iha embaixada Austria nian iha 1997 lori naran IMPETTU nia naran. So suaka sira halo iha emabaixada Amerika iha 1994 ho nebe halo iha emabaixada Japaun iha 1995, mak halo joven ho estudanti sira sai ba li’ur, mas sira seluk la sai ba liur maibe bolu deit komunidadi internasional nia atensaun ba problema Timor-Leste nian. Suaka barak liu mai husi joven sira nia inisiativa rasik tanba hetan persegisaun husi militar Indonesia sira no RENETIL mos laiha kbiit atu impede sira.

Companheiro Aquita hakerek: “Iha Jakarta RENETIL la iha estrutura organizasaun, iha deit maun ida naran Domingos maka hela ho kamarada Teodolo. Maun Domingos iha relasaun diak ho jovens, estudantes timor oan seluk ke hela iha Jakarta.”

Hatan ba companheiro Aquita: Los duni, to’o 1994, Domingos Soro mesak mak hela iha Jakarta, maibe hahuu husi 1995, RENETIL iha ona ninia estrutura iha Jakarta nebe bolu UNER Haksolok lidera husi Carlito Zesepol Caminha. Aquita bele lee: “RENETIL foin loke liras ba Kapital Indonezia nian iha tinan 1995, no hili Zésopol Caminha mak hanesan Responsavel Prinsipal ba UNER Haksolok (Jakarta) nian. Elementu RENETIL nian aumenta ba beibeik iha Jakarta, la’os de’it tanba sira husi Bali, Malang ho Yogyakarta mak muda ba iha ne’eba, maibe sira konsege rekruta rasik estudanti timoroan sira nebe ba estuda iha Jakarta hafoin masakre Santa-Kruz”(Pag. 138). Tan ne’e ladun los bainhira Aquita dehan RENETIL laiha estrutura iha Jakarta. Bele dehan, RENETIL nia sede funsiona iha Pisangan, Jakarta. Membro AST/PST balun mos ba toba iha Pisangan ne’e.

Companheiro Aquita hakerek: “Enquanto Carlos Saky ho Membro RENETIL balun continua hala’o propaganda hasoru organizasaun Resistensia seluk ho sira nia lideranca Shalar Kosi FF hodi hato’o ba Comandante em Chefe das FALINTIL Maun Xanana Gusmao iha Cipinang katak organizasaun ida ne’e kontra CNRM kontra Xanana so RENETIL deit mak Representa Estudante Timor Oan, timor oan seluk hamutuk servisu hela iha tarefas de Luta Klandestina. Liu liu tan servisu iha Comandante em Chefe das FALINTIL nia ordem. Hanesan exemplo ida tan, Kamarada TERUS, Constancio Pinto ( actual vice ministru MCIA) bainhira atu sai ba liur liu husi timor oan sira iha Jakarta ne’ebe maka la os RENETIL nia membro. TERUS ba Jakarta akompanhado husi Nathan ( Sr. Hernanio Coelho, actual Ministro Negocios Estrangeiros), Nathan la os membro RENETIL. Nathan entrega TERUS ba timoran oan sira iha Jakarta. Hafoin timor oan sira iha Jakarta buka dalan trata nia passaporte, hamtuk ho irmao Domingos Soro maka tulun TERUS sai ba rai liur via Macau. TERUS tenki konta historia hirak ne’e ba Saky. TERUS tenki fo rekoinesimentu katak timor oan sira be tulun nia sai ne’e iha papel importante ida. TERUS nudar Secretario Comite Executivo, ema direksaun Luta nian ida mos, maka sybar hela hamutuk ho timor oan sira iha Jakarta. Ne’e risku bot ida, se ema kaer nia timor oan sira ne mos sei la eskapa tortura. RENETIL nudar organizasaun la hola parte iha organizasaun TERUS atu sai ba rai liur. Maibe TERUS antes ne’e besik liu RENETIL. Nusa la husu tulun ba RENETIL? Ne hatudu katak ema hotu servisu ba Ukun an.”

Hatan ba companheiro Aquita: Hau esplika ona iha leten, RENETIL la klaim buat ida, Comando Superior da Luta mak halo rekuinesimentu katak RENETIL mak reprezenta estudanti sira. Haree iha saudozu Hodu Ran Kadalak nia surat ho data 1989. Neduni lalika fila lia tun sa’en!

Kona-ba companheiro Constancio Pinto, karik Aquita onestu, tuir lolos konta mos se mak simu companheiro Constancio Pinto iha Denpasar depois lori ba Malang. Atu fo hanoin de’it ba Aquita, iha Denpasar, companheiro sira Rui Maria de Araujo (atual PM), Marito Belo (matebian ona) ho Lucas Soares mak simu companheiro Constancio Pinto. Sira na’in tolu mesak militanti RENETIL hotu. Husi Denpasar, companheiro Lucas Soares mak lori ba Malang, hela iha fatin ida nebe iha mos membru militanti RENETIL sira iha ba, hanesan Jose Neves, Bendito Freitas, Afonso Aleixo, Antonio Kamerum. Antonio Lopes ho Hernani Coelho mos hela iha fatin ne’e hotu. Husi ne’e mak Hernani Coelho lori companheiro Constancio Pinto ba Jakarta. Iha Jakarta foufoun hela iha Martinho Pereira Rodrigues nia fatin, depois Soro mai foti nia hodi lori ba hela ho fali Ano Gusmão, maun boot Xanana Gusmão nia alin nia fatin. Hela iha neba to’o fulan depoisde trata dokumentu hotu mak foin sai ba li’ur. Domingos Soro ne’e militant RENETIL, Sekretariu Rejiaun RENETIL iha Surabaya nian mak muda ba Jakarta depois de hetan perseguisaun husi militar Indonezia sira tanba iha 1990, hamutuk ho companheiro Constancio Pinto ho sira balun tan, lori jornalista Robert Domm ba hasoru maun Boot Xanana Gusmão iha ai-laran. Neduni lalika shock tahu bainhira hatene buat rohan oan ida.

Kona ba AST kontra maun boot Xanana Gusmão nudar Prezidenti CNRM nian la’os propaganda, maibe realidadi. Tanba sa companheiro Avelino sai husi RENETIL hodi harii fali FACLITIL? Karik companheiro Aquita la hatene diak liu le tan hau nia livru hodi kumprende liu tan. Companheiro Avelino Coelho sai husi RENETIL tanba nia kontra desizaun Comando da Luta nian ka maun Boot Xanana Gusmão, Maun Hunu ho Maun Hodu nian, nebe husu ba estudanti sira atu adopta fali prinsipiu apartidariu. Companheiro Avelino la aseita no kontra ida ne’e mak nia sai husi RENETIL hodi harii FECLITIL hodi luta tuir nafatin FRETILIN nia hanoin, maski Maun Hunu ho saudozu Hodu rasik husu atu estudanti sira tenki apartidariu. Iha surat Hodu ho Hunu nia haruka ba RENETIL, iha fulan Marsu tinan 1989 hanesan tuir mai: “Companheiro Xanana Gusmão, Komandanti FALINTIL nian, ninia lia-fuan nebe hakerek iha surat no haruka ba imi hanesan ami hotu nian… Ami mos hakarak aproveita biban ne’e hodi manifesta mos ami nia total no inkondisional solidariedadi ba Juventudi Estudantil Patria nian, hatuur kestaun balu nebe ami hanoin sai urjenti hodi haberan no hametin imi nia organizasaun. Ami mos iha hanoin hanesan katak DI’AK LIU RENETIL SAI ORGANIZASAUN APARTIDARIA IDA, ka di’ak liu, la tuir partidu ruma... RENETIL ….tenki harii husi organizasaun masa estudantil ida loloos, no, ba ida ne’e, tenki harii husi baze luan ida hodi bele mobiliza Juventudi estudantil tomak no halibur hamutuk iha ideal ida de’it, mak Libertasaun ba Patria... Diskusaun politik ho ideologis sira, interese sira meramente [semata-mata] partidariu, di’ak liu tau ba sorin tanba kestaun sira ne’e la vale buat ida kompara ho sira seluk. Buat nebe bolu ita hodi hamutuk no kusta ona ran barak tebtebes no sei kusta tan sakrifisiu ho ran – LIBERTASAUN ba PATRIA – ohin, iha tempu funu laran, husi kriminoza okupasaun militar Indonezia nian no, aban - iha dame ho hakmatek -, husi hamalaha, terus no ki’ak nebe hatodan ita nia Povu (DRT 07191.054; Saky: 96). Iha surat Komandanti Xanana Gusmão nian ida, ho loron 30 fulan Juilu tinan 1994, haruka ba Rui [Lourenço da Costa], ne’ebe koalia kona-ba companheiro Avelino Coelho kontra CNRM hanesan tuir mai: “Avelino peão avançado Abílio Araújo nian. Avelino hatene ko’alia contra credencial nebé ha’u passa ba RH [Ramos-Horta]. Né la iha ema seluk mak fo hatene nia, ha’u seguro katak Abílio Araújo mak fo hatene “cara” [dalan] oin sa ha’u passa credencial ba RH. Problema la’os “cara”, problema se mak merece ha’u nia confiança i se ita nia funu exige atu toma posição ida né. Maibe Avelino haluha nia funda AST ho gato-pingados [ema musan] nain hira iha nia sorin. Avelino haluha nia Feclitil ema oan nain hira... Avelino uluk CONTRA ideia CNRM nian atu halibur Juventude tomak ba princípio apartidarismo. Avelino contra CNRM, Avelino contra CE/FC, Avelino contra Plano de Paz CNRM. Fretilin oan balun mos sei hakarak hatudo an dehan ‘corpo e alma’, mas lolós nem corpo nem alma, porque sira estraga deit Fretilin. Avelino uluk, husi kakutak to’o ain-kukun, corpo e alma [isin no klamar] Fretilin. Ohin, cria AST. Nia mak hamate Fretilin! Abílio Araújo, defende mate an Fretilin comanda funu, nia ULUN BOOT FRETILIN no fim nia mak haksoit sai husi Fretilin e ba monu iha Mba Tutu [Tutut, Soeharto nia oan feto] ho Chico Lopes nia laço” (DRT 06233.056: 3-4, 6; Saky: 219).

Liafuan sira iha leten la’os hau nian, nein RENETIL nian maibe saudozu Hodu ho Komandanti Xanana Gusmão nian. Serake Aquita atu dehan saudozo Hodu Ran Kadalak ho maun Boot Xanana Gusmão mos hakerek buat bosok de’it? Refleksaun ida ba Aquita, diak liu lee tiha livru mak hakerek para labele runguranga deit no sein fundamentu.

Companheiro Aquita hakerek: Hafoin akompanha lalao’ok Membro RENETIL sira ne’e hotu, Grupo ONZE DOZE hamutuk ho tiu Marito Reis (Eis Secretario Estado Veteranos tempo AMP) ho Tiu Albino Lourdes estabelece fila fali ligasaun ba Comandante em Chefe das FALINTIL Maun Boot Xanana ho Shalar Kossi FF. Iha dia 1 de Janeiro 1995, Shalar Kosi FF ba visita Cipinang hodi Comprementa Comandante em Chefe das FALINTIL, Maun Boot Xanana. Iha momento neba Membro RENETIL balun mos iha sala de espera visitantes hare nó hakfodak wainhira Maun Bo’ot bolu Shalar Kosi FF hamrik hakoak malu pois hamrik ketak hodi sira nain rua koalia. Iha momento ida neba hamate kedas Propoganda Carlo Saky ho Membro RENETIL sira seluk kona ba Avelino Coelho, AST kontra CNRM kontra Maun Bo’ot Xanana. Iha loron ne kedas Comandante em Chefe das FALINTIL fo’o sai sirkular ida hodi hateten katak “Tinan 1995 ne tinan Unidade nian”.

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita, nusa mak durante tinan 1993 to’o 1995, companheiro Avelino hela iha Jakarta, nusa mak iha periodu ida ne’e, ema barak ba hasoru Komandanti Xanana Gusmão, nusa mak companheiro Avelino la ba hasoru? Nusa mak so depoisde 1995? Depoisde 1995, hau ka RENETIL la koalia ona kona-ba companheiro Avelino ho AST kontra CNRM ho Maun Boot Xanana Gusmão tanba sa? Atu Aquita hatene, iha dia 14 de Abril de 1995, AST halo deklarasaun submisaun ba CNRM. Parte balun husi deklarasaun AST nian hakerek hanesan ne’e: “Que na luta pela libertação de Timor-Leste a AST aceita, respeita e considera o CNRM como única estrutura de capacidades cabais para determinar pelo futuro de Timor-Leste. E que a AST não questiona e nem questionará a liderança do irmão Xanana Gusmão” (DRT 05000.148; Saky: 81). Tanba companheiro Avelino ho PST deklara ona submisaun total ba CNRM ho Maun Boot Xanana Gusmão mak la iha mos razaun ba se deit atu lahako’ak companheiro Avelino ho PST. Tanba luta ba ukun-an presiza unidadi entre Timoroan sira. Ema hotu nebe hatene portugues, haree ba deklarasaun ne’e, persebe ho diak tebes katak antes ne’e AST la aseita, la respeita no la konsidera CNRM nudar estrutura maxima no unika rezistensia nian no AST kestiona lideransa maun Boot Xanana nian nudar Presidenti CNRM nian. Tanba ne’e, ho deklarasaun ne’e foin companheiro Avelino Coelho ho AST deklara, aseita, respeita no konsidera CNRM nudar estrutura maxima rezistensia nian no nune’e mos foin mak deklara la kestiona no la sei kestiona tan lideransa maun Boot Xanana Gusmão nian. Repete tan dala ida, katak antesde deklarasaun ne’e AST la aseita, la respeita, la konsidera CNRM nudar estrutura maxima Rezistensia nian no sempre kestiona lideransa Maun Boot Xanana Gusmão nian nudar Prezidenti CNRM nian no Komandante Xefi FALINTIL nian.

Antes de AST halo deklarasaun ne’e, Komandante Xanana Gusmão hakerek surat ida, ho data 30 de Julho de 1994, haruka ba Rui Lorenço, membro AST ida, hakerek hanesan ne’e: “Ha’u fiar katak Avelino muda an ona. Maibe hanesan hau hatete. So nia [Avelino Coelho] halu declaração ida katak submete total ba CNRM e katak nia anula tiha ona AST” (DRT 06233.056, p. 7). 

Kona-ba companheiro Avelino ho AST la submete ba CNRM ne’e, Komandante Lere Anan Timor mos hakerek surat ida ho data 7 de Janeiro de 1999, haruka ba Lulik, membro AST/PST ida hanesan ne’e: “Ha’u hanesan autor ba dokumentu nebe PST aproveita ona hodi halu manipulasaun politik hodi hamosu roptura iha FALINTIL sira nia leet, hamosu deskonfiasa ho deskontentamentu nebe hamosu husi politik-na'in sira meia tijela PST nian, ha’u nia estima ba ha’u nia Komandanti kontinua no sei kontinua patente nafatin iha ha’u nia ispiritu to’o ha’u nia mate karik funu ne’e husu hodi fo ha’u nia moris rasik, hodi defende direitu sira aas liu Povu Timor-Lorosa’e nian. La iha no la sei iha ROPTURA, hanesan politik-na'in meia tijela sira PST hateten… PST nudar partidu Politik dehan respeita maun XANANA hodi lidera Rezistensia, maibe PST, la hakru’uk ba CNRT nebe maun XANANA nudar ninia PREZIDENTI.” Ne’e Komandante Lere nia surat nebe haruka ba PST, la’os hau nia surat. Aquita bele ba konfirma ba Komandanti Lere enkuantu nia sei moris.

Companheiro Aquita hakerek: Carlos Saky haluha, ou parece lahatene, katak hahu husi 1995 iha Cipinang Maun Boot Xanana orienta timor oan balun hahu Guerrilha Urbana ho estabelesimento BRIGADA NEGRA nudar forsas espesiais FALINTIL nian.

Hatan ba companheiro Aquita: Hau la hakerek kona ba Brigada Negra, hau hakerek kona-ba RENETIL, neduni la iha nesesidadi ba hau atu hakerek kona-ba organizasaun sira seluk ho proporsaun nebe hanesan ho RENETIL.

Companheiro Aquita hakerek: “Preciza repete dala ida tan “RENETIL la Representa Estudante Timor Oan tomak iha Indonesia ho Portugal iha tempo Resistencia luta ba Ukun Rasik A’an”. RENETIL representa grupo ida, maibe la os tomak iha Luta de Libertasaun iha FRENTE CLANDESTINA. Ita labele foti ita nia an, haluha ema seluk nia kontributos ba Luta!

Hatan ba companheiro Aquita: Repete beibeik buat falsu ida nebe la konvense ema ruma, tanba iha livru laran laiha klaim ruma ba ida ne’e hanesan esplika ona iha leten.

Companheiro Aquita hakerek: “Iha Carlos Saky nian livro nebe nia hakerek kona ba RENETIL ho linguagen nebe nakonu ho kontinuasaun propaganda hasoru OJECTIL/FECLETIL/AST liu-liu lideransa PST agora, hatudu momos Carlos Saky sei mai ho hanoin ida procesu construsaun estado nebe ema hotu hotu esforsu lao ba oin hari estado ida estabel, maibe Carlos Saky kontinua nafatin ho hanoin ida nebe uluk nebe Carlos Saky ho membro RENETIL balun halo iha Jawa Indonesia aproveita hosi mosu diferensa ideas entre Lideransa OJECTIL/FECLETIL/AST ho Comandante em Chefe das FALINTIL, Maun Bo’ot Kay Rala Xanana Gusmao, hodi hamosu rumoris kona ba Avelino Coelho Shalar Kossi FF katak uluk kontra Maun Bo’ot Xanana Gusmao.”

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita bele lee rasik surat Komandante Xanana Gusmão nian ho komandante Lere nian. Ita seidauk koalia kona-ba surat husi Komandante Konis nian, Saudozu Keri Laran Sabalae ho saudozu Hodu Ran Kadalak nian. Sera ke surat husi Komandanti ka lider Rezistensia sira ne’e nian falsu hotu ka rumoris? Diak liu ba Aquita, enkuantu maun Boot Xanana Gusmão ho maun Boot Lere sei moris, diak liu ba konfirma rasik ba sira konaba autentisidadi surat sira ne’e no buat sira nebe sira hakerek ne’e rumoris ka realidadi.

Propaganda ne’e bainhira ita hakerek buat ida bosok. Maibe hakerek buat ida bazeia ba dokumentu istoriku husi ema istoriku sira Rezistensia nian, sa tan autor balu nebe hakerek surat sira ne’e sei moris la’os propaganda. Propaganda ka rumoris mak hanesan Aquita halo ne’e. Tanba Aquita la konsegue temi no hatudu evidensia ruma hodi prova ninia akuzasaun sira. Nein iha dokumentu rohan oan ida husi rezistensia nian hodi suporta nia hakerek. Ida ne’e ema bolu propaganda baratu nebe ninia valor zero.

Ema sira senti-an kanek mak hakarak subar-an iha prosesu konstrusaun estado nian okos hodi ema labele hakerek buat ruma konaba istoria metan balun nebe uluk sira karik involve iha laran. Companheiro Avelino Coelho sai husi RENETIL la’os rumoris. Companheiro Avelino Coelho sai husi RENETIL tanba kontra Comando Superior da Luta nia orden atu estudanti sira adopta prinsipiu apartidariu. Companheiro Avelino Coelho ba harii FECLITIL depois ba AST hodi kontinua kaer metin ba prinsipiu partidariu nebe kontra Comando Superior da Luta ninia orden. La’os rumores! FECLITIL/AST/PST dehan komunista mos la’os rumoris ona, tanba Aquita rasik hakerek ona artigu rua hodi konfirma ida ne’e.

Karik Aquita seidauk hatene saida mak naran istoria diak liu ba husu ba ema istoriador sira bele esplika. Istoria ne’e ema atu hakerek buat sira nebe akontese tiha ona iha pasado, la’os hakerek buat sira nebe agora la’o hela ou futuru nian. Se istoria labele hakerek kona-ba buat sira passado nian ho hanoin nebe sala boot husi Aquita nian ne’e, ne’e signifika labele hakerek istoria, tanba bainhira hakerek istoria kona-ba buat sira passado nian, Aquita interpreta tuir miopes nian katak lori fali buat sira uluk nian mai agora, neduni labele hakerek kona-ba istoria. Maibe Aquita haluha tiha katak ema hakerek istoria nudar memoria ida kona-ba akontsimentu sira iha passado atu husik hela ba jerasaun sira mai, la’os atu lori fali buat sira uluk nian mai atu hala’o fali iha moris ohin loron nian. Istoria tuir Aquita nia ne’e mak hakerek kona-ba buat diak de’it, tanba ne’e mak nia hakarak tenki tuur hamutuk halo konsensus atu halo interpretasaun oin ida deit. Se interpretasaun lahanesan labele hakerek. Ba Aquita buat sira aat tenki subar. Aquita hakarak tenki halo konsensus ba istoria hodi ita rame-rame halo manipulasaun ba istoria, hodi ita bele hetan interpretasaun ida deit ba istoria. Aquita nia istoria ne’e so serve iha Koreia do Norte nian, hanesan ho Kim Jon Un nian, interpretasaun ne’e tenki ida deit, se liu ida tenki oho ou kaer sulan iha kadeia.

Companheiro Aquita hakerek: “Laiha procesu luta ida mak laiha diferencas ideias. Processu luta hotu hotu iha vida moris nian sempre lao ho diferencias ideias. Divergencia sira ne’e tau hamutuk mak mosu solusaun ida iha future. Hanesan Eis-Comandante em Chefe das FALINTIL rasik hateten iha nia diskursu Jantar despedida Bloku Governasaun iha Hotel Novo Turismo;

“Uluk iha ailaran wainhira hau halo mudansa nó desolve RDTL, altera linhas estrategicas de Luta iha ano 80 to’o 86, iha ema nain rua deit mak kontra hau, ida mak Mauk Moruk, Comandante Brigada Vermela, Mauk Moruk kontra ho kilat to’o ikus tun mai rende tia ba TNI. Ida maka aktual Secretario Estado Avelino Coelho, Avelino Coelho kontra ho kaneta/lapizeira, nia hakerek ba hau argumenta no kontinua fo contribuisaun nafatin ba luta ukun rasik aan”.

Hatan ba companheiro Aquita: Dala ida tan Aquita nega matan mean katak AST ka companheiro Avelino la kontra Komandanti Xanana Gusmão. Maibe tuir mai nia mak dehan rasik katak Komandanti Xanana Gusmão hateten katak uluk ema rua deit, Mauk Moruk ho Avelino Coelho de’it mak kontra nia. Aquita hakerek tiha hotu buat hirak ne’e depois mak mai dehan fali propaganda falsu ka rumoris. Aneh tebes!

Companheiro Aquita Hakerek: “Carlos Saky mosu ho livro nebe nia hakerek kona ba istori RENETIL atu ema hotu bele hatene Naran ida Carlos Saky, maibe Manipulasaun Istoria sei lori Carlos Saky ho lideransa RENETIL nian balun nebe lidera ona partido sei hetan susar tamba koalia kona ba istoria tenki koalia lolos, se ita bosok istoria luta nian, susar sei hasoru ita tamba esencia hosi luta ba ukun rasik aan ida ne’e mai hosi partisipasaun ema hotu nian. Wainhira ita hakerek la respeita ema barak nia partisipasaun, mak ran sira ne’e sei babeur ita ida nebe hakerek ne’e.”

Hatan ba companheiro Aquita: Hau la presiza ema atu hatene ka temi hau nia naran. Se ohin loron ema ruma hatene Saky, ne’e tanba Aquita nia propaganda rasik mak populariza naran ne’e. Pelo menos amigo Indonezia ida naran Wilson kuinese netik se mak naran Carlos Saky, tanba ne’e mak bainhira rejimi Soeharto nia ema sira kaer nia hodi soe tama iha kadeia laran, Wilsom haruka bileti ida liu husi Aquita rasik hodi hato’o hela ba Saky iha Potugal katak ema kaer tiha ona nia (Wilson) no dadur hela iha Cipinang hamutuk ho Komandanti Xanana Gusmão.

Companheiro Aquita hakerek: “Hanesan le nain, hau tenta le, buka pajina por pajina, hakarak atu hetan pajina balun keta hakerek kona AST ida nebe uluk Carlos Saky lanca kampanha katak AST ne’e la fiar maromak, anti igreja katolika no AST ne’e KOMUNISTA. Maibe hau la hetan. Loke pajina por pajina, hakarak atu hetan liafuan nebe uluk, durante Luta Klandestina, hateten AST ne’e Dubes keliling Siku Lopez da Cruz nian, maibe hau la hetan. Sekarik sei iha volume kedua sebele hakerek hotu issue sira nebe uluk Carlos Saky ho membro RENETIL balun Lanca hodi hetan confianca hosi commando da luta.”

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita ninia filalia tun sa’e ema nota momos los, karik bosok mos. Dehan loke livru pajina ida-idak hodi buka parte nebe hakerek kona-ba AST Komunista. Aquita la hetan duni tanba la lee livru ne’e. Se Aquita lee karik, iha pajina 203, Aquita hetan rasik ninia hakerek iha Facebook Grupo Emerging Leadership in Democracy iha loron 25 fulan Dezembru tinan 2012. Iha posting ne'e Aquita rasik hateten OJECTIL ho FECLITIL komunista. Aquita hakerek hanesan ne’e konaba OJECTIL ho FECLITIL nebe hau publika hikas iha hau nia livru: “Iha ita nia funu Avelino Coelho inkluidu iha ida husi fundador organizasaun sira juventudi nian to’o organizasaun politik. Iha tinan 1981 bainhira Xanana harii PMLF [Partidu Marxista Leninista FRETILIN] iha ai-laran, iha Dili Avelino Coelho hamutuk ho nia maluk sira harii OJECTIL (Organizasaun Juventudi Komunista Timor-Lorosa’e), iha tinan 1986 bainhira Avelino Coelho iha Bali – Indonezia, nia mos nudar ema ida nebe aktif harii RENITIL [RENETIL], tanba nia nudar fundador OJECTIL nian iha Indonezia, Avelino Coelho harii ona FECLITIL (Frenti Estudantil Komunista ba Libertasaun Timor-Lorosa’e)”.

Aquita hakarak hatene se mak dehan AST Dubes Keliling Chico Lopes, maun boot Xanana Gusmão rasik mak dehan no hakerek hanesan ne’e: “Fulan tolu ona mak ha’u la utiliza ona kanal ne’e, ami deskonfia ona no ikus mai ami konfirma no prova katak iha ligasaun ka iha Fitun Fuik, prezidenti AST nian influensia okos; ema ida ne’e mak piaun avansadu AA nian no joga ho Chico Lopes” (DRT 05010.117). Bele ba konfirma rasik ba maun Boot Xanana Gusmão, tanba nia mak hakerek.

Karik los bainhira hau la dehan no la hakerek duni katak OJECTIL ho FECLITIL ne’e komunista tanba ne’e Aquita la konsegue hetan iha livru laran ka iha dokumentu ruma husi hau nebe dehan organizasaun 2 ne’e komunista. Karik iha tempu neba hau ou membru RENETIL ruma dehan AST komunista mos la sala, tanba Aquita rasik agora mai konfirma liu husi ninia artikel ida nebe hau publika ona iha livru laran iha pajina 203. Afirmasaun ne’e agora sai forte liu tan tanba iha 2014, tinan kotuk, Aquita mai reforsa tan deit nia artikel ida nebe nia posting ona iha facebook iha tinan 2012 hodi hateten AST ne’e komunista hanesan Aquita rasik hakerek artikel ida ho titulu “Lere Sahe Shalar Kosi FF (Avelino Maria Coelho da Silva), iha nebe Aquita hakerek hanesan ne’e: “Pada tahun 1981, ia [Avelino Coelho] terlibat dalam pembentukan OJECTIL, yang menetapkan sendiri sebagai sebuah organisasi pemuda Marxis”.

La’os membru sira AST nian, inkluindu Aquita rasik mak halo klaim katak OJECTIL mak muda ba FECLITIL depois ba AST? Se OJECTIL ho FECLITIL komunista, halo nusa mak AST la’os komunista fali? Aquita hakerek tanba la le livru, neduni hakerek oho an rasik. Aquita mos klaim katak AST/PST mak kontaktu uluk ho Wilson ka PRD, nune’e hau hakarak atu halo mos referensia ruma ba Wilson nia hakerek iha ninia livru “A Luta Continua!” Iha livru ne’e Wilson hakerek: “Latar belakang PST juga terkait dengan fraksi revolusioner gerakan pembebasan Timor Leste yang merupakan pecahan dari Fretilin… Partai ini berdasar pada prinsipi-prinsip filosofi dan organisasi Marx dan Lenin dan melakukan strategi revolusioner dalam perjuangan pembebasan nasional. (Wilson: 207), Ne’e hatudu momos katak AST/PST ne’e komunista duni hanesan Aquita rasik hakerek. Nusa mak dehan fali hau ho RENETIL mak lansa kampaine ka propaganda katak AST Komunista?

Companheiro Aquita hakerek: “Ho hakerek ida ne’e, hau la iha objektivu atu dehan livro Saky nian ladiak. Lae! Hau so hakarak dehan katak ita hakerek labele haluha maluk seluk nia aksoens. Luta ba Ukun An ne’e ita konsegue tamba FRENTE tolu ne’e hotu fo nia kontribuisaun.” 

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita karik la kumprende hau esplika tan dala ida, livru ne’e hakerek kona-ba RENETIL, neduni la’os ba hakerek hotu fali kona-ba organizasaun sira seluk ka frente tolu funu nian. Uluk maun boot Xanana Gusmão koalia iha CCD katak, sei fo fiar ba Dr. Rui Maria de Araujo mak sei lidera ekipa ida atu hakerek kona ba historia luta Timor nian. Kuandu hakerek ona kona-ba luta historia Timor nian mak foin bele hakerek hotu konaba Frente hotu-hotu nia kontribuisaun, mas hau bele garante ba Aquita nein ema hotu nia naran sei mosu hotu iha livru ne’e nia laran.

Atu fo hanoin deit ba Aquita, bainhira Dom Carlos Felipe Ximenes Belo hakerek kona-ba “A Guerra de Manufahi”, nia koalia deit kona-ba buat sira hadulas iha akontesimentu revolta Dom Boaventura nian, nia lahakerek kona-ba revolta sira iha fatin seluk. Se Dom Carlos hakerek kona-ba Revolta sira iha Timor laran tomak, konserteza nia sei halo referensia ba revolta tomak nebe akontese iha Timor laran tomak hanesan Geoffrey G. Gun hakerek kona-ba “Timor Loro Sae 500 anos” nebe halo referensia ba revolta oioin iha Timor. Ema hotu hakerek hanesan ne’e, depende ema ne’e hakerek kona-ba saida, buat sira seluk nebe la’os sai hanesan sira nia foku ou alvu, sira temi liu deit. Hau mos hanesan, hau hakerek kona-ba RENETIL, tanba ne’e laiha nesesidadi ba hau atu hakerek hotu saida mak uluk organizasaun sira seluk halo, maibe hau bele temi liu de’it kuandu iha ligasaun ruma ba malun.

Espera ho resposta no esklaresimentu ne’e publik bele esklaresidu ona katak, buat sira companheiro Aquita hakerek mesak falso deit, laiha ida mak los.

)* Terseira Parte (Fim) Husi Saky nia Resposta ba Akita nebe Publika ona iha Timor Post, edisaun ohin, 2/07/2015