Saky nia Resposta Kompleta ba Akita nebe Publika ona iha Timor Post, iha edisaun tolu tuituir malu, 30 de Junho, 1 ho 2 de Julho de 2015

Aquita Tama Laka, Tama Sala

Carlos da Silva L.F.R. Saky

Hahuu kedas iha nia lansamentu, livru nebe ha’u hakerek kona-ba RENETIL nia istoria iha luta libertasaun hamosu ona polemik oioin iha publik. Maski polemik ne’e ha’u preve tiha nanis ona molok livru ne’e soe ba publik, ha’u “hakfodak” uitoan tanba protagonista husi polemik ne’e la’os ema nebe ha’u preve. Justru ema ida husi ema balun nebe ha’u preve atu fo reasaun, hau nia belun boot Avelino Coelho, fo parabens ba hau bainhira hetan malu. Nia la’os fo parabens de’it maibe espresa nia laran ksolok tanba tuir nia hanoin, hau nia livru ne’e tulun ema barak kuinese di’ak liu tan FECLITIL. Protagonista polemik ida nebe nunka mosu iha hau nia imajinasaun mak companheiro Aquita Tama Laka. Tanba companheiro Aquita hakerek ona iha Timor Post, neduni artigo ida ne’e merese hetan resposta hodi haree tok buat sira companheiro Aquita hakerek ne’e loos ka hanesan propaganda falso ida deit.

Companheiro Aquita hakerek artigu ida, propagandistik los, no publika iha media sosial facebook. Artigu hanesan ikus mai publika mos iha diariu nasional Timor Post, edisaun 2 tutuir malu, 15-16 Juinu 2015. Maski artigu ne’e laiha fundamentu, karik iha mesak falsu deit, ha’u hakarak klarifika buat balun hodi reduz publik nia duvidas ruma nebe mosu hafoin sani Aquita nia artigu.

Iha Aquita Tama Laka nia hakerek iha repetisaun barak no hau nota laiha ida mak los kona-ba kontiudu hau nia livru nian. Primeira impresaun nebe hau iha mak Aquita la lee hau nia livru. Segunda impresaun buat sira nebe nia hakerek kuaze sala hotu kedas no barak mak oho-an rasik. Tuir mai hau hakarak hanoin hamutuk ho Aquita husi paragrafu ba paragrafu nebe hau hanoin nesesariu atu halos.

Companheiro Aquita hakerek: “Hafoin le tia livru RENETIL nian nebe hakerek hosi Companheiro Carlos Saky kona istoria luta nebe mai husi versaun pesoal Joven ida nian nebe bo’ot iha procesu resistensia luta ba ukun rasik a’an, Hau hanesan joven Mate Restu Massacre 12 de Novembro 1991 nian discorda total ho pagina balun que versaun istoria nebe hakerek hosi Companheiro Carlos Saky, tamba la hatur istoria lolos iha nia fatin.Atu halos historia, nudar kontribuisaun, hau apresenta dados balun ke hau mos hatene, tamba hola parte e sai testemunha ba faktus balun.”

Hatan ba Companheiro Aquita: Aquita hateten nia diskorda ho pajina balun hosi livru nebe hau hakerek, maibe, infelizmente, nia la hatudu pajina nebe nia diskorda no diskorda kona-ba saida. Buat sira nebe Aquita dehan lahakerek iha livru laran, iha realidadi buat sira ne’e mak hau hakerek iha livru laran. Ne hatudu Aquita seidauk le livru ne’e. Bainhira ita la lee, maibe ita halu akuzasaun oioin, hatudu ita laiha honestidadi intelektual.

Companheiro Aquita hakerek: “Saky konta historia RENETIL, maibe haluha faktus konkretus balun ke iha hahu husi 1988. Versaun istoria kona ba RENETIL la reconhece ema balun nia contribuisaun ba procesu balun hosi oinsa RENETIL hahu mosu. Istoria koalia la bele tuir versaun ema ida nian ka organizasaun ida nian, se ema ida hakerek istori kona ba nia a’an rasik ka kona deit ba nia organizasaun ida ne’e hatudu katak la reconhece partisipasaun Estudante sira seluk nebe laos RENETIL nia partisipasaun iha procesu luta ba ukun rasik a’an.”

Hatan ba Companheiro Aquita: Oinsa hahu RENETIL mosu ne’e so membru fundador sira funda RENETIL mak hatene, la’os sira tama ikus mak hatene. Se mak hateten katak atu hakerek istoria tenki iha versaun ida de’it? Aquita keta haluha, ema sira halo istoria la’os ema ida deit, mas ema barak, nune versaun mos barak hodi hakompleta malu. Maski iha versaun barak, ne’e la signifika versaun sira tenki mosu hotu iha livru ida nia laran, maibe bele mosu iha livru sira seluk. Ohin loron iha mundu, mosu livru kona-ba istoria barak tebes, razaun ida mos tanba ijisti versaun barak ne’e.

Bainhira ita hakerek buat ida no atu evita maximu posivel subjetividadi mak tenki bazeia iha dokumentu sira nebe iha no halo sitasaun ba ema seluk nia koalia ka hakerek nebe iha relasaun ho materia nebe atu hakerek. Iha hau nia livru halo duni ida ne’e. Hakerek hanesan Aquita hakerek ne’e mak naran subjetivizmu tanba tuir ninia opiniaun. Opiniaun ida nebe la suporta ho dokumentu ka sasin ruma iha possibilidadi boot tebes atu halo manipulasaun. Aquita la honesto no koko distorse ka “mengaburkan” kontiudu livru nebe hau hakerek. Tanba sa? Tanba Aquita nia hakerek la halo referensia ba dokumentu ruma hodi justifika buat nebe hau hakerek ne’e dehan laloos. Buat sira nebe Aquita afirma katak hau la rekuinese ou la halo referensia ba ema ho organizasaun sira seluk nia partisipasaun iha luta mos sala hotu kedas, tanba iha hau nia livru laran hau halo hela rekuinesimentu no temi hela ema ho organizasaun barak nia naran iha hau nia livru laran. Maibe hau tenki hateten katak hau la hakerek barak kona-ba organizasau sira seluk nia partisipasaun iha luta, tanba hau la’os atu hakerek kona-ba organizasaun luta nian hotu-hotu maibe hau hakerek kona-ba RENETIL ninia kontribuisaun iha luta. Karik Aquita hakarak hau temi companheiro Avelino Coelho nia naran iha hau nia livru, entaun Aquita bele haree saida mak uluk companheiro Avelino Coelho halo hamutuk iha RENETIL molok nia abandona organizasaun ne’e mos iha (Saky: 79, 88, 96, 113, 179, 329, 330). Companheiro Avelino mak hili sai ho livre vontade husi RENETIL, ema ruma lahasai nia husi RENETIL. To’o Timor-Leste hetan tiha ukun-an mos RENETIL sei rekuinese nia nudar membru organizasaun nian, tanba ne’e mak konvida mos nia ba iha sede RENETIL nian bainhira nia kandidata an ba Prezidente Republika iha 2007 hamutuk ho kandidatu sira seluk hanesan La Sama ho Lucia Lobato. Hau temi pajina balun deit hodi hatudu katak Aquita la onestu bainhira nia dehan hau la rekuinese ema seluk nia serbisu. Ha’u la’os rekuinese mesak companheiro Avelino Coelho ninia serbisu sira iha RENETIL, hau rekuinese mos companheiro Nuno Corvelo ninia papel, nune mos companheiro Jose Manuel Fernandes ho companheiro Donanciano Gomes (Saky: 95, 113, 179, 252). Hau temi deit sira balun nian, la temi sira seluk nia naran nebe mosu hotu iha livru laran. Ate temi Tama Laka Aquita nia naran nebe lori bilhete ida husi Wilson hodi ba entrega ba hau iha Portugal (Saky: 519), ne’e mos serbisu ida hotu. Los duni, iha livru laran hau halu duni kritika balun ba companheiro Avelino Coelho tanba la hakruk ba orden Komando da Luta nian. Maibe lider sira Rezistensia nian hanesan Xanana Gusmão, Hodu, Konis, Lere ho Sabalae, sira mak kritika maka’as liu companheiro Avelino Coelho ho FECLITIL/AST/PST tanba la hakruk ba Comando Superior da Luta. Bele haree surat sira ne’e hau publika hotu iha livru laran. Kritika sira nebe Comandante Xanana Gusmão halo ba RENETIL mos hau publika hotu (Saky: 252, 253, 287, 288, 667), la’os de’it kona-ba FECLITIL/AST/PST. Ne para hatudu hau la subar buat ida. Espera aban bainrua, Aquita hakerek livru ruma kona-ba AST/PST, nia iha korajen publika mos surat sira husi Komandanti sira ne’e nian nebe halu kritika maka’as ba AST ho nia membru balun. Diak liu hakerek livru husi agora, duke hein aban bainrua maun boot Xanana, Taur, Lere ho sira seluk la iha tiha mak hakerek bele halu manipulasaun tun sa’en hanesan agora Aquita halo daudaun manipulasaun ba buat balun kona-ba RENETIL. Nune’e mos se hateten katak surat ho orden sira husi Comando da Luta nian sala karik, hateten husi agora para lider sira nebe sei moris bele explika, la’os hein sira laiha tiha mak mai hakerek hodi sira labele hatan ona.

Istoria la’os hakerek sobre buat diak de’it, maibe buat aat sira mos presiza hakerek atu ema hotu hatene katak durante funu ba libertasaun iha buat midar ho moruk. Karik midar deit ita manan funu kleur ona, la presiza luta to’o 24 anos foin hetan libertasaun.

Para Aquita hatene, bainhira hakerek kona-ba organizasaun ida, presiza hatene halo delimitação ou halo pembatasan ba asuntu ida nebe ita hakarak hakerek konaba, atu labele hakerek buat hotu-hotu nebe deznesesariu tama hotu iha laran. Tanba ne’e mak hau hakerek sobre RENETIL entaun hau la presiza atu ba hakerek fali saida mak uluk Aquita halo iha AST/PST. Bainhira lahalo delimitasaun mak ita hakarak hakerek kona-ba buat hotu maibe ita hatene hela katak buat hotu-hotu labele tama hotu iha livru ida nia laran. Ho razaun ida ne’e mak iha prologo husi hau nia livru, hau hakerek: “Susar tebes atu rejista tomak militanti ida-idak nia naran ho ninia esperiensia ka partisipasaun iha luta iha livro ida ne’e nia laran. Tanba militanti sira RENETIL nian hamutuk rihun. Nune’e livro ida ne’e sei la sai “unico’, sa tan “ultimo” hodi hakerek kona-ba istoria RENETIL nian iha istoria luta libertasaun Timor-Lorosa’e nian. Livro ne’e nudar hakat hahuu ida hodi sadik protagonista sira seluk iha prosesu luta libertasaun Timor-Lorosa’e nian, atu ida-idak ka hamutuk, hakerek kona-ba istoria Timor-Lorsa’e nian hodi hakompleta no hariku liu tan istoria kona-ba funu aswa’in Timor-Lorosa’e nian” (Saky: 29).

Iha mos prologo hau esplika tanba sa halo referensia ba diverjensia sira. Iha livru hau esplika: “Hanesan organizasaun politika masa nian, RENETIL mos hasoru difikuldadi oioin kona-ba opsaun politik ka adopsaun estratejia luta nian. Dala barak opsaun politik sira hamosu mos hanoin nebe naksanak ka diverjensia iha estudanti sira nia leet… La iha intensaun atu manan buat ruma husi ekspozisaun diverjensia sira iha tempu rezistensia nian mai iha tempu ukun-rasik-an nia laran. Intensaun prinsipal mak hakarak hatudu de’it katak, iha tempu luta laran, buat hotu-hotu la la’o moos-kaber, maibe iha dalan naruk ne’e nia laran iha mos ai-tarak, ku’ak naruk no baki aas. Iha difikuldadi, obstakulu ho sasidik oioin nebe la’os de’it mosu husi funu-maluk, maibe mosu rasik husi estudanti timoroan sira, nune’e mos entre lider sira rezistensia nian iha rai-laran, ka entre lider sira iha rai-laran ho rai-li’ur ka entre lider sira rezistensia nian iha Frenti Diplomatik. Hanoin naksanak sira ne’e mosu la’os de’it tanba hahaluk politik-na'in estudanti ka grupu balu nian nebe lakohi hakru’uk ba Comando Superior da Luta, maibe mos influensiadu ho hanoin naksanak nebe mai husi ka iha nanis ona lider sira rezistensia nian. Maski mosu diverjensia sira, estudanti sira koko nafatin hodi fo liman ba malu no iha asaun balu, estudanti sira hotu tun hamutuk, tanba luta ba ukun-rasik-an no hasoru funu-maluk ida nebe maka’as tebes, presiza duni “Unidadi no Asaun”, lema ida nebe hetan mos iha Estatutu Organik RENETIL nian. Diverjensia sira ne’e hotu mosu tanba interveniente sira mai husi ema ho organizasaun oioin. Tan ne’e haree kondisaun no analiza situasaun luta husi pontu de vista la hanesan. Iha emosaun ho kondisaun psikologis la hanesan, nune’e mos buka solusaun ba konflitu Timor-Lorosa’e nian liu husi dalan nebe la hanesan” (Saky: 28).

Karik Aquita lee husi prologo mak ba pajina sira seluk, hau fiar buat hotu sai klaru. Maibe hau fiar Aquita seidauk le livru ne’e, tanba ne’e nia nein konsege identifika pajina ida nebe mak nia (Aquita) diskorda.

Companheiro Aquita hakerek: “Iha Jakarta, maluk hanesan Abilio Sereno, Maun Lorapy, maun João da Camara, seluk tan, sira hahu aksoens Klandestinas husi kedas sira ba eskola iha Jakarta. Primeira aksaun “Suaka Politik” halo husi Maun Lorapy sira nia grupo iha 1986 ne’ebe tama embaixada Holanda.”

Hatan ba companheiro Aquita: Kona-ba suaka ka azilu politik iha 1986, iha livru hau hakerek: “Foufoun, iha Jakarta, iha grupu ida de’it, grupu nebe forma husi estudanti sira husu azilu politik iha embaixada Olanda, iha tinan 1986, hanesan Antonino Gonçalves, João Freitas da Câmara, Abílio de Oliveira Sereno ho Fernando Afonso da Silva. Iha grupu ida ne’e, halu parti mos Francisco Fernandes de Sousa, nebe militar sira kaer, no dadur kuaze fulan ida hamutuk ho João Freitas da Câmara ho Antonino Gonçalves. Lahatene tanba ta’uk ka presaun husi familia sira ka husi militar sira, hafoin sai husi kadeia, Francisco hadook-an tiha husi sira hotu …” (Saky: 197). So ema nebe la le hau nia livru mak la hatene hau hakerek buat hirak ne’e iha laran.

Companheiro Aquita Hakerek: “Husi dados-faktus hanesan temi iha leten, hau Hakarak hateten RENETIL la Representa Estudante Timor Oan tomak iha Indonesia.”

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita halo afirmasaun repetitivu kona-ba reprezentividadi. Maibe Aquita la le livru, karik nia lee hau hakerek iha livru hanesan ne’e: “RENETIL nunka reklama ka ko’alia iha fatin ruma katak, organizasaun ida ne’e mak nudar unik reprezentanti organizasaun estudanti sira nian, maibe Comando Superior da Luta mak fo ka halu rekuinesimentu ba ida ne’e” Saky: 224). Hau hanoin Aquita sei la hetan iha pajina ruma kona-ba afirmasaun falsu nebe Aquita halo. Buat nebe hau bele garante ba Aquita mak ida ne’e, RENETIL la reprezenta duni estudanti sira nebe pro-integrasaun ka pro-autonomia. Maibe sim, tuir prinsipiu nian, RENETIL reprezenta estudanti sira nebe defende ukun-an ba Timor-Leste. Ne’e la signisfika katak sira tenki sai militanti RENETIL nian. Pelo menos RENETIL reprezenta sira nebe hanesan militanti no simpatizanti. Hanesan mos Comando Superior da Luta reprezenta Timoroan sira nebe defende ukun-an ba Timor-Leste, maibe ne’e la signifika Timoroan sira hotu nebe defende ukun-an halo parte hotu Comando Superior da Luta. Hanesan mos FRETILIN reprezenta Timoroan tomak nebe defende ukun-an, maibe ne’e la signifika Timoroan hotu sai militanti ka simpatizanti FRETILIN nian. Ne kestaun de interpretasaun. Aquita bele halo nia interpretasaun no ema seluk mos iha direitu atu halo interpretasaun. Iha interpretasaun ne’e ita la obriga malu tenki halu interpretasaun hanesan.

Se mak dehan RENETIL nudar unika organizasaun nebe reprezenta estudanti sira mak Comamdo Superior da Luta rasik. La’os ema RENETIL ruma mak klaim ka reklama. Ninia prova mak la ijisti dokumentu ruma hatudu RENETIL halo klaim ruma hanesan Aquita halo akuzaun falso ne’e. Rekuinesimentu husi Comando Superior da Luta nian ba RENETIL nudar organizasaun nebe reprezenta estudanti sira nian mai husi Comando Superior da Luta rasik. Saudozu Hodu Ran Kadalak nebe iha tempu neba hanesan Vice-Secretario Comissão Directiva da FRETILIN (CDF) no halo parte hotu Comando Superior da Luta, iha 1989, hakerek hanesan ne’e: Rekuinese RENETIL nudar unik organizasaun reprezentatif estudanti timoroan sira nian ho baze iha prinsipiu fundamental apartidarizmu estudanti sira nian; propoin ba Diresaun RENETIL nian projetu LEP nebe la liu hanesan apoiu ida husi CNRM nian hodi hadi’a organizasaun estudantil sira nian... Apartidarizmu estrutural RENETIL nian nein mais nein menus nudar sinteze ida husi dinamik lema: UNIDADI no ASAUN... Kompete ba CNRM mak desidi, husi faktu sira, organizasaun ida nebe mak realmente reprezenta estudanti Timor sira. Ba ida ne’e, desizaun CNRM nian iha fulan Fevereiru tinan 1989 fo rekuinesimentu ba RENETIL (ho faktu hato’o proposta LEP ba RENETIL nudar faktu inkonstestavel rekuinesimentu nian) nebe valida nafatin” (DRT 09623.054; Saky: 52).

Aquita bele ba konfirma ida ne’e ba maun Boot Xanana Gusmão enkuantu nia sei moris. Duke aban bainrua maun boot laiha ona, Aquita bele halu manipulasaun ba istori hanesan agora buka inventa tun sa’e. Maibe tanba RENETIL la klaim buat ida no rekuinese katak nein estudanti sira hotu halo parte hotu RENETIL mak iha livru hau hakerek hanesan ne’e: Ko’alia kona-ba hanoin sanak ka diverjensia entre estudanti sira iha Indonezia la kompletu se ita lahatene grupu hira mak eziste iha tempu ne’eba. Iha grupu independenti sira ho grupu organizadu sira nebe iha estrutura ho orientasaun sira nebe difini ho di’ak tebes. Independenti sira bele temi grupu sira hanesan Antonino Gonçalves nian ho grupu Amorim Dias nian. Sira ne’e bolu ba-an independenti tanba la tuir organizasaun ruma. Sira serbisu reprezenta-an mesak nudar individu ka serbisu tuir grupu nian maibe la fahe serbisu ho responsabilidadi ba malu. Buat hotu-hotu halu ho espontanea. Grupu organizadu sira mak RENETIL ho FECLITIL … Iha Jakarta, bele dehan iha grupu haat. Avelino ho nia grupu FECLITIL, Amorim Dias, dala ruma, hamutuk ho Mauk Moruk (Paulino Gama), eis-Komandanti Brigada Vermeila, grupu ida, no Antonino Gonçalves, João Freitas da Câmara ho Fernando Afonso da Silva grupu ida, maibe, dala ruma sira mos iha hanoin keta-ketak. Ikus-ikus, hafoin demonstrasaun loron 19 fulan Novembru tinan 1991, iha Jakarta, mosu tan grupu ida hanaran-an Komite Aktif Naun Violensia no Solidariedadi Timor (CANVISTI)” (Saky: 197).

Husi espozisaun sira nebe mai husi livru laran sira ne’e la’os deit hatudu Aquita nia faktu sira la’os fraku deit maibe Aquita koko inventa no buka konvense ema sira lee Timor Post ho Facebook sira ho buat falsu sira hanesan hau “la hakerek no la rekuinese papel organizasaun ho ema independente sira nian.” Mas iha livru laran hau hakerek ho momos rekuinese no temi hela ema barak nia naran, maski la temi ida-idak. Nune’e mos kuaze temi hotu organizasaun sira nebe iha tempo neba ijisti iha Indonezia, atu organizasaun sira Timoroan nian ka organizasaun sira Indonesia nian.

Companheiro Aquita hakerek: “Iha pajina balun hosi livro Carlos Saky nian kona ba RENETIL nian istoria hatudu momos arogansi ho manipulasaun istoria partisipasaun estudante Timor oan iha Indonesia. Livro Carlos Saky nian koalia istoria RENETIL nian ne’e hatudu momos hanesan Kontinuasaun Propoganda hasoru organizasaun sira seluk nebe moris iha tempo neba, to’o sira nia existensia ohin loron sai Partido Politik tia ona.”

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita la konsegue hatudu iha pajina nebe hau halo manipulasaun ba istoria. Karik tanba hau la hakerek ho klean kona-ba organizasaun ka ema seluk nia papel iha luta mak klasifika ba halo manipulasaun, entaun Aquita "salah alamat". Tanba hau hakerek kona-ba RENETIL, neduni hau nia konsentrasaun ba los de'it RENETIL, sira seluk hau temi liu deit. Diferente se hau hakerek konaba papel rezistensia estudantil ho juvenil Timoroan sira nian iha luta, entaun hau tenki hakerek hotu kedas organizasaun estudantil ho juvenil sira hotu nebe ijisti iha tempu neba. Kona-ba manipulasaun, justru hau mak hatudu fali evidensia oinsa Aquita halo manipulasaun ba istoria tanba iha artigu ida nebe nia (Aquita) hatun iha Facebook Grupo Emerging Leadership in Democracy, iha dia 25 de Dezembro de 2012, Aquita hakerek hanesan ne’e: “Iha ita nia funu Avelino Coelho inkluidu iha ida husi fundador organizasaun sira juventudi nian to’o organizasaun politik. Iha tinan 1981 bainhira Xanana harii PMLF [Partidu Marxista Leninista FRETILIN] iha ai-laran, iha Dili Avelino Coelho hamutuk ho nia maluk sira harii OJECTIL (Organizasaun Juventudi Komunista Timor-Lorosa’e), iha tinan 1986 bainhira Avelino Coelho iha Bali – Indonezia, nia mos nudar ema ida nebe aktif harii RENITIL [RENETIL], tanba nia nudar fundador OJECTIL nian iha Indonezia, Avelino Coelho harii ona FECLITIL (Frenti Estudantil Komunista ba Libertasaun Timor-Lorosa’e)” . Aquita nia falsifikasaun ba istoria ida ne’e hau publika hikas iha hau nia livru (Saky: 203). Iha Facebook hanesan, hau hatan hikas ba Aquita hanesan publiak hikas iha hau nia livru: “… historia seluk hau lahatene, maibe ida dehan Avelino tuir harii RENETIL ne'e la loos. Ami nain sanulu nebe harii RENETIL sei moris hotu. Bele vizita ba Blog RENETIL nian hodi haree fundadores sira RENETIL nia naran iha ne'eba. Documento nebe bolu Insurreicao Politica dos Estudantes de Timor-Leste nebe ami na'in sanulu assina hodi harii RENETIL mos sei iha. Bele haree iha ne'eba Avelino nia naran iha ka lae. Ami harii formalmente RENETIL iha loron 20 fulan Junho tinan 1988. Liu tiha fulan hira ona mak Avelino foin ba Bali. Antes ami nunca hetan malu. Hakerek historia ne'e hakerek halu loloos uitoan ba.Buat sira hanesan ne'e ami rona barak ona, maibe bosok e tenta manipula historia. Manipula historia ne'e crime tanba ita buka lohi ho bosok povu ho mundo tomak. Di'ak liu ita loke tiha buat sira ne'eba hodi para ona ho manipula historia” (Saky: 203). Atu reforsa liu tan katak Aquita halo manipulasaun ba istoria mak hau halo mos referensia ba Avelino Coelho nian surat ida ho data 1989 nian nebe haruka ba Abilio Araujo, iha nebe Avelino hakerek hanesan ne: “Iha fulan Agostu nia rohan, ho dezigniu MAROMAK nian, ha’u iha sorti hodi sai husi Timor-Lorosa’e, ita nia Rai Doben, hodi ba kontinua eskola. Iha ne’e, iha kedas inisiu fulan Setembru, tinan 1988 (loron balu hafoin to’o), ha’u hetan malu ho joven Universitariu sira nebe mos organiza-an tiha ona ho naran RENETIL (Resistência Nacional dos Estudantes de Timor Leste). Organizasaun ne’e funda iha loron 20 fulan Juinu tinan 1988, funda husi eis Membru CCF ida nebe estuda hela iha ne’e (DRT 09623.019, p. 2; Saky: 207-208). Iha Aquita nia posting nebe hau temi iha leten, nia mos halo akuzasaun oioin ba RENETIL hanesan agora nia halo daudaun iha facebook sira, no hateten RENETIL hamutuk ho Constancio Pinto, Sekretariu CE/FC nian, katak ami halo manipulasaun ba mensajen sira husi Comando da Luta nian, maibe hau ho Constancio Pinto desmente nia akuzasaun sira no aprezenta fali faktu ho dokumentu sira katak Aquita mak manipula istoria, nia sente ladiak, la kleur de’it Aquita delete tiha ninia artikel nebe posting ona iha Facebook, tanba ninia akuzasaun sira ba ami fundamentu laiha. Maun boot Xanana Gusmão sei moris, Aquita bele lori mensajen nebe dehan ami manipula hodi ba konfirma rasik ba Maun Boot Xanana Gusmão, mensajen ne’e husi duni Maun Boot Xanana ka ami mak manipula. Naran halu akuzasaun deit hanesan ida agora nia halo daudaun iha Timor Post no media sosial facebook maibe la konsegue prova ninia akuzasaun sira ho dokumentu ruma.

Tanba ne’e, molok atu hakerek buat ruma, diak liu ba lee uluk dokumentu sira Rezistensia nian hodi labele inventa sasan. Sorti fundador sira RENETIL nian barak sei moris no alem de ida ne’e dokumentu harii RENETIL nian mos iha nune’e mos ho companheiro Avelino nia surat nebe hau temi iha leten mak hodi evita tiha Aquita nia manipulasaun ba istoria. Karik fundador sira RENETIL nian laiha hotu ona, nune mos karik la ezisti dokumentu ruma hodi prova se-se mak funda RENETIL, Aquita kala manipula istoria konforme nia gostu. Ho razaun sira ne’e hotu mak hau hanoin enkuantu autor sira sei moris diak liu hakerek ona istoria hodi evita manipulasaun ba istoria, tanba bainhira autor sira laiha ona, manipulador ba istoria sira sei manipula istoria hotu konforme sira nia gostu. Se hau defende justisa ka lialos mak ho arrogante, katak la hakiduk no la hakruk ba ema ida hodi defende buat nebe loos, mak ita bolu ne’e arrogante, hau hanoin sei diak liu. Maibe hatene hela katak razaun laiha depois ho ton arrogante defende buat sira sala hanesan Aquita halo ne’e mak ladiak. Se buat sira hau hakerek bazeia ba dokumentu sira ho surat sira Comando da Luta nian ka Frente Armada nian mak dehan manipula istoria, hau la hatene atu dehan tan saida ba Aquita nia hakerek sira nebe zero referensia ba dokumentu sira rezistensia nian ruma nebe fundamentu mos laiha liu kedas. Keta Aquita fiar an los katak dokumentu sira nebe hau uza ne’e mesak falsu hotu, entaun Aquita hakarak hateten katak nia mak los liu hotu no Komandante Xanana ho komandante sira seluk sala hotu kedas no bosok hotu. So los mak ida sai husi Aquita nia ibun, maski manipuladu.

Companheiro Aquita hakerek: “Carlos Saky mosu ho hanoin ida uluk nebe iha tempo neba wainhira mosu diferensa idea entre organizasaun sira wainhira hahu estabelece ligasaun clandistina iha Indonesia, hanesan Lideranca OJECTIL/FECLETIL ho lideransa RENETIL hosi tinan 1989 to’o fin de ano 1994.”

Hatan ba companheiro Aquita: Ema hakerek istoria ne’e tenki bazeia duni ba buat sira akontese iha passado nian, la’os buat sira sei la’o hela ka futuru nian. Hau esplika tiha ona iha prologu tanba sa mak hau hakerek kona-ba diverjensia sira nebe iha, la presiza repete tan dala ida iha ne’e.

Companheiro Aquita hakerek: “Carlos Saky inkluido ho Joven 29 pessoas nebe haksoit tama embaixada Amerika iha Jakarta. Preciza klarifika didiak katak Aksaun Suaka politik ba Embaixada Amerika ne mos laos mesak militante RENETIL deit. Momento neba Comemorasaun Masacre 12 Novembro 1994, aksaun ne halo iha momento nebe APEC halao iha Jakarata. Aksaun ida ne’e partisipa mos estudante ho trablhadores Timor Oan sira nebe mak Laos RENETIL. Inclui sira balun haksoit tama embaixada hamutuk Carlos Saky mos laos mesak elementos RENETIL nebe halo juramento ba RENETIL. Atu fo’o exemplo ida deit, Irmaun Luis Katana, bainhira tama embaixada Amerika hamutuk ho Saky nia ema trabalhador oan ida, laos estudante. Katana so tama RENETIL hafoin hela ona iha Portugal.”

Hatan ba companheiro Aquita: Dala ida tan Aquita buka distorse kontiudu livru tanba iha livru laran hau hakerek ho klaru sese mak partisipa iha asaun okupasaun embaixada Amerika nian. Karik Aquita la lee no naran sik deit entaun bele lee iha hau nia livru hau hakerek hanesan ne’e: “Militanti sira RENETIL nian nebe konsege tama iha embaixada Amerika nian hamutuk na’in 9, sira seluk mesak simpatizanti sira. To’o tiha Portugal ona mak foin fo juramentu ba sira simpatizanti hodi sai militanti RENETIL nian hotu. Ami na’in 9 ne’e mak Domingos Sarmento Alves, Victor Tavares, Antonio Ramos da Silva, Arlindo Freitas de Araújo Fernandes, Helder Pires Piedade, Luciano Valentim da Conceição, Abrão dos Santos Marino, Anacleto Bento Ferreira ho autor rasik. Militanti sira RENETIL nian barak mak polisia ho militar sira kaer iha Pasar Senen, inklui João Quitiliano Neto Mok, responsavel grupu Malang nian ho responsavel sira husi Jember nian hanesan Oscar da Silva ho José Menezes S. da Costa” (Saky: 397).

Iha oin tan hau hakerek: “Estudanti sira tuir Operação Trepe ne’e barak-liu husi Malang. Tanba ne’e, sira nebe konsege tama iha embaixada ne’e mos barak liu mak husi Malang hanesan José das Dores Lopes, Lino Belmiro Freitas, Zito Soares, Anacleto Bento Ferreira, Hugo Gonçalves Silveira, Francisco José Bonaparte, Benigno da Silva, Hortencio Isaías, Adelino Eco Soares, Helio Alim, Mario Gama Sousa ho Cornélio Martins. Ida ikus ne’e serbisu nudar security iha Malang. Husi Denpasar mak Victor Tavares ho Jorge João Lay, husi Surabaya nian mak Antonio Ramos da Silva ho Arsenio Paixão Bano, husi Jember nian mak Abrão dos Santos Marino ho Domingos Tilman. Husi Yogyakarta nian mak Helder Pires Piedade ho Arlindo Freitas de Araújo Fernandes, no husi Jakarta nian mak Angelo Menotti Soares, Boaventura Morreira, Luís Maria Lopes, Luís da Costa de Jesus, Germano Francisco Gomes, Luciano Valentim da Conceição ho Calisto Doutel Sarmento. Husi Jakarta nian maioria trabailador sira, estudanti mak Angelo Menotti Soares mesak. Luciano Valentim da Conceição, oan kiak ida nebe abandonadu iha Jakarta” (Saky: 405). Ho faktu sira ne’e hatudu ho momos Aquita nein le livru ne’e tahan ida, tanba ne’e mak nia hakerek iha facebook ho Timor Post, hakerek arbiru deit. Kritika buat ida hanesan kritika mamuk deit. Aquita nia hakerek hatudu momos laiha onestidadi ka kejujuran ba ema seluk ho ba nia-an rasik, no koko atu bosok publik. Hau bele garante 100% AST la hatama kanuru rohan ida iha organizasaun ho mobilizasaun estudanti ho trabailador sira nebe ba okupasaun embaixada Amerika iha 1994 ne’e. Iha livru laran, iha asaun sira seluk, hau mos temi hotu asaun sira nebe AST ho organizasaun sira seluk tuir organiza ho mobiliza, maibe Aquita tanba hakerek ho laran moras deit, la buka hatene buat hirak ne’e iha livru laran.

Companheiro Aquita hakerek: “Hanesan Joven Mate Restu Masacre 12 de Novembro 1991 nebe sempre activo iha processu tomak luta ida ne’e, hau akompanha itoan lalaok organizasaun RENETIL iha Jawa ho Bali. Iha Malang, iha Surabaya, iha Bandung iha Solo, iha Jogya no Jakarta. Iha cidades hirak ne’e, iha estudantes timor oan barak, iha jovens barak, iha jovens trabalhadores barak. Maibe barak liu la tama RENETIL. Sira envolve an iha modelos de aktividades seluk iha kontextu Luta Klandestina.”

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita kontinua ho ninia propaganda falso sira no sein fundamentu ruma, tanba iha livru laran, laiha klaim ruma katak estudanti sira iha sidadi sira Indonezia nian hotu mesak RENETIL hotu. Se hau ka RENETIL halu klaim hanesan Aquita hakerek, bele hatudu iha pajina nebe mak halo klaim katak estudanti sira hotu halo parte RENETIL? Ema hotu nebe lee ona livru ne’e hatene saida mak hau hakerek iha livru laran. Hau hakerek deit katak iha sidadi sira iha Java ho fatin sira seluk, iha rejiaun ka UNER sira RENETIL nian. Hau la dehan estudanti sira halo parte hotu RENETIL tanba imposivel estudanti sira pro-integrasaun mos halo parte hotu RENETIL. Hau mos la dehan iha pajina ruma husi livru ne’e katak trabailador sira tama hotu iha RENETIL. Karik iha, iha pajina nebe hau halo klaim ne’e Aquita bele hatudu hodi ita haree. Kona-ba trabailador sira, iha livru laran hau hakerek: “Militar Indonezia sira halu izolamentu hirak ne’e hotu hodi evita trabailador timoroan sira labele hetan influensia politik husi militanti sira RENETIL nian. Maski nune’e timoroan sira sempre buka dalan hodi hetan malu no fahe informasaun ba malu. Tanba ne’e, ikus mai, barak mos sai militanti ho simpatizanti RENETIL nian, no barak mos tuir asaun oioin nebe organizasaun ida ne'e organiza.” (Saky: 590). Hau ladehan barak liu ou uitoan liu tama iha RENETIL, hau dehan deit barak mos tama iha RENETIL. Hau fiar katak iha AST nia laran mos laiha estudanti ho trabailador sira pro-integrasaun iha laran. Dala ida tan hatudu Aquita la hatudu ninia onestidadi intelektual. Aquita mos klaim hanesan nia mesak mak mate restu, Aquita haluha tiha katak Timoroan sira hotu nebe luta ba ukun-an no inimigu lakonsegue oho ne’e mate resto hotu. Se mak bele garante katak mate resto mak sira nebe sobrevive husi masakre Santa-Cruz de’it no sira nebe sobrevive husi bombardeamentu Matebian, masakre sira iha Kraras ho fatin barabarak iha Timor laran tomak la’os mate resto? Se mak bele garante guerileiru sira nebe sobrevive to’o ohin loron la’os mate resto? Timor oan tomak nebe luta ba ukun-an mate resto hotu, eseptu sira nebe sai ba rai liur antes de invazaun militar Indonezia nian.

Companheiro Aquita hakerek: “Grupo ONZE DOZE ne’ebe Saky temi iha nia livro ne’e ami hari tamba ami hakarak luta. Ami la tama RENETIL, mas ami bele luta i luta ho seguransa liu tan. Iha Jawa tomak, Bali, Sumatera, Kalimantan, Ujung Pandang, Lampu, Bandung, Jakarta timor oan barak, estudante ka jovem, trabalhador ka funsionario, barak la tama RENETIL, barak pertense ba organizasaun seluk. Hotu-hotu luta!”

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita tama sala hela de’it, husi nia artigu nebe publika iha Timor Post la iha ida mak tama los. Iha livru laran hau la nega partisipasaun husi grupo oioin sira ne’e. Se RENETIL ka hau nega bele temi iha pajina nebe? Dala ida tan Aquita koko hakarak distorse kontiudu livru maibe la hetan. Iha hau nia livru, hau hakerek hanesan ne’e: “Iha tempu ne’eba, estudanti barak mak halu parti IMPETTU, barak mak iha ispiritu nasionalizmu, no iha kompromisu maka’as ba luta, maibe sira seidauk sai membru RENETIL nian, ne’e duni lideransa RENETIL nian buka dalan oinsa atu involve sira hotu iha funu. Ho hanoin ida ne’e mak RENETIL konvida, no hatan hamutuk ho organizasaun sira nebe eziste ona, nune’e mos sira nebe bolu ba-an independenti, hodi hamosu FROMPETIL (Front Mahasiswa dan Pemuda Timor-Leste) ka Frenti Estudanti ho Joven Timor-Lorosa’e nian. Tuir Russuo, eis-embaixador RDTL iha Jenebra, FROMPETIL ne'e hanesan orgaun temporariu ida nebe destinadu espesial ba asaun ne'e de’it. RENETIL konvida AST, Grupo Onze Doze ho seluk-seluk tan hodi halu parti hotu iha FROMPETIL ne’e hodi lori la’o asaun nebe planeadu ona ba oin. Grupo Onze Doze (GOD) ne’e forma husi joven sira nebe persegidu iha Timor-Lorosa’e, hafoin masakre Santa-Kruz, no halai ba subar iha Jakarta” (Saky: 238). Iha pajina seluk husi hau nia livru hau hakerek: “Independentemente husi numeru elementu hira mak organizasaun sira temi iha leten iha, maibe ita tenki rekuinese, sira hotu funu, no serbisu ba Timor-Lorosa’e, tuir ida-idak nia metodu rasik. Atu FECLITIL/AST/PST ka sira nebe bolu ba-an “LEP” no independente sira, bark ka uitoan, sira mos tuir luta ba libertasaun Timor-Lorosa’e nian” (Saky: 233) Iha pajina seluk tan husi hau nia livru hau hakerek: “Maski iha diverjensia entre estudanti sira, atu hanesan individu ka hanesan organizasaun ka grupu independenti, maibe ida ne’e la haki’ik ida-idak nia esforsu no papel hodi fo buat nebe di’ak liu ba nia rain ho nia povu. Diverjensia sira nebe mosu halu parti dinamika luta ba ukun-rasik-an nian. Nune’e diverjensia sira nebe uluk mosu iha tempu funu laran, atu nebe mosu iha joven ho estudanti sira nia leet, ka entre ulun-boot sira rezistensia nian, labele sai obstakulu hodi impede serbisu hamutuk nebe di’ak iha ukun-an nia laran hodi Timor-Lorosa’e ba iha moris ida di’ak no hakmatek” (Saky: 239). Hau nia hakerek sira iha livru laran hatudu momos rekuinesimentu ba organizasaun sira hotu. Maibe Aquita "dengan sengaja" lakohi hare buat hirak ne’e. Dala ida tan hatudu Aquita nia intensaun atu distorse kontiudu livru nian ba publik ho baze desgostu pesoal. Ne’e mos hatudu katak nia la onestu bainhira nia dehan nia loke livru pajina ida-idak. Se nia loke livru pajina ida-idak konserteza nia hetan buat sira ne’e iha livru laran.

Companheiro Aquita hakerek: “Wainhira Mate Restu Masacre 12 de Novembro 1991 lubung ida sai hosi Timor-Leste to’o iha Jawa, hahu hosi Mate Restu Masacre 12 de Novembro 1991 nian nain 7 nebe husu suaka politik iha Swedia no Finlandia iha tinan 1993. (Sira nain 7 mak; Profiriu Metan, Florenco, Jose, Atino Breok, Oscar Goncalvez ho Ventura) ami hotu hamutuk acompanha lalaok Organizasaun Estudantil RENETIL.

Carlos Saky Manipula no Klaim istoria partisipasaun Estudante no Trabalhadores barak iha Livro nebe hakrerek kona ba RENETIL. Eventu aksaun suaka politik laos RENETIL mesak mak organiza e laos Saudoso Fernando La Sama mesak maka organiza e nune mos aksaun suaka sira seluk hamutuk ho Movimento Pro Demokracia Indonesia sira laos RENETIL mesak mak organiza.”

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita dala ida tan hakarak koko atu distorse kontiudu livru nian. Iha livru laran hau la dehan iha fatin ruma katak asaun suaka sira nebe akontese iha Jakarta organiza tomak husi RENETIL. Buat nebe hau hakerek iha livru laran katak Diresaun Sentral RENETIL nian la aseita ho asaun suaka sira hanesan hau hakerek iha livru: “Ami sai ba Portugal hanesan desizaun ida la tuir estratejia Diresaun Sentral RENETIL nian. Tanba pozisaun RENETIL nian desde inisiu kedas to’o iha referendun iha tinan 1999, la konkorda ho timoroan sira sai ba li’ur. Ami sai ba Portugal hanesan esepsaun ida, maibe ho objetivu klaru: internasionaliza kestaun Timor-Lorosa’e nian, no buka halu presaun internasional ba Jakarta iha momentu sira oportunu hotu-hotu hodi aselera prosesu libertasaun Timor-Lorosa’e nian. Maibe se haree fali husi Estatutu Organik RENETIL nian nebe ko’alia kona-ba harii Diresaun RENETIL nian iha rai-li’ur (artigu 9, Seksaun 12º, 13º, 14º ), mak ami nia sai ne’e lasala, tanba nia mai hatan duni ba buat nebe Estatutu Organik haruka” (Saky: 415). Iha pajina seluk tan hau hakerek: “Hanesan temi ona iha leten, ami nia sai ba rai-li’ur la’os planu husi Diresaun Sentral RENETIL nian, maibe hanoin ida mosu espontaneamente tuir evolusaun situasaun iha embaixada laran. Polisia sekreta ho militar sira kuinese ami hotu ona, tanba kalan loron ami hateke malu matan ho matan. Lutu besi haketak ami maibe haree malu moos husi ulun to’o ain. Ami to’o iha konkluzaun, labele ona luta iha klandestina. Razaun seluk tan nebe lori ami hanoin sai, ami hakarak hamosu Diresaun RENETIL nian iha tasi-balu tuir buat nebe hakerek iha Estatutu Organik hodi bele reforsa Frenti Diplomatik ka halu kampaine internasional sai maka’as liu tan. Iha duni militanti RENETIL ida rua sai uluk ba Portugal ho Australia, maibe tanba na’in ida ka rua de’it iha rai ida, susar atu halu la’o estrutura ida” (Saky: 427). Dala ida tan hatudu laiha onestidadi husi Aquita, karik nia lee duni livru ne’e, nia la sei hakerek artigu nebe tau iha Timor Post, tanba nia laiha liu razaun no nia hakerek sala ba rohan mai rohan.

Companheiro Aquita hakerek: “Aksaun iha Jakarta iha 7 de Dezembro de 1995, aksaun ida ke bot tama iha embaixadas Holanda, Rusia. Fofoun atu aloka ba Brasil nia embaixada, faila tiha tamba embaixada Brasil muda tiha nia sede. Iha aksaun ne’e ema estudantes Indonesia husi SMID barak hola parte. Akasaun ne’e la os RENETIL mesak organiza, maibe organizasaun hanesan AST, PRD mos hola pare. Bele le iha jornal, majalah Tempo, Gatra iha tempo ne’eba hakerek deklarasaun husi militar indonesia dehan “...gerakan itu digerak oleh AST dan PRD dan lain-lain kelompok”. Ne hotu historia, Saky tamba iha ona Portugal lahatene karik!”

Hatan ba companheiro Aquita: Dala ida tan hatudu Aquita la lee hau nia livru, tanba ne’e nia halu komentariu arbiru de’it, tanba iha livru laran, hau hakerek hanesan ne’e: “Iha tempu ne’e, iha Jakarta, hein de’it ona minutu balu atu estudanti timoroan sira tama, no okupa Embaixada Olanda ho Rusia nian. Tan ne’e, molok hahuu konferensia imprensa, autor fo hatene Dr. Jorge Sampaio, uitoan tan iha asaun ida iha Jakarta, atu komemora mos loron ida ne’e, maibe ho partisipasaun joven ho estudanti sira Indonezia nian. Asaun ida ne'e prepara hamutuk husi organizasaun sira hanesan RENETIL, IMPETTU, AST, Grupo Onze-Doze (GOD), PRD, no SPRIM. Ne'e nudar asaun konjunta dahuluk entre timoroan ho indoneziaoan sira” (Saky: 436).

Companheiro Aquita hakerek: “Exemplo ida tan kona ba relasionamento ho movimentos pro demokratikus Indonesia nian hatudu momos katak RENETIL nia papel la preponderante. Hau rasik, nudar membro ONZE DOZE maka hahu hasoru malu ho estudantes indonesia oan sira ne’ebe hari SMID ( Solidaritas Mahasiswa Indonesia untuk Demokrasi) ne’ebe nudar organizasaun aberta husi PRD ( Partai Rakyat Demokratik) . Husi ne’e maka Maun Virgilio ( membro RENETIL) ami konvida hodi hasoru malu ho direksaun SMID nó PRD nó ikus ami hamutuk hari SPRIM ( Solidaritas Perjuangan Rakyat Indonesia untuk Maubere). Ne’e hatudu katak obra de envolvimento estudantes nó forsas Demokratikas la os produto politik RENETIL nian, maibe grupos seluk nian.”

Hatan ba companheiro Aquita: Hau atu dehan de’it, Aquita foin ba tama ho movimentu pro-demokrasia sira iha 1994 ka 1995 ona. RENETIL tama ho grupul pro-demokrasia sira iha Indonezia desde 1989. Hahu tama uluk ho H.J.C. Princen husi LPHAM. RENETIL hatene no iha kontaktu ona ho INFIGHT. Membru INFIGHT nebe hasoru malu ona ho RENETIL mak Saleh Abdullah. Iha hasoru malu ho RENETIL, iha Malang ka sidade seluk, Saleh Abdullah la’o ho timoroan ida naran Nuno (baibain ema bolu Nuno Metan). SPRIM, SMID ho PRD moris ikus ona, maski nune’e ita rekuinese sira nia determinasaun hodi luta iha Timoroan sira nia sorin. Iha organizasaun lubun ida moris antes ba SPRIM, SMID ho PRD nebe labele temi hotu iha ne’e maibe bele haree iha hau nia livru pajina 482 to’o 525. Organizasaun sira pro demokrasia no defende direitu autodeterminasaun ba Timor-Leste la’os ijisti deit iha Jakarta, maibe ijisti iha sidadi barak iha Indonezia nian. Iha hau nia livru, iha pajina 489 to’o 493, hau hakerek hanesan ne’e: “Hahuu husi tinan 1993, RENETIL tau efektivamente iha praktik estratejia indonesiação do conflito de Timor-Leste, tanba ho masakre Santa-Kruz, iha tinan 1991, nune’e mos ho militar Indonezia sira kaer La’Sama, Sekretariu-Jeral RENETIL nian ho estudanti sira seluk iha Jakarta ho Bali hafoin masakre ne’e, nune’e mos ho prizaun Komandanti, no ulun-boot rezistensia nian, Xanana Gusmão iha tinan 1992, konsege loke sektor intelektual sira ho kamponez oioin sira nia matan, no fuan. Aproveita esplika masakre Santa-Kruz, buka informa, no esplika mos situasaun politik iha Timor Lorosa’e tomak nian ba intelektual, akademik ho estudanti sira Indonezia nian, liuliu sira nebe hakarak hatene sa-ida mak mosu, no la’o iha rai Timor-Lorosa’e.

Se iha tinan 1989 nia laran, iha kontaktu ho de’it HJC Princen, prezidenti ONG direitu ema nian ida iha Jakarta, hahuu husi 1993, loke kontaktu luan liu tan ba sektor sira seluk. Hahuu husi ne’e komesa halu sorumutu sira ho intelektual sira Indonezia nian balu, liuliu ho aktivista sira direitu ema nian, ho profesor universitariu balu, inkluindu estudanti universitariu sira. Enkontru regular ho intelektual Indonezia balun hahuu kedas husi tinan 1990.

Ikus mai DIGERIN mak hola konta ba implementasaun estrajia indonesiação do conflito de Timor-Leste. Nune’e mak UNER sira RENETIL nian iha Bali, Java ho Sulawesi hotu-hotu hetan knaar atu ida-idak halu kontaktu ho estudanti universitariu sira, intelektual ho aktivista sira direitu ema nian ho demokrata sira Indonezia nian iha sidadi sira nebe sira estuda ba hodi hato’o informasaun sira loos nian.

Molok George Junus Aditjondro fila husi halu doutoramentu iha Amerika, Arief Budiman, sosiologu ida, hasai doutoramentu iha Universidadi Harvard, nia hanesan primeiru intelektual Indonezia nian nebe dala ruma halu analize kona-ba problema Timor-Lorosa’e nian. Ninia analize sira dala ruma nakloke, no dala ruma halu ho kuidadu tebes. Analize sira ne'e barak, fo-sai iha Radiu Nederland ka BBC. Maibe, se ita hetan malu ho nia iha nia uma, iha Salatiga, nia halu analize sira kritis, no obyektif tebes. Ema ida iha pozisaun haliis tebes ba Timor-Lorosa’e nia ukun-an. Iha tempu nebe autor subar iha Java, dala barak nia konvida autor ba nia uma hodi fahe hanoin ba malu…

Primeira vez, autor hetan malu ho Arief Budiman, iha ninia uman rasik, iha Salatiga, iha fulan Dezembru tinan 1991. Nia foin fila husi rai-li’ur mai, husi Japaun. Nia lori ho filmi kona-ba masakre Santa-Kruz nian nebe sirkula ona iha mundu. Nia bolu autor ho estudanti timoroan lubuk ida, balu husi Solo no balu husi Salatiga, ba haree filmi ne’e iha nia uma.

Autor hetan Arief Budiman dala barak…Se Arief Budiman fo hakat ruma ho kuidadu tebes, oinseluk ho George Junus Aditjondro. Aditjondro la laran-rurua fo hakat sira barani nian. Nia kuinese di’ak tebes politik Timor-Lorosa’e nian, no politik-na'in sira timoroan, liuliu jerasaun 75 nian.Tanba iha tinan 1974 ka 75, nia nudar jornalista, nia sempre hetan malu ho politik-na'in sira timoroan iha Timor-Lorosa’e. Tuir nia, Alarico Fernandes nia naran rasik inspira nia tanba ne’e bainhira nia oan moris, nia fo naran Enrico, naran ida atu rona hanesan Alarico.

Aditjondro hahuu ko’alia problema Timor-Lorosa’e nian iha tinan 1992. Bele dehan nia sai hanesan porta-voz rezistensia nian ida iha Indonezia. Aditjondro la’os de’it parseiru di’ak hodi aselera prosesu demokratizasaun iha Indonezia de’it, maibe sai militanti di’ak, no dedikadu tebes ba problema Timor-Lorosa’e nian. Aditjondro sai figura ida la’os kuinesidu de’it iha forum internasional sira, maibe ninia naran rona to’o iha foho, no ai-laran sira Timor-Lorosa’e nian, tanba ninia involvimentu ho aktividadi sira nebe nia halu hodi defende direitu povu Timor-Lorosa’e nian ba ukun-rasik-an. Profesor Universidadi Satya Wacana (Salatiga), no intelektual Indonezia nian ida ne’e fo ninia kontribuisaun boot tebes ba estratejia indonesiação do conflito de Timor-Leste.

Autor hetan malu, dala barak, ho Aditjondro iha Salatiga, nune’e mos ho intelektual Indonezia sira seluk. Iha fulan Maiu tinan 1994, primeira ves, Diresaun Sentral RENETIL nian ho Xefi UNER balu, no militanti ho simpatizanti sira (nebe sempre serbisu aktif no metin ho RENETIL) balu, hamutuk na’in 10 resin halu sorumutu klandestina ida ho Aditjondro iha ninia Gabineti rasik, iha Universidadi Satya Wacana nia laran. Estudanti sira nebe autor sei lembra, no tuir sorumutu ne’e balu mak Lucas da Costa, Benjamim O.H.R.S. Martins (Surabaya), José Maria Pompeia Saldanha Ribeiro (Bali), Julio da Costa (Yogyakarta), Aderito de Jesus Soares, José Jacquelino, Hipolito Exposto, Bartolomeu de Araujo, Manuel Abrantes, Gaspar de Araújo (Salatiga), José Fontes, Deolindo de Oliveira, Alvaro Abrantes, José Sereno, Agostinho Moniz (Solo), Angelino Belo, José Leite (Semarang), autor ho sira balun tan. Sorumutu ne’e ho objetivu atu tetu hamutuk asaun sira nebe bele halu hamutuk ho ema Indonezia sira hodi dudu prosesu demokratizasaun iha Indonezia iha sorin ida, no iha sorin seluk buka liberta Timor-Lorosa’e husi okupasaun Indonezia nian. Ho lia-fuan badak katak iha sorumutu ne’e ko’alia kona-ba estratejia indonesiação do conflito de Timor-Lestenebe RENETIL trasa tiha ona. Aditjondro husu se bele, em vez de bolu indonesiação do conflito de Timor-Leste, di’ak liu bolu Reedukasaun ba masa Popular sira kona-ba Timor-Lorosa’e. La importanti atu uza naran oinsa, importanti mak estratejia ne’e buka oinsa hodi involve ema Indonezia sira iha luta libertasaun Timor-Lorosa’e nian…

Hafoin sorumutu hotu, no iha oras atu fahe malu, ambienti sai comovido (terharu) tebes. Primeira vez, autor haree ema Indonezia ida, hako’ak timoroan sira ho matan-been nakonun iha matan laran, tanba la tahan haree ninia governu nia hahaluk nebe halu aat tebes ba timoroan sira. Situasaun ne’e halu timoroan balu mos matan-been monu. Matan-been povu rai rua nian suli hamutuk, forma bee boot ida hodi luta hamutuk hasoru funu-maluk ida de’it, hasoru rejimi ditatorial Soeharto nian hodi buka demokrasia, no liberdadi ba Indonezia, no ukun-rasik-an ba rai Timor-Lorosa’e. Situasaun ida ne’e hatudu katak povu hotu-hotu mesak maun alin, rejimi sira, tanba sira nia ambisaun politik, sira sempre buka fahe povu. Liu tinan haat husi hasoru malu ne’e, Soeharto ho nia rejimi monu duni, la tahan ran ho matan-been povu rai rua nian nebe transforma ona ba forsa boot tebes ida hodi halu nakduir ninia rejimi.

Iha loron hanesan, komitiva RENETIL nian nebe hasoru malu ho Adijondro ne’e, hetan malu mos ho Arief Budiman ho Ariel Heryanto. Sorumutu ho sira 2 halu iha Ariel nia uma, hafoin sorumutu ho Aditjondro. Sira 2 mos profesor Universidadi Satya Wacana nian. Iha hasoru malu ne’e, ami fahe informasaun ba malu, no diskuti kona-ba asuntu oioin, inkluindu kona-ba oinsa luta ba demokrasia iha Indonezia, no sensibiliza komunidadi Indonezia hodi apoia luta lebertasaun Timor-Lorosa’e nian.

Atu hasa’e ema Indonezia nia ispiritu, no halu sira animadu liu tan hodi luta iha timoroan sira nia sorin, mak iha loron 4 fulan Juilu tinan 1994, autor [Saky] hakerek surat ida ba Xefi CEL/FA, Konis Santana hodi husu nia haruka surat ida ba povu, joven no intelektual sira Indonezia nian, no haruka mos ba Georoge Junus Aditjondro ho organizasaun Sentru Informasaun no Redi Informasaun ba Reforma (PIJAR) nebe hatudu momoos ona sira nia militansia ho determinasaun hodi defende kauza Timor-Lorosa’e nian. Parte balu husi surat nebe autor haruka ba Komandanti Konis Santana, hanesan tuir-mai: “Ohin loron intelectuais Indonesia nian lubuk ida ona mak simpatia no balu sai militante ba causa Maubere nian. No atu halu sira nia espirito participa iha ita nia funu makas liu tan no atu alcança lolos estrategia “Indonesiação do Conflito de TL”, mak bele karik, irmão Chefe [CEL/FA] haruka mensagem solidariedadi ida mai povo, joven no intelectuais Indonesia nian. No haruka mos surat ida ba Rai-Lakan (DR George Junus Aditjondro) nudar militante causa Maubere nian ida nune’e mos ida ba “Yayasan Pijar” nebe haruka ona ninia responsaveis rua ba tuir APCET [Asia-Pacific Conference on East Timor] iha Manila fulan Maio-Junho liu ba nee” (DRT 06223.065).

Ho faktu sira ne’e, diak liu ba Aquita lalika mai loko-an katak se mak tama uluk ka tama ikus halo kontaktu ho grupu pro-demokrasia sira iha Indonezia. Timoroan ida-idak halo ninia papel iha sidadi nebe sira estuda ba hodi komunika ho ema Indonezia sira.

Se membru RENETIL ida mak hakerek konaba RENETIL ninia aproximasaun ba grupu pro-demokrasia sira iha Indonezia, Aquita orsida akuza tan ona RENETIL klaim hotu buat luta nia ba nia an, tanba ne’e hau foti fali saida mak Wilson nebe hanesan mos amigo boot Aquita nian hakerek kona-ba RENETIL hanesan ne’e: Renetil adalah organisasi pemuda-mahasiswa progresif yang memberikan peran penting dalam perjuangan pembebasan nasional Timor Timur di sarang musuh utamanya yaitu di Indonesia. Kelompok ini mempunyai jaringan luas dan hubungan yang baik dengan berbagai spektrum politik dan gerakan demokrasi di Indonesia… Jaringan dibawah pengaruh RENETIL lalu menjadi aktor penting dalam aksi-aksi politik mendukung referendum di Timor Timur dan aksi-aksi gabungan dengan gerakan demokrasi lainnya di Indonesia. Dalam perkembangannya, setelah aksi lompat pagar di berbagai kedutaan di tahun 1990-an dan banyaknya mahasiswa Timor Timur yang kuliah di luar negeri, mengakibatkan cabang-cabang perwakilan Renetil meluas ke berbagai negara… Renetil mempunyai relasi luas dengan berbagai unsur gerakan demokrasi di Indonesia dalam rangka mendukung perjuangan rakyat Timor Timur. Dengan organisasi yang berwatak non partisan dan non ideologi, kelompok ini mempunyai relasi dengan berbagai LSM, individu, partai dan organisasi massa demokratik di Indonesia… Renetil telah memberikan sumbangan penting pada metode perjuangan aksi massa yang relatif sudah dimungkinkan di Indonesia sejak awal 1990-an dengan dipelopori oleh gerakan mahasiswa. Metode aksi massa yang digunakan oleh Renetil menjadi penting, karena aksi masa menjadi metode perjuangan yang sangat sulit disamping beresiko tinggi mendapatkan tekanan dan kekerasan dari militer di Timor Timur… Metodo aksi yang menjadi strategi perjuangan Renetil menjadi semakin sering dilakukan ketika kontak dengan gerakan mahasiswa di Indonesia mulai terjalin seperti dengan Solidaritas Mahasiwa Indonesia untuk Demokrasi (SMID) dan LSM yang juga mendukung aktivitas mahasiwa seperti Pijar Indonesia (Wilson: 217-223).

Iha parte seluk Wilson hakerek: “… PRD juga sadar, bahwa PST meskipun maju secara ideologis, ternyata tidak mempunyai anggota yang massif seperti Renetil di Indonesia… Karenanya, bila ingin menerapkan stratei aksi massa, kerjasama ideologis dengan PST harus disinergikan dengan kerjasama dengan kelompok militan Renetil, yang mempunyai anggota luas dan lebih muda dimobilisasi dalam aksi-aksi politik di berbagai kota di pulau Jawa (Wilson: 213). Hau la presiza traduz ba Tetun tanba ema barak sei hatene dalen Indonezia.

Comapanheiro Aquita hakerek: “Dala ida tan hakarak hateten “RENETIL la Representa Estudante Timor Oan tomak iha Indonesia ho Portugal iha tempo Resistencia luta ba Ukun Rasik A’an”. Iha Portugal iha mos OJECTIL, OJETIL no seluk-seluk tan!”

Hatan ba companheiro Aquita: Se mak hateten iha Portugal la existe OJECTIL ho OJETIL? Aquita rasik mak dehan. La’os hau ka membru RENETIL ruma mak dehan. Neduni repetisaun sira ne’e folin laiha, tanba Aquita mak naran inventa deit hodi buka simpatia ba ninia “ketidaksukaan” personal ba RENETIL. Iha livru laran rasik, hanesan iha pajina 304 hau hakerek ho momos katak OJETIL mos ijisti iha Portugal.

Companheiro Aquita hakerek: “Hahu hosi fin do ano 1994 hafoin Carlos Saky tama iha Embaixada Amerika to’o iha dia 1 de Janeiro 1995 procesu luta ho partisipasaun Estudante ho Juventude nebe mak ba Indonesia ho hanoin sai ba Portuggal liu hosi Suaka Politik laos RENETIL maka mobiliza. Aksoens konkretas seluk hanesan jovens balun be tama embaixada Australia, Japao, Canada, husi tinan 1995 – 1998, balun RENETIL organiza, barak liu maka grupos seluk maka organiza. La os RENETIL mesak!”Hahu husi 1995, depois de aksaun Jovens Mate Restu 12 de Novembro iha embaixadas Finlandia nó Swedia, nó hare ba situasaun iha Timor Leste laran manas tebes, jovens barak husi Timor Leste hahu sai nó ba Jakarta. Iha Jakarta sira hetan tulun husi maluk timor oan balun nó grupus estudantes Indonesia, tulun husi Suadoso Haji Princen, sira hahu tama embaixadas nudar instrumento de luta politika nó nudar meios atu bele sai ba liur. Aksoens suaka politik laos RENETIL maka koordena.”

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita dala ida tan hakerek arbiru de’it. Hau ho RENETIL la klaim iha pajina ruma katak asaun suaka politik sira koordena tomak husi RENETIL. RENETIL so organiza mesak mak suaka iha 1989 iha embaixada Japaun ho Vatikanu, iha embaixada Amerika iha 1994, iha embaixada Japaun iha 1995 nebe estudantes hamutuk 21 sai ba Portugal, iha embaixada Australia iha 1996 nebe estudanti sira hela durante fulan ida resin iha embaixada ne’e nia laran no iha embaixada Austria nian iha 1997 lori naran IMPETTU nia naran. So suaka sira halo iha emabaixada Amerika iha 1994 ho nebe halo iha emabaixada Japaun iha 1995, mak halo joven ho estudanti sira sai ba li’ur, mas sira seluk la sai ba liur maibe bolu deit komunidadi internasional nia atensaun ba problema Timor-Leste nian. Suaka barak liu mai husi joven sira nia inisiativa rasik tanba hetan persegisaun husi militar Indonesia sira no RENETIL mos laiha kbiit atu impede sira

Companheiro Aquita hakerek: “Iha Jakarta RENETIL la iha estrutura organizasaun, iha deit maun ida naran Domingos maka hela ho kamarada Teodolo. Maun Domingos iha relasaun diak ho jovens, estudantes timor oan seluk ke hela iha Jakarta.”

Hatan ba companheiro Aquita: Los duni, to’o 1994, Domingos Soro mesak mak hela iha Jakarta, maibe hahuu husi 1995, RENETIL iha ona ninia estrutura iha Jakarta nebe bolu UNER Haksolok lidera husi Carlito Zesepol Caminha. Aquita bele lee: “RENETIL foin loke liras ba Kapital Indonezia nian iha tinan 1995, no hili Zésopol Caminha mak hanesan Responsavel Prinsipal ba UNER Haksolok (Jakarta) nian. Elementu RENETIL nian aumenta ba beibeik iha Jakarta, la’os de’it tanba sira husi Bali, Malang ho Yogyakarta mak muda ba iha ne’eba, maibe sira konsege rekruta rasik estudanti timoroan sira nebe ba estuda iha Jakarta hafoin masakre Santa-Kruz” (Pag. 138). Tan ne’e ladun los bainhira Aquita dehan RENETIL laiha estrutura iha Jakarta. Bele dehan, RENETIL nia sede funsiona iha Pisangan, Jakarta. Membro AST/PST balun mos ba toba iha Pisangan ne’e.

Companheiro Aquita hakerek: “Enquanto Carlos Saky ho Membro RENETIL balun continua hala’o propaganda hasoru organizasaun Resistensia seluk ho sira nia lideranca Shalar Kosi FF hodi hato’o ba Comandante em Chefe das FALINTIL Maun Xanana Gusmao iha Cipinang katak organizasaun ida ne’e kontra CNRM kontra Xanana so RENETIL deit mak Representa Estudante Timor Oan, timor oan seluk hamutuk servisu hela iha tarefas de Luta Klandestina. Liu liu tan servisu iha Comandante em Chefe das FALINTIL nia ordem. Hanesan exemplo ida tan, Kamarada TERUS, Constancio Pinto ( actual vice ministru MCIA) bainhira atu sai ba liur liu husi timor oan sira iha Jakarta ne’ebe maka la os RENETIL nia membro. TERUS ba Jakarta akompanhado husi Nathan ( Sr. Hernanio Coelho, actual Ministro Negocios Estrangeiros), Nathan la os membro RENETIL. Nathan entrega TERUS ba timoran oan sira iha Jakarta. Hafoin timor oan sira iha Jakarta buka dalan trata nia passaporte, hamtuk ho irmao Domingos Soro maka tulun TERUS sai ba rai liur via Macau. TERUS tenki konta historia hirak ne’e ba Saky. TERUS tenki fo rekoinesimentu katak timor oan sira be tulun nia sai ne’e iha papel importante ida. TERUS nudar Secretario Comite Executivo, ema direksaun Luta nian ida mos, maka sybar hela hamutuk ho timor oan sira iha Jakarta. Ne’e risku bot ida, se ema kaer nia timor oan sira ne mos sei la eskapa tortura. RENETIL nudar organizasaun la hola parte iha organizasaun TERUS atu sai ba rai liur. Maibe TERUS antes ne’e besik liu RENETIL. Nusa la husu tulun ba RENETIL? Ne hatudu katak ema hotu servisu ba Ukun an.”

Hatan ba companheiro Aquita: Hau esplika ona iha leten, RENETIL la klaim buat ida, Comando Superior da Luta mak halo rekuinesimentu katak RENETIL mak reprezenta estudanti sira. Haree iha saudozu Hodu Ran Kadalak nia surat ho data 1989. Neduni lalika fila lia tun sa’en!

Kona-ba companheiro Constancio Pinto, karik Aquita onestu, tuir lolos konta mos se mak simu companheiro Constancio Pinto iha Denpasar depois lori ba Malang. Atu fo hanoin de’it ba Aquita, iha Denpasar, companheiro sira Rui Maria de Araujo (atual PM), Marito Belo (matebian ona) ho Lucas Soares mak simu companheiro Constancio Pinto. Sira na’in tolu mesak militanti RENETIL hotu. Husi Denpasar, companheiro Lucas Soares mak lori ba Malang, hela iha fatin ida nebe iha mos membru militanti RENETIL sira iha ba, hanesan Jose Neves, Bendito Freitas, Afonso Aleixo, Antonio Kamerum. Antonio Lopes ho Hernani Coelho mos hela iha fatin ne’e hotu. Husi ne’e mak Hernani Coelho lori companheiro Constancio Pinto ba Jakarta. Iha Jakarta foufoun hela iha Martinho Pereira Rodrigues nia fatin, depois Soro mai foti nia hodi lori ba hela ho fali Ano Gusmão, maun boot Xanana Gusmão nia alin nia fatin. Hela iha neba to’o fulan depoisde trata dokumentu hotu mak foin sai ba li’ur. Domingos Soro ne’e militant RENETIL, Sekretariu Rejiaun RENETIL iha Surabaya nian mak muda ba Jakarta depois de hetan perseguisaun husi militar Indonezia sira tanba iha 1990, hamutuk ho companheiro Constancio Pinto ho sira balun tan, lori jornalista Robert Domm ba hasoru maun Boot Xanana Gusmão iha ai-laran. Neduni lalika shock tahu bainhira hatene buat rohan oan ida.

Kona ba AST kontra maun boot Xanana Gusmão nudar Prezidenti CNRM nian la’os propaganda, maibe realidadi. Tanba sa companheiro Avelino sai husi RENETIL hodi harii fali FACLITIL? Karik companheiro Aquita la hatene diak liu le tan hau nia livru hodi kumprende liu tan. Companheiro Avelino Coelho sai husi RENETIL tanba nia kontra desizaun Comando da Luta nian ka maun Boot Xanana Gusmão, Maun Hunu ho Maun Hodu nian, nebe husu ba estudanti sira atu adopta fali prinsipiu apartidariu. Companheiro Avelino la aseita no kontra ida ne’e mak nia sai husi RENETIL hodi harii FECLITIL hodi luta tuir nafatin FRETILIN nia hanoin, maski Maun Hunu ho saudozu Hodu rasik husu atu estudanti sira tenki apartidariu. Iha surat Hodu ho Hunu nia haruka ba RENETIL, iha fulan Marsu tinan 1989 hanesan tuir mai: “Companheiro Xanana Gusmão, Komandanti FALINTIL nian, ninia lia-fuan nebe hakerek iha surat no haruka ba imi hanesan ami hotu nian… Ami mos hakarak aproveita biban ne’e hodi manifesta mos ami nia total no inkondisional solidariedadi ba Juventudi Estudantil Patria nian, hatuur kestaun balu nebe ami hanoin sai urjenti hodi haberan no hametin imi nia organizasaun. Ami mos iha hanoin hanesan katak DI’AK LIU RENETIL SAI ORGANIZASAUN APARTIDARIA IDA, ka di’ak liu, la tuir partidu ruma... RENETIL ….tenki harii husi organizasaun masa estudantil ida loloos, no, ba ida ne’e, tenki harii husi baze luan ida hodi bele mobiliza Juventudi estudantil tomak no halibur hamutuk iha ideal ida de’it, mak Libertasaun ba Patria... Diskusaun politik ho ideologis sira, interese sira meramente [semata-mata] partidariu, di’ak liu tau ba sorin tanba kestaun sira ne’e la vale buat ida kompara ho sira seluk. Buat nebe bolu ita hodi hamutuk no kusta ona ran barak tebtebes no sei kusta tan sakrifisiu ho ran – LIBERTASAUN ba PATRIA – ohin, iha tempu funu laran, husi kriminoza okupasaun militar Indonezia nian no, aban - iha dame ho hakmatek -, husi hamalaha, terus no ki’ak nebe hatodan ita nia Povu (DRT 07191.054; Saky: 96). Iha surat Komandanti Xanana Gusmão nian ida, ho loron 30 fulan Juilu tinan 1994, haruka ba Rui [Lourenço da Costa], ne’ebe koalia kona-ba companheiro Avelino Coelho kontra CNRM hanesan tuir mai: “Avelino peão avançado Abílio Araújo nian. Avelino hatene ko’alia contra credencial nebé ha’u passa ba RH [Ramos-Horta]. Né la iha ema seluk mak fo hatene nia, ha’u seguro katak Abílio Araújo mak fo hatene “cara” [dalan] oin sa ha’u passa credencial ba RH. Problema la’os “cara”, problema se mak merece ha’u nia confiança i se ita nia funu exige atu toma posição ida né. Maibe Avelino haluha nia funda AST ho gato-pingados [ema musan] nain hira iha nia sorin. Avelino haluha nia Feclitil ema oan nain hira... Avelino uluk CONTRA ideia CNRM nian atu halibur Juventude tomak ba princípio apartidarismo. Avelino contra CNRM, Avelino contra CE/FC, Avelino contra Plano de Paz CNRM. Fretilin oan balun mos sei hakarak hatudo an dehan ‘corpo e alma’, mas lolós nem corpo nem alma, porque sira estraga deit Fretilin. Avelino uluk, husi kakutak to’o ain-kukun, corpo e alma [isin no klamar] Fretilin. Ohin, cria AST. Nia mak hamate Fretilin! Abílio Araújo, defende mate an Fretilin comanda funu, nia ULUN BOOT FRETILIN no fim nia mak haksoit sai husi Fretilin e ba monu iha Mba Tutu [Tutut, Soeharto nia oan feto] ho Chico Lopes nia laço” (DRT 06233.056: 3-4, 6; Saky: 219).

Liafuan sira iha leten la’os hau nian, nein RENETIL nian maibe saudozu Hodu ho Komandanti Xanana Gusmão nian. Serake Aquita atu dehan saudozo Hodu Ran Kadalak ho maun Boot Xanana Gusmão mos hakerek buat bosok de’it? Refleksaun ida ba Aquita, diak liu lee tiha livru mak hakerek para labele runguranga deit no sein fundamentu.

Companheiro Aquita hakerek: Hafoin akompanha lalao’ok Membro RENETIL sira ne’e hotu, Grupo ONZE DOZE hamutuk ho tiu Marito Reis (Eis Secretario Estado Veteranos tempo AMP) ho Tiu Albino Lourdes estabelece fila fali ligasaun ba Comandante em Chefe das FALINTIL Maun Boot Xanana ho Shalar Kossi FF. Iha dia 1 de Janeiro 1995, Shalar Kosi FF ba visita Cipinang hodi Comprementa Comandante em Chefe das FALINTIL, Maun Boot Xanana. Iha momento neba Membro RENETIL balun mos iha sala de espera visitantes hare nó hakfodak wainhira Maun Bo’ot bolu Shalar Kosi FF hamrik hakoak malu pois hamrik ketak hodi sira nain rua koalia. Iha momento ida neba hamate kedas Propoganda Carlo Saky ho Membro RENETIL sira seluk kona ba Avelino Coelho, AST kontra CNRM kontra Maun Bo’ot Xanana. Iha loron ne kedas Comandante em Chefe das FALINTIL fo’o sai sirkular ida hodi hateten katak “Tinan 1995 ne tinan Unidade nian”.

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita, nusa mak durante tinan 1993 to’o 1995, companheiro Avelino hela iha Jakarta, nusa mak iha periodu ida ne’e, ema barak ba hasoru Komandanti Xanana Gusmão, nusa mak companheiro Avelino la ba hasoru? Nusa mak so depoisde 1995? Depoisde 1995, hau ka RENETIL la koalia ona kona-ba companheiro Avelino ho AST kontra CNRM ho Maun Boot Xanana Gusmão tanba sa? Atu Aquita hatene, iha dia 14 de Abril de 1995, AST halo deklarasaun submisaun ba CNRM. Parte balun husi deklarasaun AST nian hakerek hanesan ne’e: “Que na luta pela libertação de Timor-Leste a AST aceita, respeita e considera o CNRM como única estrutura de capacidades cabais para determinar pelo futuro de Timor-Leste. E que a AST não questiona e nem questionará a liderança do irmão Xanana Gusmão” (DRT 05000.148; Saky: 81). Tanba companheiro Avelino ho PST deklara ona submisaun total ba CNRM ho Maun Boot Xanana Gusmão mak la iha mos razaun ba se deit atu lahako’ak companheiro Avelino ho PST. Tanba luta ba ukun-an presiza unidadi entre Timoroan sira. Ema hotu nebe hatene portugues, haree ba deklarasaun ne’e, persebe ho diak tebes katak antes ne’e AST la aseita, la respeita no la konsidera CNRM nudar estrutura maxima no unika rezistensia nian no AST kestiona lideransa maun Boot Xanana nian nudar Presidenti CNRM nian. Tanba ne’e, ho deklarasaun ne’e foin companheiro Avelino Coelho ho AST deklara, aseita, respeita no konsidera CNRM nudar estrutura maxima rezistensia nian no nune’e mos foin mak deklara la kestiona no la sei kestiona tan lideransa maun Boot Xanana Gusmão nian. Repete tan dala ida, katak antesde deklarasaun ne’e AST la aseita, la respeita, la konsidera CNRM nudar estrutura maxima Rezistensia nian no sempre kestiona lideransa Maun Boot Xanana Gusmão nian nudar Prezidenti CNRM nian no Komandante Xefi FALINTIL nian.

Antes de AST halo deklarasaun ne’e, Komandante Xanana Gusmão hakerek surat ida, ho data 30 de Julho de 1994, haruka ba Rui Lorenço, membro AST ida, hakerek hanesan ne’e: “Ha’u fiar katak Avelino muda an ona. Maibe hanesan hau hatete. So nia [Avelino Coelho] halu declaração ida katak submete total ba CNRM e katak nia anula tiha ona AST” (DRT 06233.056, p. 7).

Kona-ba companheiro Avelino ho AST la submete ba CNRM ne’e, Komandante Lere Anan Timor mos hakerek surat ida ho data 7 de Janeiro de 1999, haruka ba Lulik, membro AST/PST ida hanesan ne’e: “Ha’u hanesan autor ba dokumentu nebe PST aproveita ona hodi halu manipulasaun politik hodi hamosu roptura iha FALINTIL sira nia leet, hamosu deskonfiasa ho deskontentamentu nebe hamosu husi politik-na'in sira meia tijela PST nian, ha’u nia estima ba ha’u nia Komandanti kontinua no sei kontinua patente nafatin iha ha’u nia ispiritu to’o ha’u nia mate karik funu ne’e husu hodi fo ha’u nia moris rasik, hodi defende direitu sira aas liu Povu Timor-Lorosa’e nian. La iha no la sei iha ROPTURA, hanesan politik-na'in meia tijela sira PST hateten… PST nudar partidu Politik dehan respeita maun XANANA hodi lidera Rezistensia, maibe PST, la hakru’uk ba CNRT nebe maun XANANA nudar ninia PREZIDENTI.” Ne’e Komandante Lere nia surat nebe haruka ba PST, la’os hau nia surat. Aquita bele ba konfirma ba Komandanti Lere enkuantu nia sei moris.

Companheiro Aquita hakerek: Carlos Saky haluha, ou parece lahatene, katak hahu husi 1995 iha Cipinang Maun Boot Xanana orienta timor oan balun hahu Guerrilha Urbana ho estabelesimento BRIGADA NEGRA nudar forsas espesiais FALINTIL nian.

Hatan ba companheiro Aquita: Hau la hakerek kona ba Brigada Negra, hau hakerek kona-ba RENETIL, neduni la iha nesesidadi ba hau atu hakerek kona-ba organizasaun sira seluk ho proporsaun nebe hanesan ho RENETIL.

Companheiro Aquita hakerek: “Preciza repete dala ida tan “RENETIL la Representa Estudante Timor Oan tomak iha Indonesia ho Portugal iha tempo Resistencia luta ba Ukun Rasik A’an”. RENETIL representa grupo ida, maibe la os tomak iha Luta de Libertasaun iha FRENTE CLANDESTINA. Ita labele foti ita nia an, haluha ema seluk nia kontributos ba Luta!”

Hatan ba companheiro Aquita: Repete beibeik buat falsu ida nebe la konvense ema ruma, tanba iha livru laran laiha klaim ruma ba ida ne’e hanesan esplika ona iha leten.

Companheiro Aquita hakerek: “Iha Carlos Saky nian livro nebe nia hakerek kona ba RENETIL ho linguagen nebe nakonu ho kontinuasaun propaganda hasoru OJECTIL/FECLETIL/AST liu-liu lideransa PST agora, hatudu momos Carlos Saky sei mai ho hanoin ida procesu construsaun estado nebe ema hotu hotu esforsu lao ba oin hari estado ida estabel, maibe Carlos Saky kontinua nafatin ho hanoin ida nebe uluk nebe Carlos Saky ho membro RENETIL balun halo iha Jawa Indonesia aproveita hosi mosu diferensa ideas entre Lideransa OJECTIL/FECLETIL/AST ho Comandante em Chefe das FALINTIL, Maun Bo’ot Kay Rala Xanana Gusmao, hodi hamosu rumoris kona ba Avelino Coelho Shalar Kossi FF katak uluk kontra Maun Bo’ot Xanana Gusmao.”

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita bele lee rasik surat Komandante Xanana Gusmão nian ho komandante Lere nian. Ita seidauk koalia kona-ba surat husi Komandante Konis nian, Saudozu Keri Laran Sabalae ho saudozu Hodu Ran Kadalak nian. Sera ke surat husi Komandanti ka lider Rezistensia sira ne’e nian falsu hotu ka rumoris? Diak liu ba Aquita, enkuantu maun Boot Xanana Gusmão ho maun Boot Lere sei moris, diak liu ba konfirma rasik ba sira konaba autentisidadi surat sira ne’e no buat sira nebe sira hakerek ne’e rumoris ka realidadi.

Propaganda ne’e bainhira ita hakerek buat ida bosok. Maibe hakerek buat ida bazeia ba dokumentu istoriku husi ema istoriku sira Rezistensia nian, sa tan autor balu nebe hakerek surat sira ne’e sei moris la’os propaganda. Propaganda ka rumoris mak hanesan Aquita halo ne’e. Tanba Aquita la konsegue temi no hatudu evidensia ruma hodi prova ninia akuzasaun sira. Nein iha dokumentu rohan oan ida husi rezistensia nian hodi suporta nia hakerek. Ida ne’e ema bolu propaganda baratu nebe ninia valor zero.

Ema sira senti-an kanek mak hakarak subar-an iha prosesu konstrusaun estado nian okos hodi ema labele hakerek buat ruma konaba istoria metan balun nebe uluk sira karik involve iha laran. Companheiro Avelino Coelho sai husi RENETIL la’os rumoris. Companheiro Avelino Coelho sai husi RENETIL tanba kontra Comando Superior da Luta nia orden atu estudanti sira adopta prinsipiu apartidariu. Companheiro Avelino Coelho ba harii FECLITIL depois ba AST hodi kontinua kaer metin ba prinsipiu partidariu nebe kontra Comando Superior da Luta ninia orden. La’os rumores! FECLITIL/AST/PST dehan komunista mos la’os rumoris ona, tanba Aquita rasik hakerek ona artigu rua hodi konfirma ida ne’e.

Karik Aquita seidauk hatene saida mak naran istoria diak liu ba husu ba ema istoriador sira bele esplika. Istoria ne’e ema atu hakerek buat sira nebe akontese tiha ona iha pasado, la’os hakerek buat sira nebe agora la’o hela ou futuru nian. Se istoria labele hakerek kona-ba buat sira passado nian ho hanoin nebe sala boot husi Aquita nian ne’e, ne’e signifika labele hakerek istoria, tanba bainhira hakerek istoria kona-ba buat sira passado nian, Aquita interpreta tuir miopes nian katak lori fali buat sira uluk nian mai agora, neduni labele hakerek kona-ba istoria. Maibe Aquita haluha tiha katak ema hakerek istoria nudar memoria ida kona-ba akontsimentu sira iha passado atu husik hela ba jerasaun sira mai, la’os atu lori fali buat sira uluk nian mai atu hala’o fali iha moris ohin loron nian. Istoria tuir Aquita nia ne’e mak hakerek kona-ba buat diak de’it, tanba ne’e mak nia hakarak tenki tuur hamutuk halo konsensus atu halo interpretasaun oin ida deit. Se interpretasaun lahanesan labele hakerek. Ba Aquita buat sira aat tenki subar. Aquita hakarak tenki halo konsensus ba istoria hodi ita rame-rame halo manipulasaun ba istoria, hodi ita bele hetan interpretasaun ida deit ba istoria. Aquita nia istoria ne’e so serve iha Koreia do Norte nian, hanesan ho Kim Jon Un nian, interpretasaun ne’e tenki ida deit, se liu ida tenki oho ou kaer sulan iha kadeia.

Companheiro Aquita hakerek: “Laiha procesu luta ida mak laiha diferencas ideias. Processu luta hotu hotu iha vida moris nian sempre lao ho diferencias ideias. Divergencia sira ne’e tau hamutuk mak mosu solusaun ida iha future. Hanesan Eis-Comandante em Chefe das FALINTIL rasik hateten iha nia diskursu Jantar despedida Bloku Governasaun iha Hotel Novo Turismo;

“Uluk iha ailaran wainhira hau halo mudansa nó desolve RDTL, altera linhas estrategicas de Luta iha ano 80 to’o 86, iha ema nain rua deit mak kontra hau, ida mak Mauk Moruk, Comandante Brigada Vermela, Mauk Moruk kontra ho kilat to’o ikus tun mai rende tia ba TNI. Ida maka aktual Secretario Estado Avelino Coelho, Avelino Coelho kontra ho kaneta/lapizeira, nia hakerek ba hau argumenta no kontinua fo contribuisaun nafatin ba luta ukun rasik aan”.

Hatan ba companheiro Aquita: Dala ida tan Aquita nega matan mean katak AST ka companheiro Avelino la kontra Komandanti Xanana Gusmão. Maibe tuir mai nia mak dehan rasik katak Komandanti Xanana Gusmão hateten katak uluk ema rua deit, Mauk Moruk ho Avelino Coelho de’it mak kontra nia. Aquita hakerek tiha hotu buat hirak ne’e depois mak mai dehan fali propaganda falsu ka rumoris. Aneh tebes!

Companheiro Aquita Hakerek: “Carlos Saky mosu ho livro nebe nia hakerek kona ba istori RENETIL atu ema hotu bele hatene Naran ida Carlos Saky, maibe Manipulasaun Istoria sei lori Carlos Saky ho lideransa RENETIL nian balun nebe lidera ona partido sei hetan susar tamba koalia kona ba istoria tenki koalia lolos, se ita bosok istoria luta nian, susar sei hasoru ita tamba esencia hosi luta ba ukun rasik aan ida ne’e mai hosi partisipasaun ema hotu nian. Wainhira ita hakerek la respeita ema barak nia partisipasaun, mak ran sira ne’e sei babeur ita ida nebe hakerek ne’e.”

Hatan ba companheiro Aquita: Hau la presiza ema atu hatene ka temi hau nia naran. Se ohin loron ema ruma hatene Saky, ne’e tanba Aquita nia propaganda rasik mak populariza naran ne’e. Pelo menos amigo Indonezia ida naran Wilson kuinese netik se mak naran Carlos Saky, tanba ne’e mak bainhira rejimi Soeharto nia ema sira kaer nia hodi soe tama iha kadeia laran, Wilsom haruka bileti ida liu husi Aquita rasik hodi hato’o hela ba Saky iha Potugal katak ema kaer tiha ona nia (Wilson) no dadur hela iha Cipinang hamutuk ho Komandanti Xanana Gusmão.

Companheiro Aquita hakerek: “Hanesan le nain, hau tenta le, buka pajina por pajina, hakarak atu hetan pajina balun keta hakerek kona AST ida nebe uluk Carlos Saky lanca kampanha katak AST ne’e la fiar maromak, anti igreja katolika no AST ne’e KOMUNISTA. Maibe hau la hetan. Loke pajina por pajina, hakarak atu hetan liafuan nebe uluk, durante Luta Klandestina, hateten AST ne’e Dubes keliling Siku Lopez da Cruz nian, maibe hau la hetan. Sekarik sei iha volume kedua sebele hakerek hotu issue sira nebe uluk Carlos Saky ho membro RENETIL balun Lanca hodi hetan confianca hosi commando da luta.”

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita ninia filalia tun sa’e ema nota momos los, karik bosok mos. Dehan loke livru pajina ida-idak hodi buka parte nebe hakerek kona-ba AST Komunista. Aquita la hetan duni tanba la lee livru ne’e. Se Aquita lee karik, iha pajina 203, Aquita hetan rasik ninia hakerek iha Facebook Grupo Emerging Leadership in Democracy iha loron 25 fulan Dezembru tinan 2012. Iha posting ne'e Aquita rasik hateten OJECTIL ho FECLITIL komunista. Aquita hakerek hanesan ne’e konaba OJECTIL ho FECLITIL nebe hau publika hikas iha hau nia livru: “Iha ita nia funu Avelino Coelho inkluidu iha ida husi fundador organizasaun sira juventudi nian to’o organizasaun politik. Iha tinan 1981 bainhira Xanana harii PMLF [Partidu Marxista Leninista FRETILIN] iha ai-laran, iha Dili Avelino Coelho hamutuk ho nia maluk sira harii OJECTIL (Organizasaun Juventudi Komunista Timor-Lorosa’e), iha tinan 1986 bainhira Avelino Coelho iha Bali – Indonezia, nia mos nudar ema ida nebe aktif harii RENITIL [RENETIL], tanba nia nudar fundador OJECTIL nian iha Indonezia, Avelino Coelho harii ona FECLITIL (Frenti Estudantil Komunista ba Libertasaun Timor-Lorosa’e)”.

Aquita hakarak hatene se mak dehan AST Dubes Keliling Chico Lopes, maun boot Xanana Gusmão rasik mak dehan no hakerek hanesan ne’e: “Fulan tolu ona mak ha’u la utiliza ona kanal ne’e, ami deskonfia ona no ikus mai ami konfirma no prova katak iha ligasaun ka iha Fitun Fuik, prezidenti AST nian influensia okos; ema ida ne’e mak piaun avansadu AA nian no joga ho Chico Lopes” (DRT 05010.117). Bele ba konfirma rasik ba maun Boot Xanana Gusmão, tanba nia mak hakerek.

Karik los bainhira hau la dehan no la hakerek duni katak OJECTIL ho FECLITIL ne’e komunista tanba ne’e Aquita la konsegue hetan iha livru laran ka iha dokumentu ruma husi hau nebe dehan organizasaun 2 ne’e komunista. Karik iha tempu neba hau ou membru RENETIL ruma dehan AST komunista mos la sala, tanba Aquita rasik agora mai konfirma liu husi ninia artikel ida nebe hau publika ona iha livru laran iha pajina 203. Afirmasaun ne’e agora sai forte liu tan tanba iha 2014, tinan kotuk, Aquita mai reforsa tan deit nia artikel ida nebe nia posting ona iha facebook iha tinan 2012 hodi hateten AST ne’e komunista hanesan Aquita rasik hakerek artikel ida ho titulu “Lere Sahe Shalar Kosi FF (Avelino Maria Coelho da Silva), iha nebe Aquita hakerek hanesan ne’e: “Pada tahun 1981, ia [Avelino Coelho] terlibat dalam pembentukan OJECTIL, yang menetapkan sendiri sebagai sebuah organisasi pemuda Marxis”.

La’os membru sira AST nian, inkluindu Aquita rasik mak halo klaim katak OJECTIL mak muda ba FECLITIL depois ba AST? Se OJECTIL ho FECLITIL komunista, halo nusa mak AST la’os komunista fali? Aquita hakerek tanba la le livru, neduni hakerek oho an rasik. Aquita mos klaim katak AST/PST mak kontaktu uluk ho Wilson ka PRD, nune’e hau hakarak atu halo mos referensia ruma ba Wilson nia hakerek iha ninia livru “A Luta Continua!” Iha livru ne’e Wilson hakerek: “Latar belakang PST juga terkait dengan fraksi revolusioner gerakan pembebasan Timor Leste yang merupakan pecahan dari Fretilin… Partai ini berdasar pada prinsipi-prinsip filosofi dan organisasi Marx dan Lenin dan melakukan strategi revolusioner dalam perjuangan pembebasan nasional. (Wilson: 207), Ne’e hatudu momos katak AST/PST ne’e komunista duni hanesan Aquita rasik hakerek. Nusa mak dehan fali hau ho RENETIL mak lansa kampaine ka propaganda katak AST Komunista?

Companheiro Aquita hakerek: “Ho hakerek ida ne’e, hau la iha objektivu atu dehan livro Saky nian ladiak. Lae! Hau so hakarak dehan katak ita hakerek labele haluha maluk seluk nia aksoens. Luta ba Ukun An ne’e ita konsegue tamba FRENTE tolu ne’e hotu fo nia kontribuisaun.”

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita karik la kumprende hau esplika tan dala ida, livru ne’e hakerek kona-ba RENETIL, neduni la’os ba hakerek hotu fali kona-ba organizasaun sira seluk ka frente tolu funu nian. Uluk maun boot Xanana Gusmão koalia iha CCD katak, sei fo fiar ba Dr. Rui Maria de Araujo mak sei lidera ekipa ida atu hakerek kona ba historia luta Timor nian. Kuandu hakerek ona kona-ba luta historia Timor nian mak foin bele hakerek hotu konaba Frente hotu-hotu nia kontribuisaun, mas hau bele garante ba Aquita nein ema hotu nia naran sei mosu hotu iha livru ne’e nia laran.

Atu fo hanoin deit ba Aquita, bainhira Dom Carlos Felipe Ximenes Belo hakerek kona-ba “A Guerra de Manufahi”, nia koalia deit kona-ba buat sira hadulas iha akontesimentu revolta Dom Boaventura nian, nia lahakerek kona-ba revolta sira iha fatin seluk. Se Dom Carlos hakerek kona-ba Revolta sira iha Timor laran tomak, konserteza nia sei halo referensia ba revolta tomak nebe akontese iha Timor laran tomak hanesan Geoffrey G. Gun hakerek kona-ba “Timor Loro Sae 500 anos” nebe halo referensia ba revolta oioin iha Timor. Ema hotu hakerek hanesan ne’e, depende ema ne’e hakerek kona-ba saida, buat sira seluk nebe la’os sai hanesan sira nia foku ou alvu, sira temi liu deit. Hau mos hanesan, hau hakerek kona-ba RENETIL, tanba ne’e laiha nesesidadi ba hau atu hakerek hotu saida mak uluk organizasaun sira seluk halo, maibe hau bele temi liu de’it kuandu iha ligasaun ruma ba malun.

Espera ho resposta no esklaresimentu ne’e publik bele esklaresidu ona katak, buat sira companheiro Aquita hakerek mesak falso deit, laiha ida mak los.

)* Saky nia Resposta Kompleta ba Akita nebe Publika ona iha Timor Post, iha edisaun tolu tuituir malu, 30 de Junho, 1 ho 2 de Julho de 2015