SE SE MAK SEI SAI ALBU BA XANANA NIA REMODELASAUN?

Husi: Jose Maria Guterres (Maubocy Junior)

Jose Maria Guterres (Maubocy Junior)

MISTERIU REZIGNASAUN Xanana nian husi kargu Primeiru Ministru (PM) iha V Governu Konstitusional nebe iha fulan hirak kotuk nia laran sai polemika no preukupasaun iha publiku, nu fim hakotu liu husi konferensia extraordinariu partidu CNRT nian nebe’e hala’o durante loron rua iha Centru Convensaun Dili (CCD, 2 to’o dia 3 de Agustu 2014). 

Konferensia ne’e rasik hetan partisipasaun masimu husi kuadrus diresaun nasional, kuadrus husi distritu 13, sub-distritu no sukus nebe namkari iha Timor laran tomak. Alen de ne’e, hetan partisipasaun mos husi observadores, partidu opozisaun, sociadade civil, partidu koligasaun no sira seluk tan.

Konferensia nebe’e mai ho tema “Identifika Dezafius no Buka Solusaun ne’e” enkoraza konferensistas sira atu ida-idak hato’o sira nia opinoins, avaliasaun no sujestaun konaba sussesus saida deit maka V Governu Konstitusional atinji ona no saida deit mak sidauk atinji, i presiza halo saida atu hadia maksalan nebe’e mosu. 

Depois de rona tiha preokupasaun, sujestaun, aspirasaun no rekomendasaun konferensistas sira nian, iha segundu dia PM Xanana halo intervensaun. Iha ninia intervensaun, Xanana deklara katak nia simu konferensistas sira nian ezijensia balun hodi ikus mai Xanana foti pozisaun politika hodi hamosu pontus importante rua: ideia tranzisaun no remodelasaun ba estrutura V Governu Konstitusional nian. Xanana nia pozisaun politika ne’e ho kondisoens hanesan Xanana hateten “Hau simu tranzisaun maibe periodu hau mak determina. Hau simu remodelasaun maibe se se hau mak determina”.

Klaru, remodelasaun signifika etapa ida husi tranzisaun nebe’e ikus mai sei hakotu ho Xanana ninia rezignasaun. Bele mos antes ne’e Xanana sei prepara uluk kondisoens hotu nebe presiza, Tranzisaun no remodelasaun sai nudar instrumentu ho objetivu hadiak buat hirak nebe’e la’o la los iha governasaun nia laran.  Objetivu hadiak ho hanoin ida oinsa moris diak nebe’e sai nudar direitu konstitusional povu nian bele implementa liu husi deveres ka obrigasaun estadu nian. Estadu ninia dever atu oinsa bele kria fasilidades nebe’e sufisiente ba povu hodi nune’e povu bele uza hodi prenche ninia nesesidades bazikus sira. Iha ne’e mak klaru presiza hili ka foti ema nebe’e iha kapasidade naton hodi sai governantes iha nasaun ne’e.

Normalmente ka simplesmente povu sira iha kondisaun nebe’e diak wainhira estadu kria kondisaun atu fo’o nesesidades bazikas ba ninia sidadaun. Primeiru, kada familia loron ida bele han dala tolu ho ai-han nebe’e iha nutrisaun. Segundu, kada familia tenke iha uma ho kondisaun bazika hodi hela. Terseiru, kada familia prenche mos ona nesesidades hatais. 

Karik atu hare luan liu tan, indikador moris diak ba povu mak alen de nesesidades bazikas temi iha leten, sidadaun  sira  mos presiza iha asesu ba edukasaun ho kondisaun nebe’e justu, presiza fatin/uma nebe’e diak ba eskola, kadeira no mezas no merenda eskolar ho hahan nebe’e ho nutrisaun diak no hijeniku. Populasaun presiza mos asesu ba be’e mos, asesu ba aimoruk wainhira hetan moras ka hetan tratamentu saude nebe’e diak. Iha area infrastrutura, povu iha direitu atu hetan estrada nebe’e diak hodi lori populasaun sira nia produtu lokal ba fa’an iha merkadu. Alen de buat hirak temi ikus iha leten, ohin loron moris iha mundu globalizadu presiza mos rede telekomunikasaun nebe’e diak hodi halo kontaktus, nune’e mos presiza asesu ba eletrisidade hodi fo’o roman ba populasaun nia moris.

V Governu Konstitusional nebe’e lidera husi PM Xanana tama ona ba tinan rua. Hanesan ita hotu hatene, tinan-tinan Parlamentu Nasional (PN) aprova orsamentu ho montante bo’ot nebe’e governu propoin atu responde povu nia necesidades maibe infelizmente dezenvolvimentu nebe’e povu hotu hakarak no mehi sidauk to’o ba sira nia odamatan. Buat sira ne’e hotu akontese tamba governantes sira balun laiha kapasidade de ezekusaun orsamental, la define tarjetu, laiha kontrolu ba kraik, la fokus, laiha autoridade no laiha mos lideransa atu resolve problemas populasaun nian.

Tamba falha bebeik iha ezekusaun orsametal nebe’e afeta ba dezenvolvimentu nasional no povu nia moris, provoka no konvida kritikas no lamentasoens barak husi publiku no sociadade sivil sira. Dalaruma atu hatan ba kritikas no lamentasoens ba buat hirak temi ona iha leten maka partidu CNRT liu husi prezidente partidu CNRT iha hanoin atu halo remodelasaun ba ninia membrus do governu sira iha tempu hirak sei mai.

Remodelasaun klaru ho objetivu atu hadiak governasaun hodi sai efetivu. Remodelasaun ho objetivu refere klaru liga ba estrutura governu nian nebe’e la presiza existe, liga mos direitamente ba individu nebe’e kaer pasta membru governu maibe ninia prestasaun servisu ladiak iha tempu naruk nia laran.

Karik hakarak hare ba lamentasoens no preokupasaun publiku maka remodelasaun ho objetivu hadiak alen de sei halakon existensia instituisaun governu nian balun nebe’e la merese existe iha tempu prezente, remodelasaun ne’e sei hapara membru governu balun nebe’e ninia prestasaun servi nasaun la  la’o ho diak. Ministru hirak nebe durante ne’e publiku no sosiadade sivil sira temi mak hanesan:

Primeiru; Ministru Saude, Dr. Sergio Lobo. Ema ida intelektual, professional no espesialista iha surgery area. Maibe publiku mos akompanha no nota katak desde Dr. Sergio hetan fiar husi PM hodi okupa kargu refere, to’o ohin loron nakonu deit ho problema. Komesa husi mal pratika nebe akontese iha Ospital Guido Valadares (HNGV), nebe ikus mai resulta ema mate. Atendementu nebe ladun diak ba pasiente sira, nebe mos hetan kritika makas husi komunidade no Parlamentu nasional. Falta de aimoruk ba ema moras iha armazen, ospital no kninikas. Falta de kareta ambulanse ba ema moras no inan isin rua atu tranporte husi suku ba sub-distritu  vise –versa, husi sub-distritu-distritu vice versa.

Erru fatal nebe ministru Sergio komete maka muda SAMES (Servisu Autonomu Medikamentus da Saude) ba fali Ministerio Saude nia okos. publiku hatene, durante ne’e SAMES hanesan orgaun ida indepedente, iha nia orsametu rasik no halo gestaun rasik. Durante ne’e SAMES mos   prepara, halo no loke rasik konkursu ba publiku atu hola, rai no distribui aimoruk ba teritoriu Timor laran tomak. Kazu SAMES nian hetan atensaun no kritikas makas husi partidu opozisaun iha parlamentu nasional iha fulan hirak liu ba. Opozisaun mos husu ministru nia responsabilidade ba kazu refere tamba bele hamosu konflitu de interese.

Segundu, ministru Pedro Lay, ema ida professional, la koalia barak, tertutup oituan no dala barak taka-an ba media no jornalista sira. Komu taka-an no la nakloke ba media, entaun publiku mos lahatene no labele hetan asesu no akompanha saida deit maka ministerio refere halo ona durante ne’e.  Ironia liu tan maka tusan Timor Telekom nian kuaze 8 miloens to’o agora governu sidauk selu. To’o Xanana dehan: lolos ministru Pedro Lay levanta assuntu ne’e iha konselho minstru hodi diskuti no buka solusaun. Infelizmente Pedro la halo saida maka Xanana dehan. Iha kontextu ida ne’e publiku hare no nota katak laiha komunikasaun no kordenasaun nebe diak entre membru governu sira ba kestaun simples sira hanesan ne’e. 

Foin dadauk ne’e direitor ida dehan ba hakerek nain nune” kompara ho ami nia ministru ida uluk iha governasaun hirak liu ba, kuandu surat ida tama ba nia incoming box ohin, la liu loron 3 nia despaixu tun kedas. Direitor ne’e dehan tan, maibe ami nia ministru ida agora ne’e oin seluk fali, kuandu surat ida tama ohin, bele lori t’o fulan 3 maka nia despaixu sai. Hahalok nebe ministru refere demonstra iha komparasaun iha leten hatudu ba publiku katak ministru refere laiha sensibilidade intelektual no sensibilidade umana. Nia la preukupa no lakohi buka atu hatene kona ba povu no nasaun nia vida. Ninia preukupasaun maka; fula-fulan bele simu salariu, aumenta tan ho fasilidades sira seluk. Bele ba viagem iha liur sae aviaun ho bisnis klass uza estadu nia osan. Hein kuandu nia mandatu remata, simu tan pensaun vitalisia, uza osan ne’e durante nia moris tomak to’o nia mate.

Terseiru; Ministru Agrikultura, Ir. Assanami. Ho passadu aktivista, joven ida energiku no intelektual. Tuir projesaun ema balun nian; Assanami bele sai lider diak ida iha futuru wainhira nia prepara-an didiak husi agora. Iha oportunidade balun, PM Xanana ho hamnasa dehan “nia kabun agora sai bo’ot tamba nakonu ho fos husi Vietnam no Thailandia. Liafuan Xanana nian ne’e dezafia Assanami atu servisu makas liu tan. Dezafia mos Assanami, bele ka lae Timor-Leste berswasembada fos? Timor-Leste uluk sei sai nudar provinsia Indonesia nian bele halo swasembada fos nebe’e sufisiente hodi prenche nesesidades populasaun iha rai laran. Tempu kolonial Portugues, SAPT bele exporta kinur, sukaer, hare, no produtu lokal sel-seluk tan ba rai liur. Saida mak akontese depois ukun a’an, osan barak fakar ba iha ministeriu agrikultura maibe programa importasaun ba fos no nesesidades sel-seluk tan sei mai nafatin husi rai liur.

Kuatru;  Dr. Jose luis Guterres, Dr. Jorge Teme no Dr. Bendito Freitas, sira nain tolu mesak jogador tuan deit. Nain rua uluk halo parte iha governu desde I Governu Konstitusional to’o mai agora. Bendito Freitas mak komesa husi IV governu. Alen de intelektual, sira mesak esperensiadu hotu. Entidades nebe’e deit bele halo kritikas no rekomendasoens maibe desizaun ikus nafatin iha chefe governu nia liman. Hakerek nain nia hare sira laos inkapasidade maibe dalaruma servisu no dezafiu nebe sira hasoru maka hetan komplexidade. Ou tamba razaun seluk, so sira maka hatene. Ho realidade sira ne’e, Xanana bele deit halo rotasaun ba membru governu sira, hanesan babain ema hotu temi “put the right man on the right job”. 

Se karik matebian no asuwain sira nebe maka uluk fo-an ba mate atu liberta rai ida ne’e, maka ohin loron sei moris no assiste hela hahalok governantes sira nebe la kontribui ba dezenvolvimentu no la benefisia povu, ita hotu fiar katak, sira sei triste no sira nia mata we’en sei turu ba rai. Sira mos bele dehan “afinal ukan-an ida ne’e laiha valor”. “Maske sira mate ona maibe sira mos sei fo testemunha iha rai kuak laran

Ita akompanha ona naran sira nebe publiku rekomenda atu PM Xanana toma ba konsiderasaun. Maibe keta haluha, publiku mos halo avaliasaun no fo kreditu ba membru governu sira nebe iha prestasaun nebe’e naton iha V Governasaun ne’e, prestasaun nebe’e fo’o impaktu positivu ba povu nia moris. Naran sira ne’e maka hanesan tuir mai:

Primeiru; Ministru Obras Publika, Ir. Gastao Sousa. Kompara ho IV Governu Konstitusional, Ministeriu Obras Publika ida agora halo hela ona mudansas signifikantes balun. Estradas iha Dili nudar kapital nasaun nian komesa hatudu sinal pozitivu maske presiza hadiak liutan estradas refere no baleta sira. Mudansas estrada iha Dili laran bele fo’o esperansa nebe’e metin ba komunidade Timor-Leste tomak katak tinan hirak nebe’e mai  infrastrutura/estradas sei hadiak ba to’o iha distritu no subdistritu ka sukus sira. 

Obras sira hanesan temi iha leten tuir planu sei hahu masivamente iha tempu hirak mai, maibe obras ho eskala naton balun la’o tiha ona,  Povu komesa goza dadaun ona resultadu husi obra sira ne’e. Signifika dezenvolvimentu iha duni, lao dadaun no sei lao nafatin. Dezenvolvimentu katak iha mudansa husi situasaun ida ba situasaun seluk. Pur ezemplu, uluk ponte no estrada foun laiha. Agora iha pontes, pasadeiras , estradas no baletas foun no sst.

Ba membru governu nebe’e maka sente sidauk kontribui buat diak ruma ba povu no rai ida ne’e, ilustrasaun iha leten bele sai modelu no inspirasaun hodi banati tuir. Hanesan Xanana dehan”agora ne’e lider barak, maibe falta lideransa” Signifika sai lider deit la to’o; presiza lideransa. Atu bele transforma buat ruma sai realidade” “make thing’s happened.”

Segundu; Sekretariu Estadu Eletrecidade, Ir. Januario da Costa Pereira. Ema ida simples, la kolia barak, maibe nia manifesta ninia nonok ne’e liu husi servisu. Imagina, maioria povu agora iha asesu ba ahi.  Ita bele dehan atingi ona 70 pursentu. Hela deit 30 pursentu para povu Timor laran tomak bele hetan ahi. Pela primeira ves, iha istoria Timor-Leste, povu aileba sira iha area rural no izoladu bele hetan ahi, nebe la akontese iha era kolonialismu no okupasaun. 

Relasiona ho ahi, katuas sira iha ami nia rain Bagia dehan nune “laos Maromak deit maka lori naroman mai mundu. Maibe Timor oan ida naran Xanana Gusmao, liu husi nia liman-ain Januario Pereira konsege lori duni naroman mai to’o iha ami nia uma laran”. 

Ilustrasaun sussesus senhor Gastao no Januario nian, iha relasaun ho matenek nain ida nia liafuan, nebe dehan nune. “Se O nia asaun inspira ema seluk atu mehi bot liu tan, hakarak aprende diak liu tan, no sai diak liu tan, maka; O sai ukun nain diak ida iha ema hotu nia futar oin.” (John Q. Adams).

Iha parte atu reforsa instituisaun tomak V Governu Konstitusional ne’e maka SEFI nebe’e lidera husi Dr. Francisco Borulaku presiza optimaliza diak liu tan instituisaun ne’e ninia servisu. Durante ne’e publiku akompanha SEFI fo’o ona ninia kontribuisaun naton hodi reforsa instituisaun governu no estadu. Presiza fo’o tan tempu ba instituisaun ne’e atu servisu makas liutan no kria linha kooperasaun interministerial nebe’e diak iha futuru.

Kritikas, preukupasaun, sugestaun no rekomendasaun publiku no sosiadade sivil sira hato’o ona. Agora bola iha maun Bo’ot Xanana nia liman. Hanoin atu hasai se-se, ou mantein se-se, ne’e direitu prerogativu Primeiru Ministru nian. 

Hanesan bai-bain ema dehan “povu nia lian hanesan ida leten as’s ba nia lian.” Se maun Bo’ot la akomoda publiku nia preukupasaun, remodelasaun nebe sei mai sei la iha folin.

Hakerek nain: Alumni Universidade Katolika Atma Jaya Jakarta