Arte
Marcial no “Cultura da Morte”:
Hanoin
Hikas ita nia Filosofia da Educação
Martinho
G. da Silva Gusmão
Iha Facebook,
belun barak mak halo comentário kona ba grupo Arte Marcial sira iha Malang no
Yogyakarta – sira duni malu, tidin malu to’o oho malu. Iha Yogya, hau hetan
informação katak bairro balun hakerek kedas iha odamatan – “di sini tidak terima mahasiswa dari Timor
Leste”. Hau nia belun Jornalista ida iha Malang Post haruka comentário ba ha’u nia e-mail, kona ba saida mak
mosu iha neba. Ema iha Malang balun hakerek “usir orang Timor Leste dari sini ... mereka binatang jalang”.
Maibe, hau hanoin, arte marciais ne’e caso ida de’it
atu fanu ita hodi loke matan ba causalidade
iha ita nia sociedade nebe desenvolve hela nia an. Arte marciais la moris
mesak. Nia produto husi sociedade Timor Leste nebe sofre crise iha processo transformação cultural. Infelizmente, to’o ohin loron ita halo
analisa barak liu kona ba reformação
política no instituição sira.
Arte marcial ne’e anomie
ida, katak, sira hanesan associação no comunidade ida nebe moris hamutuk, maibe
la iha sasukat no folin; mai husi lifuan “a-nomos”
(Grego), katak la iha lei no ordem.
Jovens tama arte marciais atu hamohu no halakon sira nia moris. Tan ne’e sira
hamosu anomaly boot tebes iha ita nia
sociedade laran: cultura da morte.
Ha’u foti liafuan “cultura
da morte” husi Beato João Paulo II (JP2). Nia temi beibeik liafuan ne’e atu
hatudu ameaças no violação ba moris, liu-liu inocente no sala laek sira nia
moris. Conceito “cultura da morte” mosu wainhira JP2 hakerek encíclica Evangelium vitae (EV): de vitae humanae
inviolabili bono no publica iha 25 Marsu 1995. Nia hanorin katak, ita ema
nia moris ne’e folin boot teb-tebes tan ne’e labele viola (inviolável). Nu’udar
sarani ita haklaken Evangelho da vida
nu’udar fini ba cultura da vida.
Idéias principais nebe ha’u hakarak hatudu iha artigo
ida ne’e mak (I) hare hikas fali ita nia hanoin kona ba cultura no tradição ho
religião nebe hafolin no halulik moris; tuir mai (II) ha’u sei hatudu katak ita
“sibuk” liu ho Estado tan ita hanoin katak “frágil”
(ta’uk atu falhado) nune’e saboko-an
iha Dili-centric hodi la hatene katak
mosu “ausência do Estado” iha fatin
seluk nune’e arte marcial sira no grupo-ilegal mak manda; ikus mai ha’u hatudu
nafatin katak (III) transformação cultural liu husi mega projeto iha educação básica nu’udar solução serio ba kedas
problema nia hun no abut.
I
CULTURA
DA MORTE: SAIDA MAK NE’E?
Maski la iha definição ida, maibe JP2 usa liafuan
“cultura da morte” atu hatudu ba hahalok moderna nebe sobu no halo rahun moris
rasik ka ema seluk nia moris: husi aborto ba euthanasia, husi terror ba guerra
injusta, husi sekularismo too iha materialismo pratico. Arte marcias bele tama
iha sekularismo no “regime do terror
e horror”: sira la fiar katak Maromak iha tan ne’e kaer meik no kroat maibe
moris iha tauk nia laran; tauk ema ataca sira, nune’e sira ataca ema seluk.
Ikus mai sira fiar katak iha duni “inimigo”, tan ne’e sira ataca malu duni.
Tebes, rona liafuan “cultura” (cultural), ita hanoin
de’it ba hananu no haksoit, tebe no bidu, hatais tais no kado kore-metan to’o
lia-maten no lia-moris (feto san uma-mane). Ha’u hanoin, ida ne’e la’os
“cultura” maibe “civilização”. Infelizmente, ita hare “civilização” no sukat
“malae” no “Timor” – hanoin katak “malae mak civilizado” no “Timor oan mak
atrazado”. Ita bele dehan, “cultura” ne’e luan liu “civilização”. Cultura
hatudu ba humanidade, katak, ema
tomak moris tuir cultura ida; wainhira civilização ne’e hatudu ba comunidade ida. Nune’e, ita bele dehan
Timor Leste iha ninia cultura hanesan mos rai seluk iha mundo rai klaran, maibe
ita mos iha civilização nebe la hanesan ho Portugal, Indonesia, Austrália no
Angola, Moçambique, ka Cina no Japão. Ne’e duni, bele mosu clash of civilization (Samuel Huntington), maibe la mosu vitoria ka
superioridade ida. JP2 ko’alia kona ba “civiltà
dell’amore” (carta ba família sira, hasai iha L’Osservatore Romano,
25/2/1994, p. 9) atu lori moris hakmatek no moris di’ak; la’os “clash”. Arte marcial halakon
“civilização” domin nian, nune’e moris iha regime tauk no nakdedar loron ba
loron.
A.L. Kroeber no C. Klukhohn iha 1952 hakerek livro Culture: a Critical Review of Concepts and
Definitions, hodi hatudu definição hamutuk 164 kona ba cultura. Barak
tebes. Maibe, atu habadak hau kaer deit Prof. Mons. Sante Babolin (ha’u nia
professor ba filosofia da cultura iha Pontifícia Universidade Gregoriana,
Roma).
Ida uluk (1), liafuan “cultura” hatudu ba “cultivação da terra”; hatama iha rai
laran atu fo moris foun. Husi ne’e mak Cícero no Horacio ko’alia kona ba “cultura animi” nebe lori ita atu hanoin
kona ba formação no educação ema nian atu moris tuir ninia fuan no klamar, no
liu-liu faculdade intelectual (katak,
hakbi’it ema atu hanoin ho fuan no laran tomak). Ne’e katak cultura hatudu ba dimensão subjetivo. Tan ne’e JP2 dehan
katak «La cultura, formazione dell’uomo
in tutte le sue facoltà ed espressioni, non è soltanto promozione del pensare e
del fare, ma è inoltre formazione della
coscienza ... La promozione della
conoscenza è indispensabile, ma è insufficiente quando non è accompagnata
dalla cultura morale» (cf.,
Insegnamenti III, 2, 1980, p. 20). Cultura, formação ba ema iha ninia faculdade
(kbiit) tomak no expressão, la’os de’it atu halo promoção ba saida mak ita
hanoin no halo, maibe liu tan mak formação da consciência ... Promoção do
conhecimento ne’e indispesavel, maibe sei la to’o wainhira la hakat hamutuk ho
cultura moral. Liafuan chave mak “cultura morale” (= formazione della
coscienza). Educação ninia “fuan” (no “klamar”) mak atu hametin “cultura moral”. Ha’u hanoin “uma lulik” no “uma kain” nu’udar escola primaria atu tau fini no hamoris ho
haburas “cultura moral”. “Uma-kreda” hanesan “fatuk inan” atu “uma-kain” no
“uma-lulik” hamrik metin. Igreja católica tem que loke neon no fuan atu halo teologia da inculturacao. La to’o ita
halo tebe-dai ka bidu ho dahur iha igreja atu lori ofertório. Ne’e seidauk too!
Wainhira mosu violência hanesan PSHT no Kera Sakti, ita loke tilun karik ema
sei dehan “malcriado inan-aman la hanorin. Sira hanesan animal”. Ema sei la
dehan “jovem sira ne’e igreja la hanorin”. Tan ne’e, promotor no responsável ba
“escola primaria moral” mak “uma kain”.
Tuir mai (2), JP2 hatudu katak cultura ne’e “promozione della conoscenza” (promoção
do conhecimento). Ne’e dimensão
intelectual. PM Xanana Gusmão nia liafuan wainhira hakerek, “Um Povo que é culto e instruído é capaz de criar as suas próprias condições para,
de forma ativa, se libertar de uma situação de pobreza” (cf. Prefacio, As bases legais do sistema da educação de
Timor Leste, Ministerio da Educao, 2012, p. 9). Dala ruma ita rona liafuan
“ami husi parte cultura nian”; “ami husi governo”; “ami husi ONG”; “ami husi
parte Igreja nian”. Wainhira rona “husi parte cultura nian”, ita sente hanesan
grupo ne’e mak hatene liu fali Timor Leste ninia hun no abut. Governo hari’i
tan Secretariado do Estado da Arte e
Cultura. Ninia resultado, hanesan hamosu festival cultura Ramelau, dansa
cultural, no ikus liu mak plano halo Miss
Timor! La hatene-an, ema husi Ministério Turismo dala ruma hakerek iha Facebook, hanesan sira mak “culto” liu,
ema seluk beik liu (to’o dehan Igreja no Bispo Baucau ne’e sei moris iha Abad Pertengahan, katak, sei atrasado).
Ho liafuan “... La promozione della
conoscenza è indispensabile, ma è insufficiente quando non è accompagnata dalla
cultura morale”, JP2 hatudu liu ba responsabilidade singular ema hotu-hotu
iha sociedade nia laran, la’os de’it hatene ho ulun/ kakutak maibe ho fuan no
neon (cultura morale). Tan ne’e Amo Papa hakerek, “... un compito particolare spetta agli intelletuali cattolici, chiamati a
rendersi attivamente presenti nelle sedi privilegiate dell’ellaborazione
culturale” (EV, 98c). ME Dr. Bendito Freitas hateten momos katak educação
(hau aumenta: cultura) ne’e la’os Governo nia problema mesak maibe ita
hotu nian; no nia hatutan, “nu’udar
eis seminarista, ha’u sente educação moral no intelectual iha seminário ne’e
mak di’ak liu ona”. ME Bendito Freitas justifica saida mak JP2 hateten:
intelectual católica iha vocação atu tur iha sede privilegiado hodi halo
elaboração cultural. Educação ne’e
mak elaboração cultural atu bele to’o
iha “Um Povo que é culto e instruído ...”. Ida be Miss Timor ne’e la level liu. Ha’u hanoin Mahasiswa arte marcial
sira iha Malang no Yogya nebe halo violência no oho malu, sira la’os
intelectual no la iha vocação nu’udar intelectual. Maibe, sira promotor nebe
elabora hela “cultura da morte” ba sira nia an rasik.
Nune’e ita to’o ba (3) cultura nu’udar dimensão objetivo – katak, hatudu ba
grupo humano no concreto: valores, normas, custumes ... lisan bein-ala nian.
Ita rona bebeik liafuan sira hanesan “malae nia cultura”, “cultura andaluzia”,
“cultura lusófono”, “cultura Jawa”, “cultura Timor”, nst; atu hatudu katak
cultura nu’udar objeto ida. Tan ne’e, wainhira ita temi Miss Timor, ne’e parte ida nebe hanaran “civilização” foun, maibe
la’os cultura. Iha relação, maibe la hanesan. Civilização uluk nian no loron
ohin nian la hanesan, maski moris iha cultura Timor Leste nian. Exemplo, uluk
ita nia inan-feto sira la iha BH tan ne’e ita hare fotografia antigo, sira loke
hirus matan livre hela de’it. Maibe, la’os pornografia. Ema respeita malu
teb-tebes. Ohin loron, feto sira sei la loke hirus matan ba ema hotu atu hare,
maibe taka metin no falun metin. Hau la fiar, se Miss Timor sei promove cultura feto Timor hodi halakon tiha sutiã,
loke sira nia hirus matan ba ema hotu. Ne’e duni, panitia MT ba Miss Timor nia sasukat kona ba brain, body and beauty la’os ona sasukat cultura Timor, maibe
civilização foun ida. Se hakarak promove cultura Timor Leste nian tuir
bein-ala, então lalika tau BH. Halo ba mak ita hare?! Maibe, JP2 temi duni kona
ba “civiltà dell’amore” ne’e hafuan
no hafutar iha cultura hotu-hotu (EV 95b) nu’udar espírito husi Evangelho da
Vida.
Husi liafuan “cultura” ita seidauk hatudu saida mak
“cultura da morte” ne’e lolos nian? Amo Papa hakerek Evangelium Vitae, temi bebeik liafuan “cultura della morte”. Maibe,
nia foti liafuan husi Bíblia kona ba Caim no Abel (Gn 4: 2–16). Maun oho alin
tan laran moras. Nune’e Maromak acusa Caim hodi dehan, “O nia alin nia ran
hakilar too mai Hau naksulin los” (A voz
do sangue do teu irmão clama da terra até mim). Husi JP2 nia reflexão mak
ita bele dehan katak “cultura da morte” ne’e hanesan visão social ida wainhira ita
“hodi hanoin, hodi hateten, hodi hahalok
...” atu halakon no harahun ema seluk nia moris: sociedade ida nebe lakon ninia
sentido kona ba sacralidade no intangibilidade husi vida humana. Arte
marcial sira hanesan hanesan associação ida ka sociedade ida ka comunidade ida:
halibur ema lubuk ida – feto no mane – atu forma sira nia an no treina sira nia
an hodi kaer meik no kroat atu harahun no halakon ema seluk nia moris, maibe
sira rasik mos halakon sira nia an! Sira forma an, educa an ho neon ida laran ida
atu defende malu no ataca grupo seluk. Iha sira nia let, cultura da morte hatudu de’it katak moris ne’e la folin ne’e duni
rahun tiha de’it. Ne’e duni, ba ha’u grupo arte marcial sira ne’e hanesan
sociedade ida nebe sai promotor ba cultura da morte.
Interessante, wainhira ha’u le Virna Viola Vilanova –
porta voz MT Chico Kalbuady – nebe hakerek hasoru Bispo Basílio do Nascimento
iha facebook atu defende programa
Miss Timor, ha’u hanoin hetan frase ida nebe JP2 hakerek kona ba “usa e abusa” iha liafuan “qualidade da
vida” nia laran. Papa hakerek katak “qualidade da vida” (i.e., Miss Timor) sai
tiha hanesan “in modo prevalente o
esclusivo come efficienza econômica, consumismo disordinato, bellezza e
godibilità della vita física, dimenticando le dimensioni piu profonde –
relazionali, spirituali e religione – dell’esistenza” (EV, 23b). Miss Timor hare de’it ba “bellezza”: oin
bonita, isin kaber, hatais furak no pinta an murak, haluha tiha dimensão ne’e
klean liu – ita nia relação diak, ita nia moris espiritual no religião. Arte
marcial mos hatudu liu ba “godibilità
della vita física”: hafutar no hafurak isin (treino fisico) no ikus mai
halo violencia no oho malu. Miss Timor sei usa droga no “operasi plastik” atu
oin keta namkurut, arte marcial usa katana no tudik atu ta malu no oho malu.
Tuir ha’u nia hanoin, husi arte marcias to’o ba miss
Timor liu husi dalan naruk atu goza bem-estar nebe la’o sala dalan – ita
moris hela iha “cultura da morte”: hodi hanoin, hodi hateten no hodi hahalok. Ita ema halo sala ne’e baibain ona, maibe
baibain halo sala bebeik ne’e katak fuan ho neon mate ona, hein isin rahun tuir
de’it. Ebiet G. Ade dehan, “sesungguhnya aku telah mati dalam hidup”.
II
REFORMAÇÃO
POLÍTICA-INSTITUCIONAL
Tan sa mak caso sira hanesan confro entre arte marcial
ne’e la resolvido? Maski, ema hotu hatene katak arte marcial ne’e tama ona iha
organização no rede criminal? Se temi ona kona ba organização no rede, se mak
iha legitimidade no legalidade atu hasoru?
Ninia resposta: Estado. Estado mak iha legalidade no
legitimidade atu defende integridade nacional no soberania Povo nian, tuir
obrigação no dever mai husi Lei-Inan. Iha caso wainhira Nação hasoru ameança,
Estado iha autoridade atu “impõe ba cidadão kona ba obrigações necessaria ba defesa nacional” (Catecismo foun: §2310).
Halo nusa ba mos grupo arte marcial sira besik ona ba “ameaça” atu sobu nação
no Estado. Maibe, infelizmente, Estado sempre hanoin no hateten katak ita sei
“Estado frágil”. Nune’e, hasou arte marciais mos sira fragil nafatin.
Iha analisa barak nebe hau le, dehan katak Estado ida
“frágil”, wainhira lei no ordem la metin; defesa no segurança usa
violência hodi hatan ba conflito; setor privado no serviço publico (governo)
iha KKN. Analisa hirak ne’e hahu ona husi CIA (1994) liu husi “State Failure Task Force” (depois: Political Instability Task Force).
Maibe, hasoru problema confronto entre grupo arte
marcial sira, hau hanoin ida ne’e la’os questão Estado frágil, maibe “Estado ausente”. Major General FDTL Lere
Anan Timor hateten beibeik iha media, katak, grupo arte marcial ne’e grupo
criminoso no CPD-RDTL ne’e grupo desconhecido. Tan ne’e, PNTL tun ba hodi futu
metin sira no sulan tiha iha cadeia. La bele ona, tan sira ulun moruk bebeik
mak FDTL tun atu “silu kakorok”. Ne’e duni, Lere Anan Timor hatudu ona firmeza
katak setor defesa no segurança maka lutu metin rai (nação) Timor nian no liman
kroat povo nian.
Tuir hau nia hanoin, husi aspecto doutrina Igreja
catolica nian, Lere Anan Timor nia liafuan mak los. Iha catecismo foun dehan, “as long as the danger of war persists ...
governments cannot be denied the right of lawful self-defense, once all peace
efforts have failed” (§ 2308; Gaudium
et spes no. 79 § 4). Arte marcial ne’e ameaça perigoso atu hamosu conflito
entre Indonesia no Timor Leste. Governo foti ona dalan legal no damen nian.
Maibe, arte marcial sira halo nafatin violencia. Militar no policia iha
legitimidade atu sai lutu nação no liman kroat povo nian (catecismo foun § 2309), maski consideração ida ne’e liu husi dalan
nebe rigoroso tebes.
Ausência
do Estado katak “elite político” ne’e iha Dili laran de’it. Sai
husi Dili, Estado la hatudu nia oin no liman ain. Administrador distrito no
sub-distrito, comandante PNTL to’o Chefe de Suco sira la iha “força” no
“recurso” naton atu bele hatan ba povo. Iha situação hanesan ne’e, grupo arte
marcial no CPD-RDTL mak manda no comanda. Ema barak, liu-liu foinsae sira (feto
no mane) tama iha grupo arte marcial (la’os tan arte), maibe atu iha netik
grupo associado ida hodi “sadere” ka iha garantia ba segurança no defesa moris
nian.
Caso hanesan conflito arte marcial iha Malang no
Yogyakarta hatudu de’it katak ita nia Nation-building
la la’o. Nation-building katak oinsa
mak ita hatudu identidade nacional iha rai-liur. Iha Indonesia ita hatudu de’it
kata foinsae husi Timor Leste barak mak “gaul” = gaba-an ulun la iha. Tan sa mak Nation-building
la moris? Tan ita hare de’it ba State-building
maibe limita deit ba “reforma institucional”, maibe la hatudu ninia lutu
metin no liman kroat iha território tomak Timor Leste nian no to’o rai liur.
Ida be mosu mak situação (a) desorganizado;
(b) desorientado; no (c) desintegrado.
Infelizmente nune’e.
Ad(a), wainhira hahu forma V Governo, hau participa
iha program TVTL nian (9/8/2012), hau dehan ona katak “V Governo hanesan óleo pesado: boot liu no todan”. Iha Janeiro nia
laran, oposição mos “join tiha” iha “cohabitation” ho governo!!! Wainhira ninia
distribuição mak la iha balanço, ahi sei mate moris nafatin ka circuito. Los duni: dala ruma ahi
circuito. Ita forma Governo ida ho membro 55 no Parlemento Nacional hamutuk 65,
atu hatan ba povo 1,1jt tuir lolos resolve lalais ona. Maibe, tan iha ministro
lubuk ida ho sira nia vice no secretario do estado, nune’e em vez de trata
problema nebe povo hasoru, sira mak “keroyok” malu fali atu hada’u programa.
To’o ikus mai, PM Xanana Gusmão mak tun atu hadame fali sira. Ne’e desorganizado. Hanesan caso arte marcial
iha Malang no Yogya, Vice PM La Sama hamutuk ho sira husi ME ka MNEC ka se tan,
sira ba halo sorumotu ho estudante. Ninia resultado, sira halo apelo moral maibe la mai hamutuk ho ação legal. Então, circuito nafatin.
Ad(b), circuito ne’e mosu bebeik tan situação desorientado. Ida ne’e mosu, tan ita nia
fiar de’it mak “Maun Bo’ot” sira,
rona sira ko’alia no halo tuir sira. Conceito “Maun Bo’ot” ne’e hanesan los
conceito político husi filosofo boot Aristóteles kona ba “camaradagem política” nebe ikus mai adopta husi filosofia Marxista, katak, buat hotu
hein “Maun Boot” ko’alia. Extremo liu mak liafuan husi Mao Tze Tung kona ba
“politicamente correto” (political
correctness). Mao hanorin – ida nebe halo político correto liu mak chefe (=
Maun Boot): “la iha ema ida mak bele ko’alia politica hasoru Maun Boot”. Ita
nia Maun Boot mak Xanana, Alkatiri no Ramos Horta, Maun Klaran mak Taur Matan
Ruak, Lere Anan Timor no Lu-Olo, Maun Ki’ik mak La Sama. Maibe, sira sibuk ho reformação institucional to’o Mega
Proyek Óleo Pesado ba Taci-Mane no Master Plan Oecusse, hetan suporta husi
Veterano no FRETELIN nebe abandona ona oposição atu hamosu “cohabitation” ho Governo. Ali-oan sira
iha governo rona de’it no hakfuik ... “Tuir
orientação husi Sua Excelência ...”!!! Kona ba CPD-RDTL no Arte Marcial –
“Maun Boot” sira la kokorek, Alin-Oan sira mos la kokotek. La iha orientação.
Ita hare, wainhira tun ba base atu rona povo nia lian no halerik, Ministro no
Deputado sira dehan “Ami sei lori hikas ba nacional ...”! Alias, desorientado.
Ha’u hanoin – política kona ba distribuição
do poder mak sei circuito hela.
Autoridade local hetan mil razões de desculpa atu hatan – ita hein de’it husi
Nacional.
Ad(c), ninia resultado mak Timor Leste moris iha desintegração nia laran. Katak, la iha
ona valor no norma ida nebe ita hotu fiar no moris tuir. Ita nia Lei-Inan hatur
filosofia política ida nebe furak no murak tebes, “... a construção de um país justo e próspero e o desenvolvimento de uma
sociedade solidária e fraterna” (Preâmbulo CR-RDTL, 2002; filosofia nebe
avançado liu Constituição 1975 nebe CPD-RDTL kaer). Amo Papa emérito Bento XVI
hakerek kona ba “fraternidade” iha “Veritas
in caritatem” (2009) nu’udar norma no valor político nebe Igreja católica
hatur no hatudu iha nação ida. Hanesan mos Papa Francisco dehan katak Igreja
católica moris tuir “... il camino della
fratelanza e dell’amore” (dalan fraternidade no domin). Maibe, Timor Leste
nebe maioria absoluta católica ho lider político maioria absoluta católico mak
hatudu katak ita la’os ona maun-alin-bin-feton. Lakon lisan Uma-lulik no valor uma-kain, maski hasoru malu iha Uma-kreda
nia laran.
III
TRANSFORMAÇÃO
CULTURAL
Tuir ha’u nia hanoin, Ausência do Estado ne’e mos provoca husi desempregado intelectual – foti liafuan husi ME Bendito Freitas.
Intelectual hanesan classe media ida nebe seidauk hetan posição di’ak, sa tan political recognition husi Estado rasik.
Tan ne’e la iha motivação atu ema haknar an nu’udar intelectual iha rai doben
ida ne’e. Sa tan ita nia Estado sei moris hela iha “malae-minded”: buat hotu-hotu mesak malae deit mak hatene. Ema
balun nebe tur iha cargo publico dala ruma hare intelectual ho cinismo, too
dehan “ema dasa rai mos intelectual”.
Ita nia Estado dala barak hili ema sira nebe ho kakutak “dasa-rai” atu kaer
cargo, tan bele sai “macaco mandado”. Ho Amo Papa JP2 nia liafuan karik, ita la
iha “formazione della conoscenza” (formação
do conhecimento), tan ne’e lakon “cultura
animi”. Bahasa Indonesia karik dehan “tak
ada budaya cendekiawan” (tan ijazah falsu mak barak).
Jovem sira iha arte marcial nia laran ne’e, barak mak mahasiswa. Sira nebe halo violência no
oho malu mesak la’o rai sira nebe ba Malang no Yogya (Indonesia) no rai seluk
hodi prepara an atu sai intelectual.
Liafuan mahasiswa ne’e mai husi lian Sanskrit (Índia), “maha” + “siswa”. Maha katak “mega”, “grande homem”,
“excelência”. Siswa katak “aluno”,
“estudante”. Ne’e duni mahasiswa
katak estudante par excellence –
tuir lolos jovem sira nebe “better or
more than all others of the same kind”: diak liu no matenek liu jovem sira
seluk. Tan sa mak “mahasiswa” moris fali iha cultura da morte nia laran?
Hau hanoin, ita nia escola sira no sistema da educação
tomak la biban ona atu hatudu cultura da
vida. Ita nia Igreja mos la biban ona atu ko’alia Evangelho da vida. Estado bele foti decisão hodi bandu arte
marciais, captura sira nebe halo violência lori hatama ba dadur. Maibe, la’os
atu resolve problema. Tan violência no oho ema – ohin loron – sai ona cultura da morte.
Estado bele halo reformação institucional iha politica
educacional nian. Maibe, ita la bele haluha transformação cultural nebe mai
husi processo Nation-building ida. Tuir lolos, Estado hatudu ona dalan di’ak
liu husi lei no. 14/ 2008 kona ba base da educação (LBE). Iha neba dehan
katak “A concretização da política
educativa implica a plena participação
das comunidades locais, devendo valorizar o principio da subsidiariedade através da descentralização de competências nas
administrações locais e a autonomia das escolas” (artigo 4o n.
4). LBE hatutan tan hodi dehan katak, “Descentralizar, desconcentrar e diversificar
as estruturas e ações educativas,
de modo a proporcionar uma correta adaptação às realidades locais, um elevado
sentido de participação das populações,
uma adequada inserção no meio
comunitário e níveis de decisão eficientes” (artigo 5o n.
6). Husi ne’e mak ha’u hakarak halo leitura
hermenêutica ida lori hatudu katak educação sai sasukat kdasar ba
transformação cultural nebe hatan atu halo (1) reorganização; (2) reorientação;
no (3) reintegração.
Ida uluk (1) reorganização ba sistema educação mak liu
husi dalan descentralização. Ita hare
hela V Governo agora hala’o esforço kona ba descentralização . Maibe, ne’e
problema kona ba poder local. Oinsa ho educação? Hau la hatene ME ninia hanoin
no hakarak. Maibe, LBE hateten momos kedas, “... descentralização de competências nas administrações locais e a autonomia
das escolas”; “Descentralizar,
desconcentrar e diversificar as estruturas e ações educativas ...”. Iha
idéia 2 mak importante atu reorganiza sistema educacional:
(a)
“Autonomia das escolas” – escola ida-idak iha knar no
kbiit atu organiza ninia processo aprendizagem. Governo, in hoc caso ME, hatudu “paradgima” ida nu’udar sasukat, maibe
escola ida-idak iha ninia metodologia rasik. Wainhira ita loke matan, ita hare
katak Escolas Católicas no ensino privado sira mak goza autonomia ida ne’e. Tan
ne’e, ha’u hanoin katak escola católica/ ensino privado sira bele organiza
escola. Oinsa ho escolas publicas? Sira mos hetan autonomia.
(b)
“Estruturas e ações educativas” – katak funcionamento
husi estrutura nebe iha ona. Ha’u hare duni oinsa mak diploma ministerial hatur
knar no kbiit atu estrutura bele hatudu ninia acção concreto.
Maibe, tan sa mak la funciona? Tan, ita seidauk fiar an atu fo knar no kbiit ba administração local. ME mak organiza
sasan hotu iha Dili nu’udar administração central. Kala ME halo ona descentralização,
ita mak la hatene. Ka, administração local la hatene, tan ne’e la organiza, ita
la hatene nafatin. Maibe, buat nebe ha’u hanoin: reorganiza sistema educacional.
Tuir
mai (2), liu husi principio
subsidiariedade ME mak iha responsabilidade atu fo tulun, fo kbiit no
facilita educação. Baibain ona, ita hanoin katak principio subsidiaridade ne’e
ME mak fo sasan hotu, escola hein tane liman de’it. Sa tan, ita toman ona ho
liafuan “escola gratuita” – halo
inan-aman fase liman tiha atu hein buat hotu mai husi Governo. Maski Lei-Inan
no LBE dehan “... na medida das suas
possibilidades, gratuito” (katak, bele la selu, maibe bele mos selu). Hau
hanoin, ME mak halo reorientação nune’e
descentralização educação bele hakat ona ba oin. Ita nia problema boot liu mak currículo escolar, nebe tem que hetan
tulun maka’as ba ninia orientamento no desenvolvimento. Agora, ha’u halo hela
pesquisa qualitativa kona ba currículo. Hipótese
nebe ha’u halo iha pesquisa ne’e mak: ita
nia currículo seidauk existe, tan ne’e Timor Leste la iha mata-dalan atu
desenvolve educação nebe qualitativo. De propósito hau usa liafuan “seidauk existe”, atu hatudu katak ita iha duni matéria barak no rihun-rahun ho
livro barak maibe la iha moris; la hatudu moris nebe labarik sira bele hare atu
hakat ba futuru iha ambiente Timor Leste. Ita ni currículo ne’e hanesan “menu”
ida – hahan matak lori husi Portugal, Brasil, Austrália, Indonesia no America,
fatin seluk tan – maibe, seidauk iha orientação atu oinsa mak ita te’in rasik.
Ne’e duni, ita tolan tomak de’it no la te’in tasak. La iha “sabor timorense”
tan ita la iha “bom gosto”. Agora ha’u hahu hela identifica problema hanesan tuir mai:
(a)
Ita nia labarik sira la iha cultura atu hadomi livro.
Ne’e duni, estudante sira la hatene ars
bene legendi (arte atu le diak/ furak), leitura ho qualidade. Tan, livro
nebe sira kaer ne’e “out of range” – la iha linha cobertura ba sira nia moris
rasik. Labarik sira moris iha mundo desconhecido ida;
(b)
Factor nebe aumenta no fomenta problema ida ne’e:
mestre/a sira mos la hatene oinsa mak motiva labarik sira atu hadomi livro;
(c)
Livro hirak nebe ME fahe ne’e la ko’lia kona ba moris,
maibe informa kona ba moris iha fatin
seluk (Portugal) tan ne’e seiduak bele forma, sa tan transforma ita nia modus agendi:
·
Texto
husi livro nebe labarik sira simu, susar tebes atu compreende, la’os tan língua Portuguesa, ...
·
Maibe tan linguagem
nebe hatudu liu contexto Portugal
nian;
·
Tan pretexto husi
hakerek-nain sira ne’e hanoin katak Timor Leste ho Portugal hanesan de’it.
(d)
Tan labarik sira no mestre sira la iha cultura hadomi
livro, nune’e sira la hatene ars bene
scrivendi (arte atu hakerek di’ak). Livro sira nebe ME fahe ne’e, hotu-hotu
hakerek iha Portugal no cetak iha
neba. Ita hein “barang jadi”. Ida ne’e principio subsidiariedade nebe la ajuda
ita nia descentralização educação. Tuir
ha’u nia hanoin: ME bele halo cooperação ho Portugal atu fo orientação ba
matéria currículo nian. Maibe, mestre/a sira no docente sira mak hakerek iha bi-lingua. La’os tradução matak de’it, maibe interpretação.
Ita bele hasai fundu to’o $ 10 milhoes atu imprime livro nebe hakerek iha
Portugal, maibe ninia efetividade la hanesan maski ita hasai $5 milhoes atu insentiva mestre/a sira hakerek
livro iha Timor Leste rasik. Hau fiar an tebes, atu hakat ba oin. Maski ME no
Governo la fiar an, tan ne’e seidauk hakat ba oin. Interessante atu ita hanoin
klean liu tan kona ba LBE, nebe dehan “...
proporcionar uma correta adaptação às realidades locais”. Saida no oinsa?
(e)
Ninia conseqüência, mestre/a la hatene ko’alia
Portugues. Tetum mos sabraut. Bahasa Indonesia mos rungu ranga. Inglês dudu ba
la ba, dada mai la mai. Ita nia educação sai ki’ak tan seidauk hamoris ars bene dicendi (arte ko’alia furak/
kmanek). Tan sa mak ema la ko’alia língua
di’ak, furak no kmanek? Tan, ita hanorin de’it ciência lingüística, no la iha tempo atu hamoris língua cientifica. Curso sira nebe ME
halo bara-barak iha tinan 13 nia laran ne’e fakar osan saugati de’it, tan ita
halo curso kona ba língua (ciência lingüística: gramática, vocabulário,
semântica, sintaxe, fenomenologia lingüística, nst), maibe la iha insentivo no
motivação atu hakat ba “uso lingüístico” no linguagem (língua cientifica, nebe ko’alia iha ciência humana no
ciência natureza).
Principio subsidiariedade nebe boot liu fo ba problema
nebe todan liu: curriculo, lingua no livro. La’os merenda escolar.
Ikus liu (3), LBE ko’alia kona ba “... a
plena participação das comunidades locais...”; no “... um elevado sentido de participação das populações, uma adequada inserção no meio comunitário e níveis de decisão eficientes”.
Tuir ha’u nia opinião, idéia ida ne’e boot teb-tebes atu ita hanon klean liu
tan no luan liu tan. Nune’e mos hatudu oinsa mak ita hotu bele discute hikas
conceito “escola gratuita”. Ate, ida ne’e fo fundamento ba ita hotu atu labele
hanoin kona ba Escola Católica (ensino privado no cooperativa) hasoru Escola
Publica. Ami nia Prof. Bernard Lonergan, SJ (filosofo iha Pontifícia Universidade
Gregoriana, Roma) hakerek katak, “Education
is the affirmation of human nature, human reason, human freedom, and not of an
ecclesiastical organization” (cf, Topic in Education: 13). Atu
dehan katak educação ne’e hanesan bem
comum intelectual: ita hotu nian. Ka, iha Estado nia hanoin dehan “a plena participação” husi comunidade
sira ka população sira. Tuir ha’u nia observação, Timor Leste seidauk elabora
didi’ak principio participativo ne’e. Oinsa mak Governo halo reintegração comunidade iha projeto
educação nia laran?
(a)
Comunidade ki’ik liu mak “uma kain”. Iha nível família
nian, uma kain barak mak desintegrado. Uma kain Timor hala’o sira nia moris tan
“impulse determined” – buka atu hetan
lalais buat ida, maibe hotu tiha sira la buka tan ona. Liu-liu atu sustenta uma
laran, dala barak liu feto mak serviço maka’as (female oriented), wainhira mane sira buka atu halo violência barak
liu (action seeking). Larik sira
praticamente hala’o sira nia infância iha infelicidade nia laran. Tempo moris
nu’udar labarik oan badak liu. Ida ne’e mak halo labarik hahu ona hatene
violência, no ikus mai wainhira la iha motivação foun, sira tama grupo arte marcial.
(b)
Comunidade klaran mak “uma knua” ka “uma lulik”. Ohin
loron ema barak hakarak hari’i fali sira nia “uma lulik”/ uma knua. Sira
hakarak hili hikas valor no norma tradicional nebe monu lakon ona iha
colonialismo no invazionismo nia laran. Foinsae barak mak bele hare matan sorin
de’it ba tradição. Maibe, iha tempo moderna ne’e valor tradição no norma
tradicional sira sai hanesan comunidade nia hun no abut. Iha duni filosofia comunitarianismo. Hau rasik
hanoin katak, arte marcial lubuk ida mak lori valor no norma tradicional ba
dalan kleuk no halo rahun comunidade rasik. Mosu sincretismo nebe anomalia.
(c)
Comunidade boot liu mak “uma kreda”. Igreja keta subar
ninia filosofia nudar contribuição atu hari’i nação. Ha’u afilia nafatin ba
Prof. Lonergan, SJ nia conceito kona ba Igreja católica nia filosofia ba
educação. Nia dehan katak la iha filosofia ida nebe “exclusivo” ba Igreja
católica, hanesan mos la iha educação nebe católica nia de’it. Filosofia da
educação ne’e hanesan “estrutura aberta” ida nebe rai ida-idak (Igreja
particular) no cultura (tradição) bele tama no sai. Buat nebe Igreja bele halo
mak hamosu educação nebe hatudu Igreja nu’udar “mater et magistra” (inan no
mestra). Igreja ninia hun no abut ba educação mak Jesus Cristo rasik ... “fazei discípulos
de todos os povos ... ensinando-os a
cumprir tudo quanto vos tenho mandado” (Mat 28: 19. 20). Papa JP2 ko’alia
kona ba “cultura morale” iha educação
nia laran. Igreja católica iha Timor Leste banati tuir dalan ida ne’e. Hau
hanoin, Dom Carlos F.X. Belo, SDB nia liafuan hatudu momos ona, katak Knar Uma
kreda, “Não foi um problema político, portanto, não
se pode falar no papel da Igreja Católica na independência de Timor-Leste. É
mais um papel de moral, de proteção das pessoas, dos que sofrem, dos débeis,
dos direitos humanos, sobretudo na defesa da justiça, da paz e dos direitos
humanos. Era mais uma voz moral, um suporte moral para a população, do que
propriamente uma força política, porque nós não nos sentíamos como políticos, o
nosso trabalho era na pastoral, ao nível da justiça e da paz” (cf.,
http://forum-haksesuk.blogspot.com).
Hela serviço boot ba Estado atu oinsa mak halo reintegração husi “uma kain”, “uma
lulik” no “uma kreda” iha estratégia cultural ida. Ha’u mehi nafatin no hanoin
bebeik katak principio sira: reorganização, reorientação no reintegração hahu
husi ensino básico. Tan ne’e mak
ensino básico tem que sai mega projeto.
Pecado boot nebe Igreja católica no Estado Timor Leste halo mak la hare ba ensino básico nu’udar “pedra de angulo” (fatuk inan) hodi
hari’i Igreja rasik no Estado nebe metin.
*) Dosente iha filosofia
politica, ética politica, ateísmo contemporâneo no filosofia da linguagem iha Instituto
Superior de Filosofia e de Teologia (ISFT) Dom Jaime Garcia Goulart, Dili
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.