VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20130702

Arte Marcial no “Cultura da Morte”


Arte Marcial no “Cultura da Morte”:
Hanoin Hikas ita nia Filosofia da Educação

Martinho G. da Silva Gusmão

Iha Facebook, belun barak mak halo comentário kona ba grupo Arte Marcial sira iha Malang no Yogyakarta – sira duni malu, tidin malu to’o oho malu. Iha Yogya, hau hetan informação katak bairro balun hakerek kedas iha odamatan – “di sini tidak terima mahasiswa dari Timor Leste”. Hau nia belun Jornalista ida iha Malang Post haruka comentário ba ha’u nia e-mail, kona ba saida mak mosu iha neba. Ema iha Malang balun hakerek “usir orang Timor Leste dari sini ... mereka binatang jalang”.

Maibe, hau hanoin, arte marciais ne’e caso ida de’it atu fanu ita hodi loke matan ba causalidade iha ita nia sociedade nebe desenvolve hela nia an. Arte marciais la moris mesak. Nia produto husi sociedade Timor Leste nebe sofre crise iha processo transformação cultural.  Infelizmente, to’o ohin loron ita halo analisa barak liu kona ba reformação política no instituição sira.

Arte marcial ne’e anomie ida, katak, sira hanesan associação no comunidade ida nebe moris hamutuk, maibe la iha sasukat no folin; mai husi lifuan “a-nomos” (Grego), katak la iha lei no ordem. Jovens tama arte marciais atu hamohu no halakon sira nia moris. Tan ne’e sira hamosu anomaly boot tebes iha ita nia sociedade laran: cultura da morte.

Ha’u foti liafuan “cultura da morte” husi Beato João Paulo II (JP2). Nia temi beibeik liafuan ne’e atu hatudu ameaças no violação ba moris, liu-liu inocente no sala laek sira nia moris. Conceito “cultura da morte” mosu wainhira JP2 hakerek encíclica Evangelium vitae (EV): de vitae humanae inviolabili bono no publica iha 25 Marsu 1995. Nia hanorin katak, ita ema nia moris ne’e folin boot teb-tebes tan ne’e labele viola (inviolável). Nu’udar sarani ita haklaken Evangelho da vida nu’udar fini ba cultura da vida.

Idéias principais nebe ha’u hakarak hatudu iha artigo ida ne’e mak (I) hare hikas fali ita nia hanoin kona ba cultura no tradição ho religião nebe hafolin no halulik moris; tuir mai (II) ha’u sei hatudu katak ita “sibuk” liu ho Estado tan ita hanoin katak “frágil” (ta’uk atu falhado) nune’e saboko-an iha Dili-centric hodi la hatene katak mosu “ausência do Estado” iha fatin seluk nune’e arte marcial sira no grupo-ilegal mak manda; ikus mai ha’u hatudu nafatin katak (III) transformação cultural liu husi mega projeto iha educação básica nu’udar solução serio ba kedas problema nia hun no abut.

I
CULTURA DA MORTE: SAIDA MAK NE’E?

Maski la iha definição ida, maibe JP2 usa liafuan “cultura da morte” atu hatudu ba hahalok moderna nebe sobu no halo rahun moris rasik ka ema seluk nia moris: husi aborto ba euthanasia, husi terror ba guerra injusta, husi sekularismo too iha materialismo pratico. Arte marcias bele tama iha sekularismo no “regime do terror e horror”: sira la fiar katak Maromak iha tan ne’e kaer meik no kroat maibe moris iha tauk nia laran; tauk ema ataca sira, nune’e sira ataca ema seluk. Ikus mai sira fiar katak iha duni “inimigo”, tan ne’e sira ataca malu duni.

Tebes, rona liafuan “cultura” (cultural), ita hanoin de’it ba hananu no haksoit, tebe no bidu, hatais tais no kado kore-metan to’o lia-maten no lia-moris (feto san uma-mane). Ha’u hanoin, ida ne’e la’os “cultura” maibe “civilização”. Infelizmente, ita hare “civilização” no sukat “malae” no “Timor” – hanoin katak “malae mak civilizado” no “Timor oan mak atrazado”. Ita bele dehan, “cultura” ne’e luan liu “civilização”. Cultura hatudu ba humanidade, katak, ema tomak moris tuir cultura ida; wainhira civilização ne’e hatudu ba comunidade ida. Nune’e, ita bele dehan Timor Leste iha ninia cultura hanesan mos rai seluk iha mundo rai klaran, maibe ita mos iha civilização nebe la hanesan ho Portugal, Indonesia, Austrália no Angola, Moçambique, ka Cina no Japão. Ne’e duni, bele mosu clash of civilization (Samuel Huntington), maibe la mosu vitoria ka superioridade ida. JP2 ko’alia kona ba “civiltà dell’amore” (carta ba família sira, hasai iha L’Osservatore Romano, 25/2/1994, p. 9) atu lori moris hakmatek no moris di’ak; la’os “clash”. Arte marcial halakon “civilização” domin nian, nune’e moris iha regime tauk no nakdedar loron ba loron.

A.L. Kroeber no C. Klukhohn iha 1952 hakerek livro Culture: a Critical Review of Concepts and Definitions, hodi hatudu definição hamutuk 164 kona ba cultura. Barak tebes. Maibe, atu habadak hau kaer deit Prof. Mons. Sante Babolin (ha’u nia professor ba filosofia da cultura iha Pontifícia Universidade Gregoriana, Roma).

Ida uluk (1), liafuan “cultura” hatudu ba “cultivação da terra”; hatama iha rai laran atu fo moris foun. Husi ne’e mak Cícero no Horacio ko’alia kona ba “cultura animi” nebe lori ita atu hanoin kona ba formação no educação ema nian atu moris tuir ninia fuan no klamar, no liu-liu faculdade intelectual (katak, hakbi’it ema atu hanoin ho fuan no laran tomak). Ne’e katak cultura hatudu ba dimensão subjetivo. Tan ne’e JP2 dehan katak «La cultura, formazione dell’uomo in tutte le sue facoltà ed espressioni, non è soltanto promozione del pensare e del fare, ma è inoltre formazione della coscienza ... La promozione della conoscenza è indispensabile, ma è insufficiente quando non è accompagnata dalla cultura morale» (cf., Insegnamenti III, 2, 1980, p. 20). Cultura, formação ba ema iha ninia faculdade (kbiit) tomak no expressão, la’os de’it atu halo promoção ba saida mak ita hanoin no halo, maibe liu tan mak formação da consciência ... Promoção do conhecimento ne’e indispesavel, maibe sei la to’o wainhira la hakat hamutuk ho cultura moral. Liafuan chave mak “cultura morale” (= formazione della coscienza). Educação ninia “fuan” (no “klamar”) mak atu hametin “cultura moral”. Ha’u hanoin “uma lulik” no “uma kain” nu’udar escola primaria atu tau fini no hamoris ho haburas “cultura moral”. “Uma-kreda” hanesan “fatuk inan” atu “uma-kain” no “uma-lulik” hamrik metin. Igreja católica tem que loke neon no fuan atu halo teologia da inculturacao. La to’o ita halo tebe-dai ka bidu ho dahur iha igreja atu lori ofertório. Ne’e seidauk too! Wainhira mosu violência hanesan PSHT no Kera Sakti, ita loke tilun karik ema sei dehan “malcriado inan-aman la hanorin. Sira hanesan animal”. Ema sei la dehan “jovem sira ne’e igreja la hanorin”. Tan ne’e, promotor no responsável ba “escola primaria moral” mak “uma kain”.

Tuir mai (2), JP2 hatudu katak cultura ne’e “promozione della conoscenza” (promoção do conhecimento). Ne’e dimensão intelectual. PM Xanana Gusmão nia liafuan wainhira hakerek, “Um Povo que é culto e instruído é capaz de criar as suas próprias condições para, de forma ativa, se libertar de uma situação de pobreza” (cf. Prefacio, As bases legais do sistema da educação de Timor Leste, Ministerio da Educao, 2012, p. 9). Dala ruma ita rona liafuan “ami husi parte cultura nian”; “ami husi governo”; “ami husi ONG”; “ami husi parte Igreja nian”. Wainhira rona “husi parte cultura nian”, ita sente hanesan grupo ne’e mak hatene liu fali Timor Leste ninia hun no abut. Governo hari’i tan Secretariado do Estado da Arte e Cultura. Ninia resultado, hanesan hamosu festival cultura Ramelau, dansa cultural, no ikus liu mak plano halo Miss Timor! La hatene-an, ema husi Ministério Turismo dala ruma hakerek iha Facebook, hanesan sira mak “culto” liu, ema seluk beik liu (to’o dehan Igreja no Bispo Baucau ne’e sei moris iha Abad Pertengahan, katak, sei atrasado). Ho liafuan “... La promozione della conoscenza è indispensabile, ma è insufficiente quando non è accompagnata dalla cultura morale”, JP2 hatudu liu ba responsabilidade singular ema hotu-hotu iha sociedade nia laran, la’os de’it hatene ho ulun/ kakutak maibe ho fuan no neon (cultura morale). Tan ne’e Amo Papa hakerek, “... un compito particolare spetta agli intelletuali cattolici, chiamati a rendersi attivamente presenti nelle sedi privilegiate dell’ellaborazione culturale” (EV, 98c). ME Dr. Bendito Freitas hateten momos katak educação (hau aumenta: cultura) ne’e la’os Governo nia problema mesak maibe ita hotu nian; no nia hatutan, “nu’udar eis seminarista, ha’u sente educação moral no intelectual iha seminário ne’e mak di’ak liu ona”. ME Bendito Freitas justifica saida mak JP2 hateten: intelectual católica iha vocação atu tur iha sede privilegiado hodi halo elaboração cultural. Educação ne’e mak elaboração cultural atu bele to’o iha “Um Povo que é culto e instruído ...”. Ida be Miss Timor ne’e la level liu. Ha’u hanoin Mahasiswa arte marcial sira iha Malang no Yogya nebe halo violência no oho malu, sira la’os intelectual no la iha vocação nu’udar intelectual. Maibe, sira promotor nebe elabora hela “cultura da morte” ba sira nia an rasik.

Nune’e ita to’o ba (3) cultura nu’udar dimensão objetivo – katak, hatudu ba grupo humano no concreto: valores, normas, custumes ... lisan bein-ala nian. Ita rona bebeik liafuan sira hanesan “malae nia cultura”, “cultura andaluzia”, “cultura lusófono”, “cultura Jawa”, “cultura Timor”, nst; atu hatudu katak cultura nu’udar objeto ida. Tan ne’e, wainhira ita temi Miss Timor, ne’e parte ida nebe hanaran “civilização” foun, maibe la’os cultura. Iha relação, maibe la hanesan. Civilização uluk nian no loron ohin nian la hanesan, maski moris iha cultura Timor Leste nian. Exemplo, uluk ita nia inan-feto sira la iha BH tan ne’e ita hare fotografia antigo, sira loke hirus matan livre hela de’it. Maibe, la’os pornografia. Ema respeita malu teb-tebes. Ohin loron, feto sira sei la loke hirus matan ba ema hotu atu hare, maibe taka metin no falun metin. Hau la fiar, se Miss Timor sei promove cultura feto Timor hodi halakon tiha sutiã, loke sira nia hirus matan ba ema hotu. Ne’e duni, panitia MT ba Miss Timor nia sasukat kona ba brain, body and beauty la’os ona sasukat cultura Timor, maibe civilização foun ida. Se hakarak promove cultura Timor Leste nian tuir bein-ala, então lalika tau BH. Halo ba mak ita hare?! Maibe, JP2 temi duni kona ba “civiltà dell’amore” ne’e hafuan no hafutar iha cultura hotu-hotu (EV 95b) nu’udar espírito husi Evangelho da Vida.

Husi liafuan “cultura” ita seidauk hatudu saida mak “cultura da morte” ne’e lolos nian? Amo Papa hakerek Evangelium Vitae, temi bebeik liafuan “cultura della morte”. Maibe, nia foti liafuan husi Bíblia kona ba Caim no Abel (Gn 4: 2–16). Maun oho alin tan laran moras. Nune’e Maromak acusa Caim hodi dehan, “O nia alin nia ran hakilar too mai Hau naksulin los” (A voz do sangue do teu irmão clama da terra até mim). Husi JP2 nia reflexão mak ita bele dehan katak “cultura da morte” ne’e hanesan visão social ida wainhira ita “hodi hanoin, hodi hateten, hodi hahalok ...” atu halakon no harahun ema seluk nia moris: sociedade ida nebe lakon ninia sentido kona ba sacralidade no intangibilidade husi vida humana. Arte marcial sira hanesan hanesan associação ida ka sociedade ida ka comunidade ida: halibur ema lubuk ida – feto no mane – atu forma sira nia an no treina sira nia an hodi kaer meik no kroat atu harahun no halakon ema seluk nia moris, maibe sira rasik mos halakon sira nia an! Sira forma an, educa an ho neon ida laran ida atu defende malu no ataca grupo seluk. Iha sira nia let, cultura da morte hatudu de’it katak moris ne’e la folin ne’e duni rahun tiha de’it. Ne’e duni, ba ha’u grupo arte marcial sira ne’e hanesan sociedade ida nebe sai promotor ba cultura da morte.

Interessante, wainhira ha’u le Virna Viola Vilanova – porta voz MT Chico Kalbuady – nebe hakerek hasoru Bispo Basílio do Nascimento iha facebook atu defende programa Miss Timor, ha’u hanoin hetan frase ida nebe JP2 hakerek kona ba “usa e abusa” iha liafuan “qualidade da vida” nia laran. Papa hakerek katak “qualidade da vida” (i.e., Miss Timor) sai tiha hanesan “in modo prevalente o esclusivo come efficienza econômica, consumismo disordinato, bellezza e godibilità della vita física, dimenticando le dimensioni piu profonde – relazionali, spirituali e religione – dell’esistenza” (EV, 23b). Miss Timor hare de’it ba “bellezza”: oin bonita, isin kaber, hatais furak no pinta an murak, haluha tiha dimensão ne’e klean liu – ita nia relação diak, ita nia moris espiritual no religião. Arte marcial mos hatudu liu ba “godibilità della vita física”: hafutar no hafurak isin (treino fisico) no ikus mai halo violencia no oho malu. Miss Timor sei usa droga no “operasi plastik” atu oin keta namkurut, arte marcial usa katana no tudik atu ta malu no oho malu.

Tuir ha’u nia hanoin, husi arte marcias to’o ba miss Timor liu husi dalan naruk atu goza bem-estar nebe la’o sala dalan – ita moris hela iha “cultura da morte”: hodi hanoin, hodi hateten no hodi hahalok. Ita ema halo sala ne’e baibain ona, maibe baibain halo sala bebeik ne’e katak fuan ho neon mate ona, hein isin rahun tuir de’it. Ebiet G. Ade dehan, “sesungguhnya aku telah mati dalam hidup”.

II
REFORMAÇÃO POLÍTICA-INSTITUCIONAL

Tan sa mak caso sira hanesan confro entre arte marcial ne’e la resolvido? Maski, ema hotu hatene katak arte marcial ne’e tama ona iha organização no rede criminal? Se temi ona kona ba organização no rede, se mak iha legitimidade no legalidade atu hasoru?

Ninia resposta: Estado. Estado mak iha legalidade no legitimidade atu defende integridade nacional no soberania Povo nian, tuir obrigação no dever mai husi Lei-Inan. Iha caso wainhira Nação hasoru ameança, Estado iha autoridade atu “impõe ba cidadão kona ba obrigações necessaria ba defesa nacional” (Catecismo foun: §2310). Halo nusa ba mos grupo arte marcial sira besik ona ba “ameaça” atu sobu nação no Estado. Maibe, infelizmente, Estado sempre hanoin no hateten katak ita sei “Estado frágil”. Nune’e, hasou arte marciais mos sira fragil nafatin.

Iha analisa barak nebe hau le, dehan katak Estado ida “frágil”, wainhira lei no ordem la metin; defesa no segurança usa violência hodi hatan ba conflito; setor privado no serviço publico (governo) iha KKN. Analisa hirak ne’e hahu ona husi CIA (1994) liu husi “State Failure Task Force” (depois: Political Instability Task Force).

Maibe, hasoru problema confronto entre grupo arte marcial sira, hau hanoin ida ne’e la’os questão Estado frágil, maibe “Estado ausente”. Major General FDTL Lere Anan Timor hateten beibeik iha media, katak, grupo arte marcial ne’e grupo criminoso no CPD-RDTL ne’e grupo desconhecido. Tan ne’e, PNTL tun ba hodi futu metin sira no sulan tiha iha cadeia. La bele ona, tan sira ulun moruk bebeik mak FDTL tun atu “silu kakorok”. Ne’e duni, Lere Anan Timor hatudu ona firmeza katak setor defesa no segurança maka lutu metin rai (nação) Timor nian no liman kroat povo nian.

Tuir hau nia hanoin, husi aspecto doutrina Igreja catolica nian, Lere Anan Timor nia liafuan mak los. Iha catecismo foun dehan, “as long as the danger of war persists ... governments cannot be denied the right of lawful self-defense, once all peace efforts have failed” (§ 2308; Gaudium et spes no. 79 § 4). Arte marcial ne’e ameaça perigoso atu hamosu conflito entre Indonesia no Timor Leste. Governo foti ona dalan legal no damen nian. Maibe, arte marcial sira halo nafatin violencia. Militar no policia iha legitimidade atu sai lutu nação no liman kroat povo nian (catecismo foun § 2309), maski consideração ida ne’e liu husi dalan nebe rigoroso tebes.

Ausência do Estado katak “elite político” ne’e iha Dili laran de’it. Sai husi Dili, Estado la hatudu nia oin no liman ain. Administrador distrito no sub-distrito, comandante PNTL to’o Chefe de Suco sira la iha “força” no “recurso” naton atu bele hatan ba povo. Iha situação hanesan ne’e, grupo arte marcial no CPD-RDTL mak manda no comanda. Ema barak, liu-liu foinsae sira (feto no mane) tama iha grupo arte marcial (la’os tan arte), maibe atu iha netik grupo associado ida hodi “sadere” ka iha garantia ba segurança no defesa moris nian.

Caso hanesan conflito arte marcial iha Malang no Yogyakarta hatudu de’it katak ita nia Nation-building la la’o. Nation-building katak oinsa mak ita hatudu identidade nacional iha rai-liur. Iha Indonesia ita hatudu de’it kata foinsae husi Timor Leste barak mak “gaul” = gaba-an ulun la iha. Tan sa mak Nation-building la moris? Tan ita hare de’it ba State-building maibe limita deit ba “reforma institucional”, maibe la hatudu ninia lutu metin no liman kroat iha território tomak Timor Leste nian no to’o rai liur. Ida be mosu mak situação (a) desorganizado; (b) desorientado; no (c) desintegrado. Infelizmente nune’e.

Ad(a), wainhira hahu forma V Governo, hau participa iha program TVTL nian (9/8/2012), hau dehan ona katak “V Governo hanesan óleo pesado: boot liu no todan”. Iha Janeiro nia laran, oposição mos “join tiha” iha “cohabitation” ho governo!!! Wainhira ninia distribuição mak la iha balanço, ahi sei mate moris nafatin ka circuito. Los duni: dala ruma ahi circuito. Ita forma Governo ida ho membro 55 no Parlemento Nacional hamutuk 65, atu hatan ba povo 1,1jt tuir lolos resolve lalais ona. Maibe, tan iha ministro lubuk ida ho sira nia vice no secretario do estado, nune’e em vez de trata problema nebe povo hasoru, sira mak “keroyok” malu fali atu hada’u programa. To’o ikus mai, PM Xanana Gusmão mak tun atu hadame fali sira. Ne’e desorganizado. Hanesan caso arte marcial iha Malang no Yogya, Vice PM La Sama hamutuk ho sira husi ME ka MNEC ka se tan, sira ba halo sorumotu ho estudante. Ninia resultado, sira halo apelo moral maibe la mai hamutuk ho ação legal. Então, circuito nafatin.

Ad(b), circuito ne’e mosu bebeik tan situação desorientado. Ida ne’e mosu, tan ita nia fiar de’it mak “Maun Bo’ot” sira, rona sira ko’alia no halo tuir sira. Conceito “Maun Bo’ot” ne’e hanesan los conceito político husi filosofo boot Aristóteles kona ba “camaradagem política” nebe ikus mai adopta husi filosofia Marxista, katak, buat hotu hein “Maun Boot” ko’alia. Extremo liu mak liafuan husi Mao Tze Tung kona ba “politicamente correto” (political correctness). Mao hanorin – ida nebe halo político correto liu mak chefe (= Maun Boot): “la iha ema ida mak bele ko’alia politica hasoru Maun Boot”. Ita nia Maun Boot mak Xanana, Alkatiri no Ramos Horta, Maun Klaran mak Taur Matan Ruak, Lere Anan Timor no Lu-Olo, Maun Ki’ik mak La Sama. Maibe, sira sibuk ho reformação institucional to’o Mega Proyek Óleo Pesado ba Taci-Mane no Master Plan Oecusse, hetan suporta husi Veterano no FRETELIN nebe abandona ona oposição atu hamosu “cohabitation” ho Governo. Ali-oan sira iha governo rona de’it no hakfuik ... “Tuir orientação husi Sua Excelência ...”!!! Kona ba CPD-RDTL no Arte Marcial – “Maun Boot” sira la kokorek, Alin-Oan sira mos la kokotek. La iha orientação. Ita hare, wainhira tun ba base atu rona povo nia lian no halerik, Ministro no Deputado sira dehan “Ami sei lori hikas ba nacional ...”! Alias, desorientado. Ha’u hanoin – política kona ba distribuição do poder mak sei circuito hela. Autoridade local hetan mil razões de desculpa atu hatan – ita hein de’it husi Nacional.

Ad(c), ninia resultado mak Timor Leste moris iha desintegração nia laran. Katak, la iha ona valor no norma ida nebe ita hotu fiar no moris tuir. Ita nia Lei-Inan hatur filosofia política ida nebe furak no murak tebes, “... a construção de um país justo e próspero e o desenvolvimento de uma sociedade solidária e fraterna” (Preâmbulo CR-RDTL, 2002; filosofia nebe avançado liu Constituição 1975 nebe CPD-RDTL kaer). Amo Papa emérito Bento XVI hakerek kona ba “fraternidade” iha “Veritas in caritatem” (2009) nu’udar norma no valor político nebe Igreja católica hatur no hatudu iha nação ida. Hanesan mos Papa Francisco dehan katak Igreja católica moris tuir “... il camino della fratelanza e dell’amore” (dalan fraternidade no domin). Maibe, Timor Leste nebe maioria absoluta católica ho lider político maioria absoluta católico mak hatudu katak ita la’os ona maun-alin-bin-feton. Lakon lisan Uma-lulik no valor uma-kain, maski hasoru malu iha Uma-kreda nia laran.

III
TRANSFORMAÇÃO CULTURAL

Tuir ha’u nia hanoin, Ausência do Estado ne’e mos provoca husi desempregado intelectual – foti liafuan husi ME Bendito Freitas. Intelectual hanesan classe media ida nebe seidauk hetan posição di’ak, sa tan political recognition husi Estado rasik. Tan ne’e la iha motivação atu ema haknar an nu’udar intelectual iha rai doben ida ne’e. Sa tan ita nia Estado sei moris hela iha “malae-minded”: buat hotu-hotu mesak malae deit mak hatene. Ema balun nebe tur iha cargo publico dala ruma hare intelectual ho cinismo, too dehan “ema dasa rai mos intelectual”. Ita nia Estado dala barak hili ema sira nebe ho kakutak “dasa-rai” atu kaer cargo, tan bele sai “macaco mandado”. Ho Amo Papa JP2 nia liafuan karik, ita la iha “formazione della conoscenza” (formação do conhecimento), tan ne’e lakon “cultura animi”. Bahasa Indonesia karik dehan “tak ada budaya cendekiawan” (tan ijazah falsu mak barak).

Jovem sira iha arte marcial nia laran ne’e, barak mak mahasiswa. Sira nebe halo violência no oho malu mesak la’o rai sira nebe ba Malang no Yogya (Indonesia) no rai seluk hodi prepara an atu sai intelectual. Liafuan mahasiswa ne’e mai husi lian Sanskrit (Índia), “maha” + “siswa”. Maha katak “mega”, “grande homem”, “excelência”. Siswa katak “aluno”, “estudante”. Ne’e duni mahasiswa katak estudante par excellence – tuir lolos jovem sira nebe “better or more than all others of the same kind”: diak liu no matenek liu jovem sira seluk. Tan sa mak “mahasiswa” moris fali iha cultura da morte nia laran?

Hau hanoin, ita nia escola sira no sistema da educação tomak la biban ona atu hatudu cultura da vida. Ita nia Igreja mos la biban ona atu ko’alia Evangelho da vida. Estado bele foti decisão hodi bandu arte marciais, captura sira nebe halo violência lori hatama ba dadur. Maibe, la’os atu resolve problema. Tan violência no oho ema – ohin loron – sai ona cultura da morte.

Estado bele halo reformação institucional iha politica educacional nian. Maibe, ita la bele haluha transformação cultural nebe mai husi processo Nation-building ida. Tuir lolos, Estado hatudu ona dalan di’ak liu husi lei no. 14/ 2008 kona ba base da educação (LBE). Iha neba dehan katak “A concretização da política educativa implica a plena participação das comunidades locais, devendo valorizar o principio da subsidiariedade através da descentralização de competências nas administrações locais e a autonomia das escolas” (artigo 4o n. 4). LBE hatutan tan hodi dehan katak, “Descentralizar, desconcentrar e diversificar as estruturas e ações educativas, de modo a proporcionar uma correta adaptação às realidades locais, um elevado sentido de participação das populações, uma adequada inserção no meio comunitário e níveis de decisão eficientes” (artigo 5o n. 6). Husi ne’e mak ha’u hakarak halo leitura hermenêutica ida lori hatudu katak educação sai sasukat kdasar ba transformação cultural nebe hatan atu halo (1) reorganização; (2) reorientação; no (3) reintegração.

Ida uluk (1) reorganização ba sistema educação mak liu husi dalan descentralização. Ita hare hela V Governo agora hala’o esforço kona ba descentralização . Maibe, ne’e problema kona ba poder local. Oinsa ho educação? Hau la hatene ME ninia hanoin no hakarak. Maibe, LBE hateten momos kedas, “... descentralização de competências nas administrações locais e a autonomia das escolas”; “Descentralizar, desconcentrar e diversificar as estruturas e ações educativas ...”. Iha idéia 2 mak importante atu reorganiza sistema educacional:

(a)                “Autonomia das escolas” – escola ida-idak iha knar no kbiit atu organiza ninia processo aprendizagem. Governo, in hoc caso ME, hatudu “paradgima” ida nu’udar sasukat, maibe escola ida-idak iha ninia metodologia rasik. Wainhira ita loke matan, ita hare katak Escolas Católicas no ensino privado sira mak goza autonomia ida ne’e. Tan ne’e, ha’u hanoin katak escola católica/ ensino privado sira bele organiza escola. Oinsa ho escolas publicas? Sira mos hetan autonomia.

(b)               “Estruturas e ações educativas” – katak funcionamento husi estrutura nebe iha ona. Ha’u hare duni oinsa mak diploma ministerial hatur knar no kbiit atu estrutura bele hatudu ninia acção concreto.

Maibe, tan sa mak la funciona? Tan, ita seidauk fiar an atu fo knar no kbiit ba administração local. ME mak organiza sasan hotu iha Dili nu’udar administração central. Kala ME halo ona descentralização, ita mak la hatene. Ka, administração local la hatene, tan ne’e la organiza, ita la hatene nafatin. Maibe, buat nebe ha’u hanoin: reorganiza sistema educacional.

            Tuir mai (2), liu husi principio subsidiariedade ME mak iha responsabilidade atu fo tulun, fo kbiit no facilita educação. Baibain ona, ita hanoin katak principio subsidiaridade ne’e ME mak fo sasan hotu, escola hein tane liman de’it. Sa tan, ita toman ona ho liafuan “escola gratuita” – halo inan-aman fase liman tiha atu hein buat hotu mai husi Governo. Maski Lei-Inan no LBE dehan “... na medida das suas possibilidades, gratuito” (katak, bele la selu, maibe bele mos selu). Hau hanoin, ME mak halo reorientação nune’e descentralização educação bele hakat ona ba oin. Ita nia problema boot liu mak currículo escolar, nebe tem que hetan tulun maka’as ba ninia orientamento no desenvolvimento. Agora, ha’u halo hela pesquisa qualitativa kona ba currículo. Hipótese nebe ha’u halo iha pesquisa ne’e mak: ita nia currículo seidauk existe, tan ne’e Timor Leste la iha mata-dalan atu desenvolve educação nebe qualitativo. De propósito hau usa liafuan “seidauk existe”, atu hatudu katak ita iha duni matéria barak no rihun-rahun ho livro barak maibe la iha moris; la hatudu moris nebe labarik sira bele hare atu hakat ba futuru iha ambiente Timor Leste. Ita ni currículo ne’e hanesan “menu” ida – hahan matak lori husi Portugal, Brasil, Austrália, Indonesia no America, fatin seluk tan – maibe, seidauk iha orientação atu oinsa mak ita te’in rasik. Ne’e duni, ita tolan tomak de’it no la te’in tasak. La iha “sabor timorense” tan ita la iha “bom gosto”. Agora ha’u hahu hela identifica problema hanesan tuir mai:

(a)                Ita nia labarik sira la iha cultura atu hadomi livro. Ne’e duni, estudante sira la hatene ars bene legendi (arte atu le diak/ furak), leitura ho qualidade. Tan, livro nebe sira kaer ne’e “out of range” – la iha linha cobertura ba sira nia moris rasik. Labarik sira moris iha mundo desconhecido ida;

(b)               Factor nebe aumenta no fomenta problema ida ne’e: mestre/a sira mos la hatene oinsa mak motiva labarik sira atu hadomi livro;

(c)                Livro hirak nebe ME fahe ne’e la ko’lia kona ba moris, maibe informa kona ba moris iha fatin seluk (Portugal) tan ne’e seiduak bele forma, sa tan transforma ita nia modus agendi:

·         Texto husi livro nebe labarik sira simu, susar tebes atu compreende, la’os tan língua Portuguesa, ...
·         Maibe tan linguagem nebe hatudu liu contexto Portugal nian;
·         Tan pretexto husi hakerek-nain sira ne’e hanoin katak Timor Leste ho Portugal hanesan de’it.

(d)               Tan labarik sira no mestre sira la iha cultura hadomi livro, nune’e sira la hatene ars bene scrivendi (arte atu hakerek di’ak). Livro sira nebe ME fahe ne’e, hotu-hotu hakerek iha Portugal no cetak iha neba. Ita hein “barang jadi”. Ida ne’e principio subsidiariedade nebe la ajuda ita nia descentralização educação. Tuir ha’u nia hanoin: ME bele halo cooperação ho Portugal atu fo orientação ba matéria currículo nian. Maibe, mestre/a sira no docente sira mak hakerek iha bi-lingua. La’os tradução matak de’it, maibe interpretação. Ita bele hasai fundu to’o $ 10 milhoes atu imprime livro nebe hakerek iha Portugal, maibe ninia efetividade la hanesan maski ita hasai $5  milhoes atu insentiva mestre/a sira hakerek livro iha Timor Leste rasik. Hau fiar an tebes, atu hakat ba oin. Maski ME no Governo la fiar an, tan ne’e seidauk hakat ba oin. Interessante atu ita hanoin klean liu tan kona ba LBE, nebe dehan “... proporcionar uma correta adaptação às realidades locais”. Saida no oinsa?

(e)                Ninia conseqüência, mestre/a la hatene ko’alia Portugues. Tetum mos sabraut. Bahasa Indonesia mos rungu ranga. Inglês dudu ba la ba, dada mai la mai. Ita nia educação sai ki’ak tan seidauk hamoris ars bene dicendi (arte ko’alia furak/ kmanek). Tan sa mak ema la ko’alia língua di’ak, furak no kmanek? Tan, ita hanorin de’it ciência lingüística, no la iha tempo atu hamoris língua cientifica. Curso sira nebe ME halo bara-barak iha tinan 13 nia laran ne’e fakar osan saugati de’it, tan ita halo curso kona ba língua (ciência lingüística: gramática, vocabulário, semântica, sintaxe, fenomenologia lingüística, nst), maibe la iha insentivo no motivação atu hakat ba “uso lingüístico” no linguagem (língua cientifica, nebe ko’alia iha ciência humana no ciência natureza).

Principio subsidiariedade nebe boot liu fo ba problema nebe todan liu: curriculo, lingua no livro. La’os merenda escolar.

Ikus liu (3), LBE ko’alia kona ba “... a plena participação das comunidades locais...”; no “... um elevado sentido de participação das populações, uma adequada inserção no meio comunitário e níveis de decisão eficientes”. Tuir ha’u nia opinião, idéia ida ne’e boot teb-tebes atu ita hanon klean liu tan no luan liu tan. Nune’e mos hatudu oinsa mak ita hotu bele discute hikas conceito “escola gratuita”. Ate, ida ne’e fo fundamento ba ita hotu atu labele hanoin kona ba Escola Católica (ensino privado no cooperativa) hasoru Escola Publica. Ami nia Prof. Bernard Lonergan, SJ (filosofo iha Pontifícia Universidade Gregoriana, Roma) hakerek katak, “Education is the affirmation of human nature, human reason, human freedom, and not of an ecclesiastical organization” (cf, Topic in Education: 13). Atu dehan katak educação ne’e hanesan bem comum intelectual: ita hotu nian. Ka, iha Estado nia hanoin dehan “a plena participação” husi comunidade sira ka população sira. Tuir ha’u nia observação, Timor Leste seidauk elabora didi’ak principio participativo ne’e. Oinsa mak Governo halo reintegração comunidade iha projeto educação nia laran?

(a)                Comunidade ki’ik liu mak “uma kain”. Iha nível família nian, uma kain barak mak desintegrado. Uma kain Timor hala’o sira nia moris tan “impulse determined” – buka atu hetan lalais buat ida, maibe hotu tiha sira la buka tan ona. Liu-liu atu sustenta uma laran, dala barak liu feto mak serviço maka’as (female oriented), wainhira mane sira buka atu halo violência barak liu (action seeking). Larik sira praticamente hala’o sira nia infância iha infelicidade nia laran. Tempo moris nu’udar labarik oan badak liu. Ida ne’e mak halo labarik hahu ona hatene violência, no ikus mai wainhira la iha motivação foun, sira tama grupo arte marcial.

(b)               Comunidade klaran mak “uma knua” ka “uma lulik”. Ohin loron ema barak hakarak hari’i fali sira nia “uma lulik”/ uma knua. Sira hakarak hili hikas valor no norma tradicional nebe monu lakon ona iha colonialismo no invazionismo nia laran. Foinsae barak mak bele hare matan sorin de’it ba tradição. Maibe, iha tempo moderna ne’e valor tradição no norma tradicional sira sai hanesan comunidade nia hun no abut. Iha duni filosofia comunitarianismo. Hau rasik hanoin katak, arte marcial lubuk ida mak lori valor no norma tradicional ba dalan kleuk no halo rahun comunidade rasik. Mosu sincretismo nebe anomalia.

(c)                Comunidade boot liu mak “uma kreda”. Igreja keta subar ninia filosofia nudar contribuição atu hari’i nação. Ha’u afilia nafatin ba Prof. Lonergan, SJ nia conceito kona ba Igreja católica nia filosofia ba educação. Nia dehan katak la iha filosofia ida nebe “exclusivo” ba Igreja católica, hanesan mos la iha educação nebe católica nia de’it. Filosofia da educação ne’e hanesan “estrutura aberta” ida nebe rai ida-idak (Igreja particular) no cultura (tradição) bele tama no sai. Buat nebe Igreja bele halo mak hamosu educação nebe hatudu Igreja nu’udar “mater et magistra” (inan no mestra). Igreja ninia hun no abut ba educação mak Jesus Cristo rasik ... “fazei discípulos de todos os povos ... ensinando-os a cumprir tudo quanto vos tenho mandado” (Mat 28: 19. 20). Papa JP2 ko’alia kona ba “cultura morale” iha educação nia laran. Igreja católica iha Timor Leste banati tuir dalan ida ne’e. Hau hanoin, Dom Carlos F.X. Belo, SDB nia liafuan hatudu momos ona, katak Knar Uma kreda, “Não foi um problema político, portanto, não se pode falar no papel da Igreja Católica na independência de Timor-Leste. É mais um papel de moral, de proteção das pessoas, dos que sofrem, dos débeis, dos direitos humanos, sobretudo na defesa da justiça, da paz e dos direitos humanos. Era mais uma voz moral, um suporte moral para a população, do que propriamente uma força política, porque nós não nos sentíamos como políticos, o nosso trabalho era na pastoral, ao nível da justiça e da paz” (cf., http://forum-haksesuk.blogspot.com). 

Hela serviço boot ba Estado atu oinsa mak halo reintegração husi “uma kain”, “uma lulik” no “uma kreda” iha estratégia cultural ida. Ha’u mehi nafatin no hanoin bebeik katak principio sira: reorganização, reorientação no reintegração hahu husi ensino básico. Tan ne’e mak ensino básico tem que sai mega projeto. Pecado boot nebe Igreja católica no Estado Timor Leste halo mak la hare ba ensino básico nu’udar “pedra de angulo” (fatuk inan) hodi hari’i Igreja rasik no Estado nebe metin.

*) Dosente iha filosofia politica, ética politica, ateísmo contemporâneo no filosofia da linguagem iha Instituto Superior de Filosofia e de Teologia (ISFT) Dom Jaime Garcia Goulart, Dili

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.