“Ars Bene Scrivendi”: Hanoin oan ruma
husi
Competição Hakerek kona-ba ASEAN
Martinho
G. da Silva Gusmão
Ema ida hakerek artigo ka livro, wainhira nia fuan laran bolu nia atu fo
atenção ba buat ruma iha moris. Ne’e duni, ba hau, hakerek artigo ka livro ne’e
hanesan “vocação da consciência”. Ema
nebe toman atu hakerek bebeik tan nia sensitivo.
Wainhira hakerek toman ona idéia ruma nia hatudu ninia sensibilidade.
Liu husi artigo ida ne’e, hau hakarak hato’o pensamento critico oan ruma
relaciona ho competição hakarek kona ba ASEAN. Programa ida ne’e hala’o husi Gabinete Secretariado do Estado para os
Assuntos da ASEAN (GSEA-ASEAN). Uluk nanain, parabéns tan competição ida
ne’e fo ambiente foun ba
desenvolvimento recurso humano. Baibain, wainhira hala’o comemoração ba
independência, ita nia toman mak hamos rai ka baleta foer, halai taru
bicecleta, “jalan sehat” haleu Dili, volley, basket no futebol ka bidu tun bidu
sae iha palco leten, to’o han krupuk no sae bua habokon ho óleo. Ministério dos
Negócios Estrangeiro e Cooperação (MNEC) loke atividade foun – mais elevado,
mais culto – celebração intelectual.
Dala ida tan, ha’u nia laudatio ba
MNEC.
Nu’udar membro ida husi equipa
júri, hau hakarak fahe ha’u nia experiência kona ba oinsa mak desenvolve
leitura ba artigo/ escrita hirak nebe tau iha hau nia mesa leten atu corrige.
Sensação nebe ha’u hetan nu’udar júri iha competição ida ne’e mak: “sofre”!
Husi manan-na’in sira ne’e, la’os optimo
(tan ne’e hau hanoin: premio husi MNEC ne’e boot demais ba qualidade escrito
nebe iha), maibe suficiente. Tan ne’e
hau hakarak encoraja instituição sira seluk (liu-liu Ministério da Educação/
ME), atu halo competição ho caráter intelectual nu’udar festa foun ida.
Toman hakerek
Hanoin nebe mosu kedas ha’u nia ulun laran, katak, ita nia foinsae sira
iha vontade boot tebes atu sai matenek, maibe la toman atu hakerek. Sira mai
husi profissional sira, estudante univesitaria no secundaria. Ida ne’e de’it
hatudu ona sinal katak “fini intelectual” barak duni. Maski, sira seidauk hare katak
atu hakerek ne’e mos precisa jeito ida: ars
bene scrivendi – arte atu hakerek diak no furak. Maibe, sira lakohi lakon
atu hadau fatin iha oportunidade ida ne’e.
Tuir ha’u nia esperiencia, la iha curso ka escola nebe bele hanorin
bebeik ka hanorin especial iha creative
writing. Buat nebe ha’u halo iha moris mak nu’udar aluno ida, hahu husi SMP
(1982) ha’u aprende hakerek artigo no ikus mai toman hakerek tan ha’u hakerek
bebeik. Maibe, hau sei hanoin hetan, katak, sei SD mos hau nia mestra sira
hanorin “ditado”, “ortografia” no “redação” (ho Portugues no ikus mai bahasa Indonésia). Hatene ka la
hatene, hakerek nafatin. Ohin loron, wainhira hasoru malun, ema balun
(leitores) dehan “Amo hakerek jeito”,
“ami gosta le”, “furak”, “liafuan mesak gaya
deit!”, “terbaik, Amo!”, “Amo, so ema intelektual de’it mak bele
compreende ita nia analisa”, “Amo
hirus mos iha artigo laran ita sente kedas”, “maski iha duni ema lubuk ida hakerek, maibe la’os ema hotu bele iha
jeito atu formula ninia pensamento di’ak hanesan Amo”, nst. Liafuan hirak
ne’e ha’u rona ho prazer; ho laran haksolok. Ida ne’e hatudu katak ha’u hetan
no manan ona posição especial iha leitor sira nia oin; ha’u iha duni ars bene scrivendi.
Maibe, atu hetan ars bene
scrivendi, ita precisa desenvolve ho neon tomak no laran tomak, ulun tomak
no fuan tomak. Tan atu sai hakerek-nain ida
sei la liu KKN. Uluk sei estudante iha Indonésia (Jakarta no Malang), ha’u
hakerek bebeik atu haruka ba jornal no diário oi-oin. Haruka tiha ba, hau hein.
Diário ka jornal ki’ik sira simu ha’u nia artigo maski hetan honorarium oituan de’it. Maibe, hau
haksolok tebes! Hein ba, dala ruma correio lori hikas artigo mai dehan “... tulisan ini bagus, tetapi kami belum bisa
memuatnya. Kami
berharap anda bisa melanjutkan dengan tulisan lain”.
La hakiduk. Hau ba nafatin oin. To’o loron ida, hau hare jornal boot hanesan kompas hasai ha’u nia artigo. Ha’u sei lembra, artigo ne’e mosu iha 21 Abril 1996,
wainhira selebra loron Kartini nian. Hau hakerek duni kona ba teologi feminisme: jarí telunjuk sang
perempuan. Loron ne’e mak ha’u hatene katak iha ona reconhecimento atu sai
autor ka hakerek na’in. Tuir mai, iha 3 Outubro 1996, kompas hasai tan artigo ida kona ba Konvergensi Ideologi dan Iman *) Konsep tiga pilar pembangunan di Timor
Timur. Artigo ida ne’e hanesan sukit oituan kona ba relação “Pemerintah,
ABRI dan Gereja” (ai-rin tolu), lori hatudu ba publico iha Indonésia katak
“Pemerintah, ABRI” ne’e kari lemo-lemo ideologia,
maibe “Gereja” la’o tuir “iman”
(fiar) nebe dala ruma hasoru fali ideologia. Tan ne’e mosu kritik ideologi. Igreja católica iha Timor-Timur hakarak defende maka’as “ideologi Pancasila”, liu-liu “kemanusiaan yang adil dan beradab”! Ha’u
nia belun boot Romo Y.B. Mangunwijaya telefone ha’u dehan, “frater, kamu sungguh berani, tapi cerdas dan
cerdik. Itulah politik ular dan etika merpati”. Hakerek iha Kompas ne’e haksolok boot tebes. La’os
tan manan osan boot, maibe tan hetan fama foun ida.
Motivação participativa
Wainhira le escrita hirak nebe tau iha ha’u nia oin, ha’u sente lanu
oituan. Liu-liu tan “ortografia” (huruf) no “pontuação” (tanda baca) mak halo
ulun moras. Iha oituan de’it mak hatene bainhira mak tau “ponto” no “virgula”,
ka sinais seluk. Nune’e, hakerek-nain sira seidauk hatene atu formula “unidade”
pensamento iha “frase” ida nia laran. Ida ne’e bolu ona ha’u nia atenção boot.
Tuir lolos, buat hirak ne’e mosu ona iha ensino
básico. Ka, tan ita nia ema hatene de’it usa komputador, nune’e ohin loron
la hatene ona hakerek ho liman (manuscipt)
karik?
Kala participante sira ne’e hakarak koko sorte atu unuk intelektual ne’e
monu los ba se!? Tan ne’e hau hanoin, artigo/ escrito hirak nebe tama ba júri,
la’os índex husi saida mak sai
hanesan fokus pensamento no centro ba atenção intelectual husi hakerek-nain
nurak ka foinsae sira ne’e. Basá, foinsae sira ne’e hanesan fo resposta ka
reação ka reflexão ba pergunta nebe
hatur iha sira nia oin. Ne’e duni ha’u decide atu halo leitura hodi hare
intelectual nurak hirak ne’e nia dialogo ho
pergunta sira nebe SEAA-ASEAN hatur, hare sira nia apreciação no reação,
documentação husi foinsae sira ne’e ninia simpatia, empatia to’o antipatia nebe
sira fahe ka hanoin kona ba ASEAN. La hanesan, wainhira ha’u hakerek livro kona
ba sistema eleição ka processo eleitoral, ka publica livro kona
ba filosofia, obra hirak ne’e hatudu
duni hau fokus intelectual (maski comissário balun iha CNE dehan ema be dasa rai mos intelectual, maibe
ne’e la tama iha cultura educação nian).
Tan ne’e nu’udar júri, hau hare fali ho óculo foun. Uluk liu (1), hau hare
katak intelectual nurak sira ne’e seidauk brani atu fo reação ka reflexão ho
liafuan “tuir ha’u nia hanoin”. Sira hakerek hanesan fali patriota ka órgão estado ida
nebe atu fo opinião kona ba Timor Leste no ASEAN. Hanesan dala barak ita rona
Ministro, Vice Ministro ka Secretario do Estado to’o Direitor oan sira
rame-rame dehan, “tuir ona orientação husi ita nia Sua Excelência Primeiro
Ministro”. Hatudu katak, ita seidauk independente
iha pensamento rasik no ladauk “fiar an hakat ba oin”. Sira seidauk brani
atu sai individualista. Ninia ra’is
mak mosu iha foinsae sira nia let. Ne’e duni, ha’u fo valor aas oituan ba
artigo/ escrita sira nebe autentico no genuíno hatudu sira nia individualista.
Tuir mai (2), ha’u gosta hare artigo/ escrita sira nebe hatudu mos contabilidade egocentrismo. Tuir ha’u
nia experiência, hakerek-nain ida lalika hatudu responsabilidade ba se se deit,
maibe ba nia an rasik. Maibe, artigo nia gosto mak ne’e: egocentrismo hatudu mos validação publica. Tanba, hakerek-nain
ne’e controla ninia an atu hakerek de’it ba problema
nia hun no abut, no la’os atu defende grupo/ partido ka família ninia
interesse. Husi ne’e publico nebe hatene halo leitura critica bele fo
apreciação no validação kona ba verdade. Dala ruma hau rona rasik leitor balun
halo comentário, “Amo, ha’u mos hanoin hanesan ne’e ... maibe hakerek mak la
sai!”. Ne’e katak, problema ka argumento nebe ha’u foti husi ha’u nia hanoin
rasik, maibe publico mos hanoin lisuk nune’e. Iha competição kona ba ASEAN
ne’e, ha’u la hare capacidade egocentrismo ne’e. Barak liu mak halo retórica nu’udar nacionalista laran
mamuk ida. Fou-foun, ha’u sugere atu escrita sira husi competição ne’e bele
tama iha publicação especial ruma
husi MNEC. Maibe, hare tiha qualidade artigo sira, ha’u dada fila ha’u nia
hanoin. La jadi tiha deit!!!
Husi biban seluk (3), hakerek-nain sira iha competição ida ne’e hatudu
liu orgulho heróico (kebanggaan
heroik), no hakerek bebeik atu defende underdog
sira, wainhira ita brani tama ASEAN. Sira hatudu bebeik neon-sala wainhira
la defende ki’ak no ki’ik sira iha Timor Leste no fo reagem (reaksi) hasoru
ukun-nain no boot sira, liu-liu tan posição nebe sira hetan mai husi power differential iha ita nia estrutura
político (partido). Buat nebe ha’u hetan bebeik,
katak, hakerek-na’in sira hakahur tiha “inequality” (desigualdade) no
“injustice” (injustiça). Dala ida hau le livro husi Reinhard Bendix, Kings of People: Power and The Mandate To
Rule. Iha neba nia ko’alia katak, “authority
and inequality are basic dimensions of all social structure” (autoridade no
desigualdade sai hanesan dimensão kdasar ba estrutura social tomak). Tan ne’e,
Bendix hanoin katak, “... where authority
is present, inequality between rulers and ruled will occur” (iha nebe mak
mosu autoridade, sei mosu mos desigualdade entre ukun nain no ema baibain
sira). Artigo/ escrita
sira kona ba ASEAN hatudu oinsa mak sira inequality
ne’e la lakon nafatin iha Timor Leste. Tan ne’e wainhira tama ASEAN, inequality ne’e sei boot liu tan no luan
liu tan. Maibe, hakerek-na’in sira mos hatudu oinsa mak liu husi ASEAN, Timor
Leste bele evita “injustice”. Atu sai
concreto ita bele le artigo/ escrita sira dehan, inequality mosu área economia – Timor Leste labele sukat nia an ho
nação sira iha ASEAN laran hanesan Singapura, Malaysia, Indonésia no
Thailandia. Sira seluk tan. Ne’e aceitação nebe realístico. Maibe,
hakerek-na’in sira ne’e la hatudu oinsa mak inequality
bele monu tan injustice. Sira la tama
iha argumento, oinsa mak Timor Leste bele compete iha ASEAN, wainhira ita moris
iha nação “consumidor” no la’os “produtor”. Sai problema boot liu tan, wainhira
hakerek-na’in sira lubuk ida mak hahu hatudu katak Governo ka Estado hare uluk
lai povo nia moris, tulun lai sira. Ne’e halo economia política. Katak, ita nia pensador nurak sira ne’e sei
moris iha esquema clássico katak Governo Timor Leste sai nafatin Santa Claus hodi fahe premio ka presente
ba labarik sira iha Natal. Economia política katak despesa nebe estado halo
barak liu mak ba iha financiamento campanha política. Iha Indonésia karik, ne’e
hanaran “politik pencitraan”. La’os política economia. Katak, foinsae sira
hatudu argumento atu oinsa mak Governo sai hanesan “arbitro” ba empresário,
industria, cooperativa no atividade produtiva hodi fo serviço ba foinsae sira
rasik; inclui ethos of work. Incongruência
husi argumento política no economia, husi inequality
no injustice ne’e mak hatudu mai ha’u
katak ita nia foinsae sira ne’e seidauk “tasak” atu fiel no consistente iha
sira nia modo de pensar. Nu’udar
júri, hau fadigado tebes atu hare consistência nebe constante. Infelizmente,
tuir assessment SEA-ASEAN nian dehan katak, conhecimento ema barak nian kona ba
assunto economia to’o 60%. Boot tebes. Maibe, husi competição ida ne’e ha’u
hare, katak, ita nia pensador sira hatene informação
barak, maibe la iha opinião
qualitativa.
Ikus liu (4), ha’u nia nota barak liu mak monu tan hakerek-nain sira la
fo opinião, maibe fo informação. Maski nune’e, ha’u sei iha
tolerância, tan competição ida ne’e tuir hau hatene, fohin mak hala’o ba dala
uluk. Iha celebração independência nian, ita halo rame-rame de’it iha Dili
laran. Foinsae sira participa, tan buat foun no aventura ida tan. Ha’u hare
kedas, katak, halo tiha inscrição, sira ba hare lalais informação sira iha internet
ka website ASEAN nian. Sira seidauk iha tempo suficiente atu desenvolve
pensamento. Maibe, ida nebe todan liu mak sira la iha livro ka la hetan acesso
ba publicações iha área politica-segurança, economia no social-cultura hodi
nune’e bele formula sira nia opinião. Sira hakerek tuir intuição, la’os
opinião.
Hanoin oan ruma
Nu’udar evento festiva ida, competição hakerek kona-ba ASEAN ne’e la
sala. A mais longa caminhada começa com o
primeiro passo apenas. Dalan naruk karik ba ita sei hakat to’o ba wainhira
hahu hi’it ain atu la’o. Ha’u agradece tebes ba MNEC, caso quo, SEA-ASEAN. Ho experiência sai júri iha tempo neba, ha’u
bele hare liu mapa intelectual iha foinsae sira nia let. Hau hanoin, se
Ministério sira seluk ho coordenação Ministério da Educação (ME) bele promove programa
competição kona ba creative writting ne’e,
mak ita bele ona halo seleção ba ita nia recurso humano no investe capital boot
iha neba.
Husi competição ida ne’e, ha’u “naksir” tebes feto-oan ida husi Escola
Secundaria ida iha Dili. Ha’u la’o besik bebeik nia, tan nia halo esquema hodi forma ninia mapa do
pensamento. Ha’u nia alin-feto ne’e hatudu duni an nu’udar Miss Timor oan ida. Infelizmente, ha’u labele fo tulun ba nia atu
bele manan iha competição ida ne’e. Maibe, ha’u hanoin kedas ... se Miss Timor
halo programa competição hakerek karik, hirak mak bele iha creative writing
hanesan alin-feto ida ne’e?
Maibe, tuir ha’u nia observação, participante sira tomak hetan
dificuldade boot tan sira seidauk toman ho critical
reading. Wainhira ita la iha livro no la halo leitura barak, ita mos
hakerek to’os tebes. Ita nia nação ne’e ki’ak no mukit tebes, tan iha tinan ida
nia laran ita nia intelectual sira la publica livro. Estado mos la halo
investimento ba publicação livro husi ita nia escritor sira. Maski, iha
orçamento geral do estado, ita iha rubrica ida hanaran: capital do desenvolvimento humano. Entusiasmo no aventura nebe
participante sira iha competição ne’e hatudu ne’e buat di’ak ida: bem comum intelectual nebe ita iha.
Infelizmente, la iha Santa Clauss nebe mosu iha natal intelectual.
Ikus liu, parabéns ba manan-nain sira. Ha’u hanoin katak sira la’os
optimo, maibe suficiente. Le sira nia opinião, ha’u labele halo conclusão ida
nebe exato. Ha’u hanoin, pensador nurak sira
ne’e hakerek atu hatudu sira nia critical
reading and creative writing maibe iha tempo hanesan sira mos halo
política. Política
kona ba linguagem política.
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.