VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20130210

Mestra no Mestre ba “Educação dos Oprimidos” nian

Mestra no Mestre ba “Educação dos Oprimidos” nian
In Memoriam Mama Amélia da Silva & Papa Francisco Gusmão


Martinho G. da Silva Gusmão

Iha 1 Fevereiru 2013, ha’u nia Papa Francisco Gusmão hanahas nia moris iha rai ne’e, hodi tuir ba Mama Amélia da Silva nebe horik ona iha Nai Maromak nia Uma-Lulik iha 5 Abril 2008. Hau hakerek reflexão ida ne’e in memoriam ba Papa no Mama. Husi sira nia sacrifício no domin, ami oan sira hetan moris, no hetan moris di’ak.
Atu hahu, ami hamutuk oan na’in 10 nebe moris ho inan-aman iha família nebe mukit no ki’ak. Maski nune’e, oan sira  tomak hetan hotu formação suficiente ba moris. Ami hotu la’os kedas matenek boot nebe hasai curso aas deit, maibe la’os kakutak nanotak nebe kotu iha dalan klaran la la’o ba oin. Buat sira ne’e hotu bele mosu, tan inan-aman sacrifica duni sira nia moris atu ami hotu hetan educação di’ak nian. Ne’e duni, iha memória ida ne’e ha’u hanoin sira nia passionis nu’udar mestra/e ba educação dos oprimidos: hanorin ami la’os atu sai riku, maibe atu hala’o moris di’ak, moris ho qualidade no gosto.

Saida mak “Educação dos Oprimidos”/ “Pedagogia da Libertação”?

Liafuan “educação dos oprimidos” ka dala ruma mos hanaran “pedagogia da libertação” mai husi matenek na’in ida naran Paulo Freire. Iha Indonésia, Romo Y.B. Mangunwijaya hateten bebeik ba ha’u kona ba “mendidik manusia merdeka” ka “pendidikan pemerdekaan”. Modelo ida ne’e hakarak atu hatudu katak, educação ninia hun  no abut mak atu lori ema “hatene-an” (conscientização) katak sira moris iha mukit no ki’ak nia laran. Tan ne’e, educação sai hanesan “meios” ka mata-dalan atu ema sai husi mukit no ki’ak hodi hetan moris di’ak. La’os atu hada’u ukun no riku.
Papa no Mama hateten bebeik ... “Ami rua la fo osan mean no osan mutin atu aban bainrua imi hodi moris; ami buka hetan doit oituan atu imi ba escola aban bainrua mak imi moris di’ak”. Hanoin ba moris nebe ami maun-alin no bin-feton sira hala’o, ha’u sente nafatin liafuan hirak ne’e nu’udar motivação dahuluk. Sira la’os educa ami atu sai riku matak no matenek boot, maibe realístico atu bele hetan moris di’ak no moris ho qualidade; moris ho gosto.
Hau iha experiência ida: moruk no todan iha moris tomak. Iha 2001–2005, ha’u hetan oportunidade murak mean atu estuda iha Europa. Ha’u mehi boot tebes. Ha’u tama iha idealismo boot no aas tebes, sa tan estuda iha Universidade Pontifícia nebe prestigioso no faculdade famoso. Maibe, improvisamente (di luar dugaan), mosu factor X ida nebe halo ha’u monu rabat-rai. Ha’u sai frustrado. Ruína. Devasta. Desesperado boot. Ha’u foti oin la sae. Maibe, dadersan nakukun ida Mama telefone ba ha’u iha Roma (Itália). Mais ou menos ia dehan “Amo bainhira mak fila? Ha’u taka liman iha Nai Feto Maria nia oin, atu Amo forte nafatin, mane paaa, lalika tanis!” Nia lian kman tebes. Hau imagina katak Mama hatene ona ha’u nia situação iha Roma katak hau iha ona “estado falhado” (derrotado) nia laran. Lição boot tebes – katak, Papa ho Mama hakarak ha’u sai ema di’ak, fiar metin ba Maromak. La’os matenek boot. La’os Santo isin no klamar. Hau foti oin, hamrik neneik no hakat nafatin.
Ba ha’u, Mama no Papa educa ami, maibe ho dalan persuasivo (meyakinkan): halo ema ki’ak no mukit atu fiar-an, hakat ba oin. Halo ema laran susar no moris todan, atu sai kman hikas. La’os de’it ba ha’u. Maun, bin no alin ho feton sira hotu ... Papa no Mama lori dalan persuasão. Maibe, ajuda mos ho oração. Tan ne’e, uluk nanain, Pedagogia da libertação, hatudu liu husi dalan wainhira halo ema fiar-an hodi buka moris di’ak; maibe tulun mos ho hamulak-daet. La laran moras ba ema nia rikusoy, la tanis ba ema seluk nia kbiit no beran.
Tuir mai, educação dos oprimidos mos hatudu per experimentum et probationem – koko no hala’o moris ne’e nia todan no kman, susar no di’ak, moruk no midar. Educação hahu husi uma laran, wainhira oan sira hatene philosophie de la misere (Proudhon). Iha ha’u nia infância (masa kecil), ki’ak no hamlaha, moras no mal nutrição sai ona hanesan miséria loro-loron nian. Buat hotu ne’e mosu tan funu. Labarik barak no família barak hetan hahan atu hatutan de’it moris. Ema la hanoin liu kona ba nutrição di’ak. Wainhira han dada’uk sedok ka rotok, Mama hateke ami nia matan laran (nia hatene: ami tanis iha fuan laran), nia dehan ... “han ba, eeh ... han baa; loke matan hanesan ne’e atu imi hatene, ba escola buka matenek aban bainrua imi buka hahan di’ak liu: pão, etu, na’an no modo di’ak nian. Agora agoenta lai terus, oan ...!!!” Persuasão la’os de’it liafuan mamuk, maibe hamrik iha experiência moruk no todan nia leten.
Wainhira persuasão la biban ona, Mama la hakiduk atu usa modelo educação nebe “violento”. Papa mos dala ida rua tau liman hotu. Liafuan la biban ona, fatuk ho ai-sanak, rota ho besi-kroat mak ko’alia. Dala ruma ran bele suli hamutuk ho mata-wen. Sira troca metodologia husi dalan persuasivo, atu insisti ho disciplina no la taka dalan ba “violência”. Iha família mukit no ki’ak sira, violência sai ona hanesan dalan atu resolve problema. Maibe, ha’u agradece tebes – tan método “violento” nebe hau nia Papa no Mama aplica, la’os tan sira desesperado maibe tan sira preocupado ho ami nia futuru.

Storytelling: moral no política

Infelizmente, ha’u nia Mama la hatene hakerek no lê surat. Nia analfabeto ida. Oan sira ba escola, hatene hakerek no lê ... mai iha uma nia halo finge atu ami hanorin nia hakerek no lê lerek. Momento hanesan ne’e sai komik no halo ami hamnasa los. Maibe, neineik hau hanoin buat seluk iha laran: Mama iha método ida atu test hela oan sira, ba escola no aprende tebes ka bobar no bosok! Wainhira nia lê no hakerek los ona, nia gaba bebeik ami. Maibe, wainhira la los ami hamnasa dehan “Mama beik liu” ... nia mos hamnasa, maibe nia hahu halo investigação iha escola no hein oportunidade di’ak atu hetan razão hodi hurlele ami ho ai-sanak to’o bubu hotu.
Ha’u nia Papa mak hatene hakerek no lê. Oituan deit. Oinsa mak Mestra ida bele hanorin, wainhira nia la hatene lê; ka mestre bele hanorin ho cultura hakerek nebe mukit?
Nu’udar ema moris mukit, ami la iha televisão no radio. Eletricidade mos la iha. Iha kalan, Mama haruka ami (halo serviço ruma) tur haleu lampu mak nia hahu haktuir ai-knanoik (storytelling): mitos no lendas, fabulas no fantasia oi-oin. Mama iha talenta furak tebes nu’udar storyteller ida. Ninia “autor” sira mak Santo sira: Pedro, Paulo no João. Pedro sempre sai hanesan símbolo ba ema nebe tuir dalan los maibe la dun prudente, Paulo hatudu an nu’udar ema nebe matenek (inteligente) maibe ulun to’os, João simboliza ema nebe prudente, inteligente no laran luak. Protagonista mak Na’i Feton no Jesus Cristo. Oinsa mak Pedro, Paulo no João buka dalan atu to’o iha Na’i Feton no Jesus Cristo. Basá, Na’i Feto no Jesus Cristo nakfilak an sai ferik oin la fase mate-ten nakonu no Jesus Cristo nakfila ba labarik oan krekas maran no moras aat. Kalan-kalan Mama haktuir historia depois ku’a kotu tiha – hanesan sinetron bersambung – halo ami hotu hein atu kalan seluk to’o lalais atu rona ai-knanoik.
Dala ruma Mama haktuir kona ba Dom Basco nia moris no nia inan Mama Margarida. Oinsa mak nia hatene Dom Bosco nia vida? Mama husu uluk lai ba ha’u nia maun, depois mak nia haktuir hikas mai ami, alin sira, maibe ho ninia fantasia rasik.
Tuir ha’u nia hanoin, Mama sai Mestra ida liu husi storytelling atu hamoris ami nia imaginação kona ba saida mak “inteligente”, “prudente” no “laran luak”, liu-liu wainhira hare ema folin laek no mukit ho ki’ak. Nia halo doutrina, hodi halo desconstrução ba doutrina Igreja Católica nian no halo reconstrução foun atu hato’o ninia mensagem moral ba oan sira.
Ha’u nia Papa – iha tempo neba – halai ba ai-laran nu’udar delegado FRETILIN nian. Ha’u orgulho, tan nia dehan la’os halo serviço boot heróico, maibe contribuição ki’ik ida. Tinan 3 resin, nia moris iha ai-laran atu hala’o luta. Fila mai vila laran, nia mos haktuir historia. Liu-liu halo “doutrinação política”, kona ba saida mak nia rona husi Vicente Reis Sahe ho entusiasmo no fiar-an atu luta ba libertação. Papa haktuir buat hirak ne’e iha loron, wainhira tur mesak ho ami oan mane sira. Nia lakohi ko’alia iha kalan, ta’uk ema hafuhu iha uma kotuk ka uma sorin. Tan, loro-loron durante fulan 3, ha’u nia Papa “wajib lapor” ba Kodim Baucau. Dala ruma ha’u husu, “Papa la halo requerimento atu sai veterano?” Nia hatan – “Eeeh, ita halo serviço oituan de’it ne’e simu osan katuas-ferik (pensão ba idosos) mos di’ak ona”. Simples tebes. Lian kman de’it. Ha’u orgulho tebes rona Papa nia resposta.
Papa no Mama sai pedagogo bo’ot iha ami tomak nia moris; moris iha sociedade nia laran (polis; politica) no religiosidade (sarani di’ak). Wainhira halo mestrado (S2) iha teologia, hau hakerek tese ho titulo “Beriman dengan Imajinasi: Resespsi Novel-Novel Y.B. Mangunwijaya dalam Perspektif Teologi Estetika”. Romo Mangun hakerek novel atu exprime ninia pensamento político. Ha’u hahu halo pesquisa no interview ho Romo Mangun atu aborda idéia principal: “politik ular, etika merpati”. Hasai husi Evangelho nebe dehan “Envio-vos como ovelhas para o meio dos lobos; sede, pois, prudentes como serpentes e simples como as pombas” (Mat 10: 16). Jesus nia liafuan katak Hau haruka imi ba asu-fuik sira nia let, ... imi matenek hanesan samean no laran maus hanesan manu falur”. Romo Mangun hatudu literatura barak no fo hanoin oi-oin. To’o ona feriadu, hau sempre ba Yogyakarta atu halimar semana ida iha Romo Mangun nia hela fatin. Maibe, wainhira ha’u ko’alia kona ba ha’u nia uma laran, família, Romo Mangun dehan ... “Ayah-bundamu adalah pendidik sejati yang berbicara dengan budihati (raison du coeur) untuk membebaskan wong cilik seperti kamu dan saudara-saudaramu... kamu harus bangga memiliki mereka. Ibumu hebat karena memiliki bakat bercerita. Itu sebuah cara mendidik yang sejati”. Liafuan hirak ne’e, ha’u hakerek iha ha’u nia tese laran. Hau hakat liu exame maestado no hetan resultado summa cum laude.

Réquiem aeternam

Iha hino vespertina ba defunto nian hakerek nune’e:
Os nossos rogos aceite
O teu coração paterno.
No esplendor da luz perpetua,
Dá-lhes o descanso eterno.
Uluk nana’in, mate-bian sira iha direito atu hetan “descanso eterno”. Hanahas moris iha rai ne’e, ita ema iha duni direito atu hetan moris hakmatek rohan laek nian. Hanesan filosofo boot Martin Heidegger dehan: “This certainty, that ‘I myself am in that I will die’, is the basic certainty of Dasein itself. ... the MORIBUNDUS first gives the SUM its sense ... Only in dying can I to some extent say absolutely: I am”. Buat nebe ita labele halai sés mak “hau sei mate”. Ida ne’e certeza. Sudah pasti. Ne’e duni “moribundus” (mate) mak fo identidade, fo limite no fronteira ba ha’u nia “sum” (moris ohin ne’e, iha fatin ida ne’e).
Los duni, “mate” halo ita hanoin. Mate hamosu emoção ida – “angustia” – laran susar, neon kraik no matan-wen. Heidegger hateten katak “A angustia ... é a situação emotiva capaz de manter aberta a continua e radical ameaça que surge do ser mais próprio e isolado do homem” (Essere e Tempo § 53). Iha angustia nia laran ita ema “se sente em presença da nula, da impossibilidade possível da sua existência”. Ida ne’e hatur ita ema ba kedas iha nula nia hun no abut. Iha angustia nia laran, ita ema moris hanesan namlele no nakdoko hodi buka atu halai lakon tiha wainhira nula hatudu ninia potencia atu halo anulamento. Maibe ho dalan ida ne’e de’it mak angustia revela mos significado autentico husi presença ita ema nian iha mundo: presença ida ne’e significa hamrik metin ka la halai sés husi interna nula nian.
Maibe, Papa no Mama hateten bebeik – mate ona mak ita labele halo buat ida. Moris ne’e halo buat di’ak, maski susar no todan, terus no tanis. Maibe, iha mos diak no kman, haksolok no hamnasa. Mama mak hateten bebeik, “haksolok karik lalika hamnasa loke hotu, susar karik lalika tanis fakar hotu”. Buat hotu iha nia sasukat. Prudência.
Papa no Mama fiar katak iha “esplendor da luz perpetua”: roman rohan laek nebe nabilan nafatin ba nafatin. Papa no Mama nia fiar simples tebes no sira nia religiosidade sai metin liu iha sofrimento nia laran. Tan ne’e, mate ba sira (hanesan buat nebe dala ruma sira dehan) hanesan naroman rohan laek, tan hetan medalha condecoração husi Maromak rasik. Sira iha certeza ida ne’e iha sasin moris loro-loron nian. Sira nia isin hanesan “trigo”, nebe halo rahun ho fatuk-metan iha moris sofredora nia laran; sira nia “ran” hanesan tua-uvas nebe ho’is nu’udar matan-wen iha moris todan nia laran.
Ami oan sira no bei-oan sira ho laran tomak hananu: réquiem aeternam dona eis, Domine, et lux perpetua luceat eis.

*Hakerek nain, Direitor CJP Diocese Baucau. Hanorin filosofia politika, etika no ateismo kontemporaneo. 


Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.