VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20111114

Serie “Esclarecimento Eleitoral” (7) Atu Hatene: “Consolidação Partido”, “Campanha Eleitoral”, “Comício”


Serie “Esclarecimento Eleitoral” (7)

Atu Hatene: “Consolidação Partido”, “Campanha Eleitoral”, “Comício”


*) Martinho G. da Silva Gusmão


Saida mak “consolidação partido” no “campanha eleitoral” no “comício”? Tuir população nia historia: besik ona eleição, partido sira tama sai knua bebeik, dere odamatan ba odamatan (porta a porta). Partido sira dehan sira halo consolidação. Molok too iha ema nia odamatan, estrada mos nakonu ho motorizada. Too PNTL mos hateke de’it ona, tan jovens militante partido nian sai ‘jagoan’ iha dalan. População hatoo lamentação ba CNE atu tau ordem ba partido político sira. Pergunta ne’ebe mosu bebeik: tan sa mak partido sira halo consolidação maibe hamosu deit runguranga, barulho iha liuron no dalan klaran, ocupa ema nia fatin, tama sai uma tatis Baku odamatan? Tan sa mak CNE la hola medida hasoru partido ulun toos sira ne’e? Husi parte seluk, líder partido balun dehan sira nia massa barak duni, tan ne’e wainhira sira hakarak hatudu sira nia ação ka manifestação sira labele bandu netik fali. População balun dehan, “”ukun sira nia militante la bele ona, sira bele ukun nação tomak ka lae?”.

Lei-Inang no Lei Eleitoral

Wainhira ita loke Constituição no lei eleitoral ho regulamento campanha nian, ita hetan liafuan sira hanesan campanha; comício; direito de antena; direito de reunião; esclarecimento eleitoral; liberdade de expressão e de informação; liberdade de reunião; propaganda eleitoral; publicação de caráter jornalístico, nst. Lei eleitoral la temi liafuan “consolidação partido”. Wainhira ita loke fali lei kona ba partido político nian, liafuan ida ne’e mos la mosu.

Saida mak campanha eleitoral? Conceito ida ne’e hatudu ba período ka loron hirak ne’ebe lei hatur ona atu fo tempo ba candidato sira no partido político/ coligação partidária sira hatoo sira nia propaganda política. Liu husi dalan ida ne’e mak sira halo promoção ba sira nia plataforma no programa política hodi manan voto husi eleitor sira.

Tuir Lei-Inang (artigo 65o n. 3), LEPN no LEPR hakerek kona ba campanha eleitoral hodi hatur sasukat hanesan tuir mai:

  1. Liberdade de propaganda; Uluk nanain, “liberdade” katak sira bele halo buat hotu-hotu. Baibain, liberdade hatudu ba condição física: ema la hetan intimidação, terror ka agressão husi parte seluk. Iha mos condição metafísica, katak, ema laran hakmatek, haksolok hare ba progresso democracia nian, ambiente ne’ebe halo ema laran kmaan atu participa iha política nia laran, maski hili partido keta-ketak maibe hotu-hotu simu malu iha damen no domin laran. Ne’e duni, wainhira partido/ coligações ka candidato ruma mak halo propaganda no hamosu ema nia tensão sai, ne’e hatudu katak campanha la’o naksalak tiha ona.

  2. Igualdade de oportunidades e tratamento das diversas candidatura; katak, liu-liu órgão husi Estado nian no husi media comunicação social fo nafatin biban no fatin ba candidato sira, partido político no coligação sira atu halao sira nia knaar. Labele mosu katak, partido boot no candidato riku sira hetan fatin diak liu, sira ne’ebe ki’ik hases tiha. Maibe, partido ho media bele hare lisuk kona ba marketing politic ne’ebe sei hamosu desigualdade. Basa iha marketing, regra ne’ebe hatur iha neba mak hanesan “sasan mercado” nian, ema hare ba publicidade ne’ebe diak no boot liu husi pamflet, cartazes, revista, nst.

  3. Imparcialidade das entidades publicas perante as candidaturas; katak, hare husi imparcialidade, órgão eleitoral no entidades publicas seluk hatudu oin hanesan ba partido boot no kiik sira. Maibe, candidato sira ka partido político/ coligação partidária mos labele haluha atu fo hatene sira nia programa atu halo propaganda ne’e, hodi nune’e ema hatene malu oinsa mak halao knaar hanesan.

  4. Fiscalização das contas eleitorais campanha eleitoral sira sei han osan barak. Partido político/ coligação partidária sira hatoo contas ba órgão eleitoral no tribunal atu nune’e bele tau lutu ba parte sira ne’e hodi labele halo money politics.

Iha lei mos dehan katak knaar CNE nian (artigo 8o) ida mak “promover o esclarecimento objectivo dos cidadãos acerca do acto eleitoral através dos meios comunicação social” (§ d); katak, CNE mos halo campanha/ propaganda kona ba oinsa mak halao eleição nia lalaok ne’e “livre e justo” (free and fair). Ida seluk mak dehan CNE sei “Assegurar a igualdade de oportunidades e a liberdade de propaganda das candidaturas durante a campanha eleitoral” (§ f).

Nune’e mos, iha Código Penal (artigo 233o), ko’alia kona ba “propaganda” ne’ebe habosok ka lohi ema. Iha neba dehan katak, “Quem usar meio de propaganda legalmente proibido ou continuar a efectuar propaganda para além do prazo estabelecido ou em local proibido, é punido com prisão até um ano ou multa” [katak, se ma lori propaganda ne’ebe bandu ona ka continua halao propaganda la tuir loron ne’ebe hatur ona ka iha fatin ne’ebe bandu, sei tama dadur too tinan 1 ka multa]. Dehan tan, Quem impedir o exercício do direito de propaganda eleitoral ou proceder a sua destruição ilegítima, é punido com pena de prisão até dois anos ou multa” [katak, se mak impede ema nia hahalok atu halo propaganda eleitoral ka halo aat ema nian sasan, sei tama dadur tinan 2 ka multa].

Ikus liu, CNE/ STAE hasai ona Regulamento kona ba campanha eleitoral. Maibe, CNE/ STAE bele deit tau sasukat no mata-dalan atu candidato sira, partidos políticos ho coligações partidárias atu banati tuir. Regulamento hirak ne’e bele deit aplica, wainhira hahu ona período eleitoral – katak, wainhira PR marca tiha ona data ba eleição nian.

Husi buat hirak ne’e hotu, Constituição no lei eleitoral no regulamento la temi buat ida kona ba “consolidação”. Ho ida ne’e, CNE/ STAE la iha kbiit no knaar atu bandu ka fo dalan ba partido sira hodi halao sira nia consolidação iha dalan laran. Principio hateten katak nulla poena sine legge (labele fo pena, wainhira la iha lei).

Lei ba Partido Político: Consolidação Partido?

Saida mak consolidação ne’e? Liafuan “consolidação” kala mai husi “consolidar” (verbo; Latim = consolidare) karik, – atu hatudu katak, halibur hamutuk, hametin hanoin no hahalok ida. Baibain hahalok ida ne’e atu halibur osan (socius) no hametin companhia (grupo) bisnis nian. Tan ne’e mak “consolidação” besik liu ba actividade econômica no social.

Liafuan “consolidare” ne’e ninia abut rasik mak “solidus” – hametin buat hotu ne’ebe haleu ita. Husi ne’e mos mosu liafuan “in solidum”: hametin, iha posição metin, ne’ebe mosu fali iha Frances dehan “solidarité”. Bele dehan katak, consolidação hatudu mos ba oinsa mak grupo ida hatudu solidariedade ba malu, fo liman ba malu atu hametin grupo ka associação ida. Sociólogo August Comte mak hahu hatudu conceito “solidarite”, katak, ita ema iha moris buka atu hakat husi “estado positivistico” iha ita nia humanidade atu too iha religiosidade ka “religion of humanity”. Iha ne’e mak principio solidariedade sai tiha hanesan tali ida ne’ebe hakesi individu ho grupo/ ema seluk. Socialista hanesan Pierre-Joseph Proudhon, hateten katak solidariedade hanesan garansia ida husi “sentido sosial” grupo predominante ida atu hases tiha egoismo. Iha Polandia, mosu movimento ho naran “solidarnosc” (1980) hodi luta atu hadau direito kona ba industria no mercado. Movimento ida ne’e hari husi Lech Walesa (socialista) no hetan suporta makaas husi Karol Wojtyla (Papa João Paulo II) hodi lori Polandia ba libertação total husi komunismo nia ukun no liman kroat.

Tuir Max Weber, partido político mos hanesan “associação” ida ne’ebe halibur ema nia hanoin no mehi “objectivo” no “pessoal” atu hetan beneficio no poder. Ne’e duni ita bele hanoin katak partido político ne’e harii atu “consolida” sira nia aan atu hetan beneficio no poder. Iha Timor Leste, ita hasai ona lei no. 3/2004 kona ba partido político sira. Maski lei ko’alia kona ba “objectivo”, “direito” no “dever” partido político nian. Objectivo husi partido nian mak (a) tane metin interesse nacional; (b) loke dalan atu ema hotu-hotu ne’ebe hakarak tuir política bele hetan fatin; (c) hatur sira nia programa kona ba governo no administração; (d) participa iha lalaok órgão Estado nian; (e) halao educação cívica no hanorin atu halao política tuir dalan loos; (f) haksesuk malu kona ba problema nacional no internacional hodi hetan dalan atu hatan ba buat hirak ne’e hotu; (g) fo liman ba desenvolvimento.

Ikus liu, dehan “Os partidos políticos tem com objectivo especifico promover e garantir as aspirações dos seus membros e dos cidadãos, no contexto da vida social”. Iha ne’e mak liafuan “consolidação” no “solidariedade” iha partido laran bele mosu. Ne’e duni, partido ida halo consolidação ka solidariedade, wainhira sira sinti aan nakdoko ka hamrik la metin ka nakdedar ka naksobun daudaun ... nune’e sira hamutuk fo liman no fo laran ba malu, tulun malu no hametin malu. Ho liafuan badak, consolidação katak hametin uma laran. Liu-liu wainhira ita hasoru fenomena miltante/ dirigente husi partido ida “adere” ka “afilia” ba partido seluk – hatudu duni katak partido hakarak ka lakohi halo duni consolidação. Atu nune’e ema iha “uma laran” labele halai ba fatin seluk.

Maibe, problema: consolidação bele halao iha dalan klaran ka lae; bele sai ba “liur” ka iha deit “uma laran”? Lei mos hatudu katak partido sira bele “divulgar livre e publicamente a sua linha política e ideológica através dos meios comunicação social e quaisquer outros permitidos por lei” (hatoo ba ema hotu sira nia dalan politika no fiar politika liu husi media komunikasaun ka buat seluk ne’ebe lei bele fo dalan). Ida ne’e hanaran propaganda política. Ne’e duni, partido ida labele taka metin aan maibe nakloken no hatudu aan ba ema hotu atu hatene sira.

Comício”: Pawai Keliling

Agora tun ba estrada laran, halo convoi no ocupa ema nia dalan ne’e tama ona liafuan ida seluk hanaran “comício”. Iha duni regulamento husi CNE/STAE kona ba “comício” atu oinsa partido político sira bele halibur massa (militante/ simpatizante) iha fatin ida no halo “pawai” iha dalan klaran. Maibe, regulamento ida ne’e bele deit aplica, wainhira hahu ona loron eleição.

Lei kona ba partido político nian hatur katak, partido sira “Concorrer a eleições dentro das condições fixadas na lei eleitoral” [tuir eleisaun sira ne’ebe hakruk ba lei eleitoral tomak]. Tuir kedas, lei hatur katak partido sira tenki “respeitar a Constituição e as leis” [hakruk no tane metin Lei-Inang no lei-oan sira]. Too ona loron eleição mak sira bele halo “campanha eleitoral”, liu-liu tun ba dalan lori massa atu halo “comício”.

CPD-RDTL, por exemplo, lori atributo FRETILIN nian halo manifestação iha campo democracia. Sira hatun massa ba Díli. Maibe, sira hamutuk iha Kulu-hun ba too deit campo democracia. Sira fo hatene no halo coordenação ho PNTL semana 2 molok hahu. PNTL fo seguransa metin ba sira iha dalan, nudar reconhecimento ba sira nia autoridade. La iha barulho. La lanu todan. La iha insultos ba ema seluk. Ida ne’e mak exemplo diak liu kona ba “consolidação” uma laran nian, liu husi manifestação pacifica, inclui halo “comício”.

Ita bele dehan, katak, partido balun iha toman aat hodi kahor tiha “consolidação” ho “comício”. Ida ne’e mak hamosu confusão iha sociedade nia leet. Tuir lolos, partido sira halo knaar atu consolida sira nia aan iha sira nia uma laran. Labele haklalak iha liuron atu hatudu “social etiquette” (bahasa Indonésia: tata-krama) no “social order” (tata tertib), hodi hakruk ba “lei e ordem”. Maibe, iha realidade, partido sira halo mos “comício” – lori massa militante no simpatizante halai haleu cidade no hadulas liuron, halibur iha campo luan no haklalak ho hakilar partido seluk. Los duni – partido ida tenki loke aan no hatudu aan; hanorin sira nia ideologia no doutrina política no hatudu sira nia programa governação atu ema hotu hatene.

Lei fo dalan atu partido halo consolidação bele halao loron ba kalan, kalan ba loron. So comício mak halo deit iha período eleitoral nia laran nudar campanha eleitoral tuir lei no regulamento ne’ebe iha ona.

*) Hakerek nain – Direitor CJP Diocese Baucau; Comissário Representate Igreja Católica iha CNE; Coordenador ba sub-comissão educação cívica.

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.