Filipe Rodriguês Pereira*
Eleisaun Directa partidu Fretilin ho objectivu hili lideransa Direksaun Nasional partidu Fretilin nian hala’o ona ho diak iha dia 20 de Agostu liuba. Bele dehan katak Fretilin mak uniku partidu nebe’e halo eleisaun directa hodi hili ninia lideransa. Hanesan ema barak komenta ona katak ezemplu diak ne’e so partidu Fretilin mak halo primeira vez iha Timor-Leste no iha nasaun Asia nia laran.
Nudar buat foun iha vida demokrasia nasaun ne’e, eleisaun directa alem de hetan apresia a’as husi partes barak maibe iha mos lamentasoins husi parte seluk. Lamentasoins ne’e mosu tamba deit eleisaun directa la prenche kondisaun fundamental ida, la’iha kompetitor seluk, Sr. Lu-Olo no Dr. Mari Alkatiri (LuMar) mak sai nudar uniku pakote kandidatura iha eleisaun directa ne’e nia laran.
Eleisaun directa ho uniku pakote hamosu interpretasoins, hipotesas, piadas no perguntas oioin iha sosiadade politika nia let. Hanesan hipotesa nebe’e mak Sr. Vicente Maubosi temi iha ninia artigu: “Alkatiri lori numeru de votos husi eleisaun direta atu provoka “konflitu“ ba eleisaun 2012, kuando rezultadu kontagem hatudu numeru ida inferior bot liu, kompara ho eleisaun direta 20 Agosto 2011” (Forum Haksesuk, 19/8/2011). Signifika katak wainhira mak iha Eleisaun Directa ne’e KNPO konsege mobiliza 170mil partisipantes tu’un ba vota maka numeru ne’e partidu Fretilin sei uza atu tuntut iha eleisaun 2012 se no kazu iha Eleisaun Geral 2012 partidu Fretilin hetan deit 120mil votos.
Se karik razaun hanesan Sr. Vicente Maubossi temi iha leten mak sai mos nudar objektivu Eleisaun Directa, klaru publiku tau kestaun ba grupu organizadora ka KNPO nebe’e hala’o eleisaun directa ne’e. Karik KNPO neutral hala’o ninia funsaun?! Susar atu hetan resposta pozitiva tamba KNPO lidera husi Eng. Jose Reis, individu nebe’e mak durante ne’e besik teb-tebes ba LuMar ninia politika. Karik kekawatiran Dr. Vicente Maubossi nian ne’e los maka la defisil atu KNPO hamosu ‘votantes siluman’ atu buka atinji deit numeru nebe’e bo’ot atu nune’e bele uza nudar razaun ba rezultadu Eleisaun Geral 2012. Maibe, Hakerek’nain fiar katak la’os ida ne’e mak objectivu husi eleisaun directa hodi hili partidu Fretilin nia lideransa, tamba kuadrus partidu Fretilin sira mos hatene klaru katak karakter massa ka votantes nian dalabarak muda sira nia opsaun politika iha tempu badak (tempu ikus) nia laran, loron ohin massa iha hanoin hili CNRT maibe aban bele tu’u fali ba partidu Fretilin, loron ohin tu’u ba Fretilin maibe loron aban bele tu’u fali ba CNRT, PD, PDN no sel-seluk tan.
Relasiona ho eleisaun directa ho uniku pakote hamosu mos lian sinismu husi Sr. Samuel R. Leite nebe’e so’e piadas iha ninia artigu katak uniku pakote “hanesan kuda halai taru karik, Fretilin obriga kuda mesak ida atu halai taru nafatin, maski laiha kuda seluk atu halai kontra nia! Ou hanesan tinju karik, Fretilin obriga Mike Tyson atu kontinua tuku-malu iha ring leten kontra ninia lalatak rasik to’o ronde 12!”. (ForumHaksesuk, 20/8/2011). Karik iha kuda ida halai taru mesak ka iha petinju ida tinju ho ninia lalatak rasik, maka antes atu komesa halai ka tinju ema hatene klaru kedas ona katak kuda ka petinju ne’e mak sei sai vencedor tamba la’iha lawan.
Hatan ba hipotesas no piadas relasiona ho uniku pakote, partidu Fretilin buka tau “kotak-mutin” ida atu bele kompete ho LuMar ninia kandidatura. Klaru iha votantes balun ba tu’u ba “kotak-mutin” sem dono, la’iha na’in. Tuir Hakerek’nain, uza “kotak-mutin” sem dono hodi hasoru LuMar klaru hatu’un LuMar ninia dignidade. LuMar nebe’e naran bo’ot tebes iha palku politika nasional so iha deit korajem kompete ho “kotak-mutin” nebe’e la’iha na’in.
Hanesan informasaun nebe’e publiku rona, Opsaun “kotak-mutin” la’iha nain mosu ho razaun ida katak la’iha membru CCF ruma mak barani kandidata a’an hasoru LuMar iha eleisaun directa liuba. Iha parte ida, la mosu individu nebe’e mak barani atu halo kompetisaun ho LuMar indika katak partidu Fretilin nebe’e durante ne’e lidera husi LuMar falha (gagal) halo kaderizasaun iha partidu Fretilin nia laran, tambane’e la mosu individu ruma husi estrutura CCF mak barani hamrik hodi kompete ho LuMar. Iha parte seluk, hamosu “kotak-mutin” hodi kompete ho LuMar bele hamosu mos inpressaun iha publiku katak partidu Fretilin nebe’e mak LuMar lidera eduka militantes sira atu sai golongan putih (golput).
Mosu perguntas, la’iha tebes duni kandidatus ruma mak barani hamrik kompete ho LuMar iha eleisaun directa liuba? Nusa partidu la haka’as a’an hodi hamosu kompetitor ruma, atu nune’e bele hase’es partidu Fretilin husi kritikas, piadas no interpretasaun oioin iha sosiadade politika nia let?! La’mosu individus nebe’e barani hamrik hodi kandidata-a’an hasoru LuMar hatudu mos ba publiku katak LuMar iha tauk nia laran karik mosu kompetitor seluk. Hamosu kompetitor ka kandidatus seluk maka oituan ka barak bele redus numeru votantes ka halakon LuMar ninia kandidatura iha eleisaun directa liuba.
Wainhira hakait praktika eleisaun direkta ho valores demokrasia nebe’e politiku sira hakarak kuda no haburas iha nasaun ne’e maka klaru eleisaun direkta nebe’e partidu Fretilin halo fulan kotuk nudar lisaun diak hodi bele hatubun valores demokrasia iha nasaun ne’e maski iha ninia implementasaun la buka atu prenche kriteriu prinsipal balun nebe’e demokrasia louva.
Hanesan temi ona iha leten, iha demokrasia faktor importante ida mak tenki iha kompetisaun antes tama ba eleisaun. Eleisaun direkta partidu Fretilin nian nebe’e lori LuMar la’o haleu teritoriu Timor-Leste hodi halo kampanha la hatudu kompetisaun, maski iha opsaun ba “kotak-mutin” hodi uza nudar razaun maibe perguntas mak ne’e: se mak halo kampanha ba intereses votantes nebe’e mak hili “kotak-mutin” iha eleisaun direta?! KNPO diskrimina no tau se’es votantes “kotak-mutin” ninia direitu no intereses. Wainhira hakarak halo eleisaun directa no respeita valores demokrasia, karik KNPO la’iha k’bit atu hamosu kandidatus seluk, maka minimal tenki fo’o oportunidade ba grupu ruma atu halo kampanha ba “kotak-mutin” maski “kotak-mutin” mos la’os opsaun nebe’e diak iha kontestu eleisaun direta refere. Nune’e mos ho Komisaun Organizadora, KNPO mos tenki kompostu husi grupu nebe’e afilia ba LuMar no grupu nebe’e ‘afilia’ ba “kotak-mutin”. Karik Fretilin Mudansa sei existe dalaruma grupu ne’e bele halo kampanha ba “kotak-mutin” ninia intereses hodi nune’e bele buka trava LuMar ninia lideransa ba partidu Fretilin iha futuru?!
Iha parte balun publiku mos akompanha, ho no liu husi pakote uniku (LuMar), eleisaun directa existe no permite deit kampanha ba LuMar ninia kandidatura, tambane’e hamosu konsekwensia matéria kampanha nebe’e mak durante LuMar halo ataka liu mak partidus AMP nebe’e ka’er daudaun governu. Ho matéria kampanha refere hamosu impressaun katak, hanesan fali partidus AMP mak konkore ka hadau-malu lideransa partidu Fretilin nian ho LuMar. Karik “kotak-mutin” personifika partidus AMP?! Ataka partidus AMP iha kampanha eleisaun directa indika mos partidu Fretilin halo ona kampanha politika em termos de atu infrenta eleisaun geral 2012.
Ikus, antes atu taka opiniaun ne’e, Hakerek’nain nune’e mos publiku hein katak eleisaun directa nebe’e partidu Fretilin implementa mai husi hanoin nebe’e diak, hanoin nebe’e hakarak eduka povu nasaun ne’e hala’o ninia direitu demokratika ho responsabilidade nebe’e a’as, la’os eleisaun nebe’e mak atu buka “hamatak” povu ninia direitu fundamental. Karik eleisaun directa nudar objectivu ida mo’os (bersih) maka Hakerek’nain fiar katak eleisaun directa refere sei iha ninia kontinuasaun ka sai habituasaun iha kada periodiku substituisaun lideransa partidu Fretilin nian, maibe karik eleisaun directa nudar deit instrumentu ida atu atinji grupu balun ninia intereses iha partidu Fretilin nia laran prezentes maka eleisaun directa sei sai deit nudar istoria ba futuru gerasaun, ou hanesan prediksaun balun nebe’e dehan eleisaun directa sei sai nudar Alfa no Omega iha partidu Fretilin nia moris. **End** (Opiniaun ne’e hatun mos ona iha Diario, 2/8/2011).
* Observador Politika no Sosial, Sobrevivente husi Komite 12 de Novembro, Dosente iha Programa Postgraduasaun, Unpaz, Dili!
Eleisaun Directa partidu Fretilin ho objectivu hili lideransa Direksaun Nasional partidu Fretilin nian hala’o ona ho diak iha dia 20 de Agostu liuba. Bele dehan katak Fretilin mak uniku partidu nebe’e halo eleisaun directa hodi hili ninia lideransa. Hanesan ema barak komenta ona katak ezemplu diak ne’e so partidu Fretilin mak halo primeira vez iha Timor-Leste no iha nasaun Asia nia laran.
Nudar buat foun iha vida demokrasia nasaun ne’e, eleisaun directa alem de hetan apresia a’as husi partes barak maibe iha mos lamentasoins husi parte seluk. Lamentasoins ne’e mosu tamba deit eleisaun directa la prenche kondisaun fundamental ida, la’iha kompetitor seluk, Sr. Lu-Olo no Dr. Mari Alkatiri (LuMar) mak sai nudar uniku pakote kandidatura iha eleisaun directa ne’e nia laran.
Eleisaun directa ho uniku pakote hamosu interpretasoins, hipotesas, piadas no perguntas oioin iha sosiadade politika nia let. Hanesan hipotesa nebe’e mak Sr. Vicente Maubosi temi iha ninia artigu: “Alkatiri lori numeru de votos husi eleisaun direta atu provoka “konflitu“ ba eleisaun 2012, kuando rezultadu kontagem hatudu numeru ida inferior bot liu, kompara ho eleisaun direta 20 Agosto 2011” (Forum Haksesuk, 19/8/2011). Signifika katak wainhira mak iha Eleisaun Directa ne’e KNPO konsege mobiliza 170mil partisipantes tu’un ba vota maka numeru ne’e partidu Fretilin sei uza atu tuntut iha eleisaun 2012 se no kazu iha Eleisaun Geral 2012 partidu Fretilin hetan deit 120mil votos.
Se karik razaun hanesan Sr. Vicente Maubossi temi iha leten mak sai mos nudar objektivu Eleisaun Directa, klaru publiku tau kestaun ba grupu organizadora ka KNPO nebe’e hala’o eleisaun directa ne’e. Karik KNPO neutral hala’o ninia funsaun?! Susar atu hetan resposta pozitiva tamba KNPO lidera husi Eng. Jose Reis, individu nebe’e mak durante ne’e besik teb-tebes ba LuMar ninia politika. Karik kekawatiran Dr. Vicente Maubossi nian ne’e los maka la defisil atu KNPO hamosu ‘votantes siluman’ atu buka atinji deit numeru nebe’e bo’ot atu nune’e bele uza nudar razaun ba rezultadu Eleisaun Geral 2012. Maibe, Hakerek’nain fiar katak la’os ida ne’e mak objectivu husi eleisaun directa hodi hili partidu Fretilin nia lideransa, tamba kuadrus partidu Fretilin sira mos hatene klaru katak karakter massa ka votantes nian dalabarak muda sira nia opsaun politika iha tempu badak (tempu ikus) nia laran, loron ohin massa iha hanoin hili CNRT maibe aban bele tu’u fali ba partidu Fretilin, loron ohin tu’u ba Fretilin maibe loron aban bele tu’u fali ba CNRT, PD, PDN no sel-seluk tan.
Relasiona ho eleisaun directa ho uniku pakote hamosu mos lian sinismu husi Sr. Samuel R. Leite nebe’e so’e piadas iha ninia artigu katak uniku pakote “hanesan kuda halai taru karik, Fretilin obriga kuda mesak ida atu halai taru nafatin, maski laiha kuda seluk atu halai kontra nia! Ou hanesan tinju karik, Fretilin obriga Mike Tyson atu kontinua tuku-malu iha ring leten kontra ninia lalatak rasik to’o ronde 12!”. (ForumHaksesuk, 20/8/2011). Karik iha kuda ida halai taru mesak ka iha petinju ida tinju ho ninia lalatak rasik, maka antes atu komesa halai ka tinju ema hatene klaru kedas ona katak kuda ka petinju ne’e mak sei sai vencedor tamba la’iha lawan.
Hatan ba hipotesas no piadas relasiona ho uniku pakote, partidu Fretilin buka tau “kotak-mutin” ida atu bele kompete ho LuMar ninia kandidatura. Klaru iha votantes balun ba tu’u ba “kotak-mutin” sem dono, la’iha na’in. Tuir Hakerek’nain, uza “kotak-mutin” sem dono hodi hasoru LuMar klaru hatu’un LuMar ninia dignidade. LuMar nebe’e naran bo’ot tebes iha palku politika nasional so iha deit korajem kompete ho “kotak-mutin” nebe’e la’iha na’in.
Hanesan informasaun nebe’e publiku rona, Opsaun “kotak-mutin” la’iha nain mosu ho razaun ida katak la’iha membru CCF ruma mak barani kandidata a’an hasoru LuMar iha eleisaun directa liuba. Iha parte ida, la mosu individu nebe’e mak barani atu halo kompetisaun ho LuMar indika katak partidu Fretilin nebe’e durante ne’e lidera husi LuMar falha (gagal) halo kaderizasaun iha partidu Fretilin nia laran, tambane’e la mosu individu ruma husi estrutura CCF mak barani hamrik hodi kompete ho LuMar. Iha parte seluk, hamosu “kotak-mutin” hodi kompete ho LuMar bele hamosu mos inpressaun iha publiku katak partidu Fretilin nebe’e mak LuMar lidera eduka militantes sira atu sai golongan putih (golput).
Mosu perguntas, la’iha tebes duni kandidatus ruma mak barani hamrik kompete ho LuMar iha eleisaun directa liuba? Nusa partidu la haka’as a’an hodi hamosu kompetitor ruma, atu nune’e bele hase’es partidu Fretilin husi kritikas, piadas no interpretasaun oioin iha sosiadade politika nia let?! La’mosu individus nebe’e barani hamrik hodi kandidata-a’an hasoru LuMar hatudu mos ba publiku katak LuMar iha tauk nia laran karik mosu kompetitor seluk. Hamosu kompetitor ka kandidatus seluk maka oituan ka barak bele redus numeru votantes ka halakon LuMar ninia kandidatura iha eleisaun directa liuba.
Wainhira hakait praktika eleisaun direkta ho valores demokrasia nebe’e politiku sira hakarak kuda no haburas iha nasaun ne’e maka klaru eleisaun direkta nebe’e partidu Fretilin halo fulan kotuk nudar lisaun diak hodi bele hatubun valores demokrasia iha nasaun ne’e maski iha ninia implementasaun la buka atu prenche kriteriu prinsipal balun nebe’e demokrasia louva.
Hanesan temi ona iha leten, iha demokrasia faktor importante ida mak tenki iha kompetisaun antes tama ba eleisaun. Eleisaun direkta partidu Fretilin nian nebe’e lori LuMar la’o haleu teritoriu Timor-Leste hodi halo kampanha la hatudu kompetisaun, maski iha opsaun ba “kotak-mutin” hodi uza nudar razaun maibe perguntas mak ne’e: se mak halo kampanha ba intereses votantes nebe’e mak hili “kotak-mutin” iha eleisaun direta?! KNPO diskrimina no tau se’es votantes “kotak-mutin” ninia direitu no intereses. Wainhira hakarak halo eleisaun directa no respeita valores demokrasia, karik KNPO la’iha k’bit atu hamosu kandidatus seluk, maka minimal tenki fo’o oportunidade ba grupu ruma atu halo kampanha ba “kotak-mutin” maski “kotak-mutin” mos la’os opsaun nebe’e diak iha kontestu eleisaun direta refere. Nune’e mos ho Komisaun Organizadora, KNPO mos tenki kompostu husi grupu nebe’e afilia ba LuMar no grupu nebe’e ‘afilia’ ba “kotak-mutin”. Karik Fretilin Mudansa sei existe dalaruma grupu ne’e bele halo kampanha ba “kotak-mutin” ninia intereses hodi nune’e bele buka trava LuMar ninia lideransa ba partidu Fretilin iha futuru?!
Iha parte balun publiku mos akompanha, ho no liu husi pakote uniku (LuMar), eleisaun directa existe no permite deit kampanha ba LuMar ninia kandidatura, tambane’e hamosu konsekwensia matéria kampanha nebe’e mak durante LuMar halo ataka liu mak partidus AMP nebe’e ka’er daudaun governu. Ho matéria kampanha refere hamosu impressaun katak, hanesan fali partidus AMP mak konkore ka hadau-malu lideransa partidu Fretilin nian ho LuMar. Karik “kotak-mutin” personifika partidus AMP?! Ataka partidus AMP iha kampanha eleisaun directa indika mos partidu Fretilin halo ona kampanha politika em termos de atu infrenta eleisaun geral 2012.
Ikus, antes atu taka opiniaun ne’e, Hakerek’nain nune’e mos publiku hein katak eleisaun directa nebe’e partidu Fretilin implementa mai husi hanoin nebe’e diak, hanoin nebe’e hakarak eduka povu nasaun ne’e hala’o ninia direitu demokratika ho responsabilidade nebe’e a’as, la’os eleisaun nebe’e mak atu buka “hamatak” povu ninia direitu fundamental. Karik eleisaun directa nudar objectivu ida mo’os (bersih) maka Hakerek’nain fiar katak eleisaun directa refere sei iha ninia kontinuasaun ka sai habituasaun iha kada periodiku substituisaun lideransa partidu Fretilin nian, maibe karik eleisaun directa nudar deit instrumentu ida atu atinji grupu balun ninia intereses iha partidu Fretilin nia laran prezentes maka eleisaun directa sei sai deit nudar istoria ba futuru gerasaun, ou hanesan prediksaun balun nebe’e dehan eleisaun directa sei sai nudar Alfa no Omega iha partidu Fretilin nia moris. **End** (Opiniaun ne’e hatun mos ona iha Diario, 2/8/2011).
* Observador Politika no Sosial, Sobrevivente husi Komite 12 de Novembro, Dosente iha Programa Postgraduasaun, Unpaz, Dili!
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.