VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20110331

UNIVERSITARIU, ETIKA HO IMPLIKASAUN

Husi Estanislau de Sousa Saldanha, Staf Dosenti DIT

Hakerek badak nee konaba universitariu, etika ho implikasaun desviasaun etika akademiku hanesan kontribuisaun ida ba prosesu hodi dezenvolve lalaok, standar ho etika universitariu iha Timor Leste. Tanba too ohin loron universidade sira iha Timor Leste seidauk dezenvolve standar ho etika akademiku hodi sai mata dalang ba nia membru sira. Iha parte seluk, standar ho etika akademiku, la’os deit tulun haforsa kapasidade teknika (technical skills) universitariu sira nian, maibe haforsa mos sira nia kapasidade mamar (soft skills) hanesan honestidade (honesty), servisu hamutuk (teamwork), respeita malu (mutual respects), etika servisu (work ethics), abilidade komunikasaun (communication skills) ho la halo violensia (non violence) hanesan fondase halo servisu ka estuda, interasaun sosial ho dezenvolve siensia. Ida nee importante tebes tanba universidade sai hanesan sentru ida ba “rekayasa sosial (social engineering)”, maka haforsa technical skills ho soft skills universitariu sira nian sei kontribui mos ba haforsa komunidade nebee honestu, integridade makas, demokratiku, servisu makas ho disiplina, no respeita lei.

Universitariu hanesan ema sira nebee eskola ho hanorin iha universidade. Ka ema sira nebee hetan matenek iha universidade. Nunee universitariu sira sei kontribui nia matenek hodi dezenvolve siensia, halo transformasaun sosiedade no hadia vida sosiedade nian liu husi peskiza, edukasaun, formasaun ho servisu komunitariu. Universitariu iha papel importante tebes hodi buka solusaun ba problema siensia, problema teknika ho problema sosial nebee sosiedade ida enfrenta liu husi aprosimasaun sientifiku.Tanba nee, ladun loos se ema balu dehan estudante nebee hanesan mos membru universitariu tenki estuda deit hodi hahotu sira nia estudu. Diskursu nee bele halakon sensitividade akademiku ho sosial estudante nian nudar parte integrante komunidade ida nian. Maske universitariu bele ativu iha vida politika, etika akademiku sei kesi metin sira.

Tanba funsaun importante universitariu nee, no hodi proteze sira nia integridade, universitariu sira baibain komunga etika akademiku hodi sai mata dalang ba sira nia lalaok. Nunee bele distingi sira nia aan nudar akademiku, no haketan sira nia aan hanesan ema politiku nain ka ema mafiador. Etika fundamental nebee universitariu sira baibain komunga mak:

(1). Kaer metin lia los. Katak universitariu sira tenki kaer metin lia los (kebenaran) no lia los sempre hatete sai beibeik iha tempu sa ida deit (the truth should be told all the time). Atu hatene lia los ba problema ida, universitariu sira tenki buka data, kodefika, validiza, analiza ho interpreta hodi fo solusaun ho hetan premis sientifiku ba problema nee. Nunee importante tebes atu prosesu, metodu ho interpretasaun data sira liu husi teste akurasi (accuracy) ho reliabilidade/konsistenti (reliability) hodi tulun halo konkluzaun sientifiku ho publika ba publiku konaba lia los. Bainhira prosesu sira nee hatuir ona, no konkluzaun justifikadu sientifikamente, mak universitariu sira tenki defende metin, maske prosesu halo defeza nee bele harisku sira nia moris.

(2). Honestidade intelektual (intellectual honesty). Universidade sira tenki iha honestidade intelektual. Nunee sira la bele halo fabrikasaun, falsifikasaun ho plagiarismu iha prosesu aprezenta, halao, review, halo relatoriu no publika sira nia data ho rezultadu estudu (University of Calgary, 1994 ho Consoli, 2006). Fabrikasaun data katak universitariu inventa ho produs data ka relatoriu estudu (data or report made up), no falsifikasaun katak universitariu ida muda ka aprezenta sala nia data ka relatoriu estudu. Iha kontestu akademiku, hahalok sala sira nee fundamentalmente viola prinsipu akademiku. Nunee Snow (1959) hateten presiza iha sansaun akademiku ba univertariu sira nebee la honestu no halo statemen falsu (maske nee la sengaja). Tanba bainhira la iha sansaun, bele loke odamatan ba statemen falsu nebee segaja. Statemen falsu husi fakta nebee iha hanesan hahalok krimi nebee universariu sira halo.

(3). Independenti. Universitariu sira tenki independenti hodi aprezenta, halao ho publika sira nia data ho rezultadu estudu. Signifika katak la bele iha ema, grupu ka rezime balu influensia universitariu sira nia prosesu sientifiku sira nee. Nunee mos sira la bele influensia hanesan dirizi, lori ho obriga ema seluk nebee sai respondenti (ba sira nia prosesu hola, interpreta ho konklui data ho halo estudu) atu hatan ho aprezenta hanoin tuir universitariu sira nia hakarak. Nunee bele evita desviasaun data, hasala interpretasaun ho konkluzaun.

(4). Benefisiu. Universitariu sira iha dever atu halao estudu ida hodi maximiza benefisiu no minimiza risku husi sira nia estudu ba sosiedade ida. Ka estudu nee bele kontribui hodi hadia buat ruma. Signifika katak iha prosesu estudu hodi hetan inovasaun ida, universitariu sira iha dever tomak atu hametin valor umanu. Ka sira la halo estudu ida atu kontribui ba prosesu redusaun valor fundamental humanismu nian.

(5). Fair ho non diskriminasaun. Universitariu sira bainhira halo sira nia estudu, aprezenta, interpreta ho publika data ho rezultadu estudu tenki fair no kaer metin prinsipiu non-diskriminativu. Universitariu sira la bele komiti iha kualker forma diskriminasaun hanesan jeneru, rasa/suku, lia, afiliasaun politiku, relijiaun ho fatin orijin. Ambienti servisu ho estudu universitariu nian tenki sinergia ho valor sira hanesan respeita mutua, fair hodi hare, insere ho lori aan iha ambiente diversidade nebee sai mozaik ho fondase ba dezenvolvimentu siensia hodi haburas ho hametin valor ema-umana.

(6). Liberdade akademiku (Academic freedom). Universitariu sira iha liberdade akademiku hodi hanoin, hanorin, aprende, kualia, peskiza ho publika sira nia data ho rezultadu estudu sein hetan sensor, intervensaun, tauk tama prizaun, lakon servisu, ho hetan violensia. Nunee sira bele haburas siensia, tulun transformasaun sosial no hadia sosiedade nia vida. Maske iha liberdade akademiku, universitariu sira mos iha obrigasaun ho responsabilidade atu expresa sira nia liberdade akademiku bazeia nafatin ba prinsipu ho etika akademiku hanesan uza faktus ho evidensia sientifiku hodi suporta ka rasionaliza sira nia liberdade akademiku nee. Asosiasaun Kolejiu ho Universidade Amerika (AAC&U) hateten liberdade akademia uza hodi explora pergunta kontraversial atu priense misaun akademiku hodi eduka estudante ho dezenvolve siensia. Nunee nesesita ba profesor sira atu hatoo sira nia kuinesimentu (knowledges) ho reklama (claims) liu husi review publiku nebee rigirozu husi ema nebee hatene diak iha area nee, bazeia argumentu tuir evidensia nebee diak liu nebee iha (best available evidence) no servisu hamutuk hodi hadia edukasaun ba estudante.

(7). La komite sexual harrassment ho violensia. Universitariu bainhira halao sira nia knaar biar iha servisu ka estuda fatin, ka iha fatin seluk, sira la bele involve abuzu sexual (sexual harrasment) no violensia iha kualker forma. Bainhira universitariu sira involve iha abuzu sexual ho violensia, maka nia lakon integridade moral ho akademiku hodi halao nia funsaun nudar ema universitariu ida. Tanba nia maluk universitariu seluk ho sosiedade sei lakon fiar (trust) nebee hanesan modalidade hodi halao prosesu sientifiku.

Bainhira universitariu sira komiti halo falsifikasaun, fabrikasaun ho plagiarismu iha aprezenta, review, halao ho publika sira nia data ho rezultadu estudu sei halo ema la fiar integridade akademiku husi universitariu sira nee, no hatun dignidade sira nia instituisaun akademiku. Nunee mos bele implika ba desviasaun opiniaun publiku konaba isu ida tanba manipulasaun data ho faktus. Ida nee bele uza husi autor politika partidariu sira hodi deskredita ka destabiliza situasaun politika, hodi hatun nia adversariu politika. Ekonomia nasaun ida bele hetan distorsi makas bainhira universitariu sira halo analiza no hasai data falsifikadu ho fabrikadu konaba problema ekonomia ida.

Bainhira instituisaun akademika iha nasaun ida la iha medidas klaru no tolera violasaun etika akademiku, maka membru universitariu hanoin katak falsifikasaun, fabrikasaun ho plagiarismu hanesan buat ida baibain no la presiza hetan atensaun makas. Nunee motiva ema kontinua halo falsifikasaun ho fabrikasaun data ho rezultadu estudu nebee bele sai kultura ida ona iha instituisaun akademiku ida. Iha nee hahu hamosu espasu nebee bele kontribui ba formasaun sosiedade ida dishonestu, la fiar sistema (muda buat ida los ba fali sala, no buat sala ba fali los), no la fiar justisa.

Iha instituisaun akademiku iha nsaun nebee deit, falsifikasaun, fabrikasaun ho plagiarismu hanesan krimi boot no hetan atensaun makas atu elimina. Nunee normalmente sira fo sansaun akademiku tuir nia nivel violasaun. Sansaun sira nebee baibain fo mak hahu husi: (1). Bolu atensaun atu la bele halo fali kuandu violasaun kiik; (2). Fo valor zero ka E ba tugas (Assignment) ka materia nebee autor hola; (3). Skorsing semester ida ka rua husi universidade; (4). Hasai husi universidade; (5). Batalkan titulu akademiku; ho, (6). Hatama keisa iha tribunal.

Timor Leste hakarak iha tradisaun akademia nebee diak, kredibel, integridade makas ho bele hetan rekuinesimentu internasional, ita presiza hahu uluk husi “depolitiza” sistema ho instituisaun edukativu. Katak hanoin ho hahalok ruma sai husi instituisaun edukativu ba sosiedade ka vice verse, tenki uza data testivel, rasional, non partisan no uza ulun malirin hodi kontribui duni ba prosesu haforsa instituisaun akademika, hametin kualidade hanorin, dezenvolve siensia, ho ultimamente hadia vida sosiedade nian. Nunee lori mundu akademiku hanesan fatin ba aprende ho dezenvolve siensia, halo kontrolu sosial nebee efetivu, uza data justifikadu ho rasional. Nunee universidade sei sai mos fatin ba hamosu honestidade, respeita mutua, non violensia ho non diskriminativu iha kualker forma no respeta lei ho normas sosiedade nian. Nia kondisaun maka tenki kondena falsifikasaun ho fabrikasaun data ho rezultadu estudu, no plagiarisme nebee sai desviasaun prinsipal ba etika akademiku. ***

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.