Kazu Lugu: Entre Imunidade no Suspensaun

Filipe Rodrigues Pereira*

Prosedimetus legal ba akuzasaun abuzus de poderes no ma gestaun husi Ministerio Publiku (MP) ba Vice PM (VPM), Dr. Jose Luis Guterres (Dr. Lugu) la’o ona kuaze tinan rua resin. Ho no liu husi prosedimentu nebe’e han tempu naruk halo kazu ne’e hetok sai komplikadu liu tan. Komplikasoins iha prosedimentus judisiarius halo publiku konfuzu, hanesan Timor-Leste nasaun ida la’os moris iha republika-demokratika maibe moris iha “republik mimpi” (republika imaginativu). Moris iha ”republik mimpi” ho signifikasaun ida katak, ulun-bo’ot sira ohin kalan toba-mehi, aban hader hakarak buka atu realiza ninia mehi sem hakarak buka atu hetene katak nasaun ne’e hamrik iha lei nia leten.

Prosedimentu legais ba kazu Dr. Lugu nebe’e mak daudaun ka’er kargu nudar VPM hetan atensaun a’as wainhira Dra. Ana Pessoa sa’e ba ka’er kargu nudar Prucoradoria Geral da Republika (PGR). Ema barak konsidera katak tamba Dra. Ana Pessoa ninia backgroundpolitika nebe’e mai husi partidu Fretilin maka ikus mai hetan kondenasaun katak Dra. Ana Pessoa politiza kazu ne’e liu husi desizaun legais MP nian. Kondenasaun ne’e los ka la’e, klaru que tempu mak sei justifika. Maibe difisil teb-tebes ba publiku atu ta’u ses figura Dra. Ana Pessoa husi partidu opozisaun, Fretilin ba prosedimentus kazu refere. Sa’a-tan wainhira prosesa kazu ida nebe’e iha relasaun ho governantes sira. Impresaun katak prosedimentu ba kazu ne’e tamba politika balas-dendam susar atu nega.

Wainhira publiku sei konfuzu ho konsekwensia legal surat suspensaun husi PM Xanana ba VPM, Dr. Lugu tamba ka’er hela k’nar nudar PM interinu iha tempu hirak liuba, juiz sira iha tribunal hafodak tan publiku ho tribunal ninia surat ba Parlamento Nasional (PN) nebe’e husu atu PN fokit-sai imunidade ba VPM nudar membro do governo. Mosu reaksaun husi Deputados balun iha PN katak membros do governo la’iha imunidade. Klaru ke publiku sai bilan ho aktus hirak temi iha leten ne’e hotu. Nasaun ne’e hanesan la’iha lei, id-idak halo ninia aksoins ka desizoins tuir id-idak nia gostu. Tribunal, instituisaun nebe’e ema tau fiar atu fo’o justisa no lia los ba kada akuzasoins nebe’e mosu, ikus mai “monu mos” ba xadres politika nebe’e politiku’nain sira joga. Tamba sa?

Iha nivel akuzasaun nian, la’iha baze legal ida mak fo’o dalan ba tribunal atu husu PN hasai-imunidade ba VPM, Dr. Lugu. Wainhira sei iha nivel akuzasoins no prosesu judisiarius bai-bain maka sei la presiza fokit-sai imunidade husi membro do governo ida. Artigu 114 Konstituisaun Timor-Leste hateten: “membru do governu labele detidu ka dadurwainhira PN seidauk fo’o lisensa, bele deit wainhira nia halo krimi nebe’e bele simu kastigu ida ho limite maximu bo’ot liu tinan rua ka ema ka’er rasik ho liman”.

Artigu 114 tau proibisaun katak, wainhira membro do governu ida halo krimi nebe hetan ameasas prizaun tinan 2 ba kraik maka sei la’bele detidu se wainhira la’iha autorizasaun husi PN. Karik ameasas ba prizaun bo’ot liu tinan 2 maka klaru tuir artigu 114 la’presiza tan autorizasaun husi PN atu halo detensaun. Husu autorizasaun ba kazu nebe’e hetan ameasas prizaun bo’ot liu tinan rua, maka klaramente hatudu instituisaun estadu nian halo komik ba publiku atu bele hamnasa. Artigu 114 nebe’e ho sub-titulu “Imunidade ba Membro Governu Nian” fo’o garante imunidade ba membros do governos ho kondisoins. Imunidade bele husu ba PN atu fokit-sai ou imunidade bele mos direitamente “haksoit-sai” tamba lei haruka wainhira membro do governo ida presiza hatama ba prizaun karik komete krimi ruma.

Hare ba’a kazu VPM, Dr. Lugu iha area prosesu judisiariu nebe’e la’o ho ”i’is-bo’ot” no halo konfuzaun iha publiku nia let maka mosu kestoins, surat husi tribunal hodi husu PN fokit-sai imunidade VPM, Dr. Lugu ninia objectivu saida?! Surat tribunal refere hamosu impresaun ka “indikasauan” ida katak, depois de PN fokit-sai imunidade VPM, Dr. Lugu nian maka tribunal hakarak atu fo’o detensaun/sulan VPM ba prizaun hodi hein prosesu judiasial ne’e la’o to’o rohan. Impresaun ne’e mosu tamba la’iha razaun legal seluk atu fokit-sai imunidade ne’e, se la’os atu sulan akuzadu ba prizaun tuir artigu 114 Konstituisaun RDTL haruka. Karik tribunal hakarak julga kazu VPM, Dr. Lugu nian maka lolos ho deit suspensaun, naton ona ba tribunal atu kontinua halo prosesu ba kazu ne’e. Artigu 113 numeru (1) Konstituisaun dehan: “wainhira membro governu ida akuzadu loloos (difinitivu) ba krimi nebe’e bele simu kastigu iha kadeia bo’ot liu tinan rua nian, tenki para halo servisu atu bele foti prosesu”. “Foti prosesu” ninia signifikasaun tuir Hakerek’nain katak, prosesu judicial tomak, prosesu husi MP to’o iha prosesu julgamentu iha tribunal.

Tuir Hakerek’nain ho kazu VPM, Dr. Lugu refere, lolos tribunal foin to’o iha faze atu halo suspensaun ka la’e ba VPM, buat nebe’e mak PGR husu antes ona, no buat nebe’e mak lolos VPM Dr. Lugu mos fica preparadu ona hodi hato’o ninia defeza de honra iha tribunal. Tribunal lolos foin to’o iha ‘ordem’ nebe’e artigu 113, sidauk “to’o tempu” atu tribunal hakat-liu artigu 113 nebe’e koalia sobre suspensaun ba artigu 114 nebe’e temi konaba imunidade. Tamba artigu 114 relasiona ho detensaun ka kaer argidu/akuzadu ida hodi sulan ba prizaun, “la’iha” relasaun ho suspensaun.

Koalia konaba suspensaun tamba akuzasaun, durante ne’e publiku mos akompanha, antes de Tribunal Distrital Dili husu atu PN fokit-sai imunidade ba VPM, Dr. Lugu, mosu mos ona polemika sobre surat PGR nian nebe’e husu VPM ninia suspensaun. Karik atu hare didiak, maka iha nasaun ne’e PRG ka Ministerio Publiku (PM) mak ka’er k’nar nudar “Advogado Estado” nian atu defende estadu nia intereses hodi halo akuzasoins. Akuzasaun tenki mai husi MP, akuzasaun la’os mai husi tribunal. Tribunal ninia dever maka atu halo julgamento ba kada akuzasoins nebe’e MP hatama. Tamba MP ninia kompetensia mak ser akuzador, maka PGR mak iha ‘direitu perogativu’ no obrigasaun legal atu fo’o kriterius ruma katak akuzasaun ida difinitivu ona ka sidauk. Ou minimal ita hotu tenki iha persepsaun ida katak, wainhira kazu ida MP akuza ona ba tribunal no iha ona numeru registu ka iha ona loron atu halo julgamentu maka akuzasaun ne’e definitivu ona. Problema akuzasaun ne’e iha fundamentu ka infundada klaru que tama ona ba materia julgamentu nian nebe’e sai nudar kompetensia juizes sira nian.

Mos, wainhira temi konaba akuzasaun ida definitiva ka la’dauk definitiva, Kodigu Prosesu Penal (KPP) RDTL nian “la-hatan” saida mak artigu 114 Konstituisaun hakarak no haruka. Artigus iha KPP la’temi klaru saida mak “akuzasaun definitivu”, tamba ne’e ikus mai hamosu konsekwensia, ema id-idak buka hodi koko halo interpretasaun ba artigus KPP tuir id-idak nia hakarak, especialmente ba kazu VPM nian konaba “akuzasaun definitivu”. Wainhira id-idak halo interpretasaun rasik ba lei maka lei bele lakon buat nebe’e ema temi hanesan princípio certain of law (asas kepastian hukum).

Dalabarak iha nasaun ne’e princípio certain of law hasoru dezafius oi-oin. Ezemplu ida hanesan polemika nebe’e mosu sobre “akuzasaun definitivu” ne’e tama iha instituisaun nebe’e nia kompetensia?! Lolos la’iha problema tamba alem de iha KPP nebe’e temi instituisaun id-idak nia kompetensia, tribunal mos iha ona esperiensia halo julgamento ba membro do governo balun iha pasadu. Polemika ne’e mosu tamba deit mosu diskonfiansa ba PGR, nebe’e dehan MP halo akuzasaun bazeia ba politik balas dendam no sel-seluk tan. Karik mak diskonfiansa ne’e mosu ba Juiz sira iha tribunal maka ho KPP (Kodigu Prosesu Penal) nebe’e vigora iha nasaun ne’e, ita mos kala sei halo polemika hodi dehan “akuzasaun difinitiva” iha PGR nia liman. Ida ne’e depende deit ona ba id-idak nia intereses. Karik mak diskonfiansa ne’e mosu ba estrutura-lideransa instituisaun rua ne’e hotu (MP no Tribunal Distrital i Tribunal Rekursu) saida mak atu akontese iha nasaun ne’e?!

Bazeia ba prosedimentos judisiarius ba kazu VPM, Dr. Lugu nebe’e leva tempu ida naruk tebes ona no ho ninia ko’or no i’is oi-oin, hein katak tribunal bele hola inisiativa foun hodi prosesa kazu VPM Dr. Lugu mais rapida atu nune’e bele garante direitu no la fo’o impaktus negativus ba VPM Dr. Lugu nudar akuzadu no sidadaun iha nasaun ne’e. Mos,la’hamosu impressaun katak kazu ne’e definitivamente sei tesi molok tama ba eleisaun geral 2012 atu nune’e bele afekta VPM Dr. Lugu ninia personalidade nudar ema politiku. ***End****

*Observador Politika no Sosial, Sobrevivente husi Komite 12 de Novembro, Dili