RAUT ELEITOR IHA ELEISAUN 2012

(APROXIMASAUN PARTIDU POLITIKU)

IVO VALENTE*

Tinan 2012, Timor Leste sei halão nia eleisaun geral, ba Presidente Repúblika (Mársu) nomos ba Deputado Parlamentu Nasional (Junho).

Hahu tinan hirak kotuk, partidu ida-idak halão ona konsolidasaun/re-ajustamentu no preparasaun ba quadrus estruktura partidu nian iha báze (nivel distritu, sub-distritu, suco toó aldeia), aktividades refere, ho hanoin ka ho objekctivu oin-oin, hametin konviksaun husi quadrus rasik, reforsa mensagem idiología ka programa partidu nian, etc…

Ba maioria povu timor leste, konsolidasaun/re-ajustamentu ka kampanha, laos buat foun ida, maibe nudar aktu politiku husi politikus sira, hodi lori planu, programa ka assaun ruma nebe partidu ida-idak trasa ona hodi lori objectivo nasional Estado Timor Leste nian, maka promesas ba moris diak (Bem –estar ba povu tomak).

Partidu politiku balun, nudar partidu nebe moris ona iha tempu naruk, Timor oan konese ona sira nia idioloía ka programa, konese ona sira nia lideransa, sira nia kbiit atu implementa planu ka programa.

Ohin loron timor oan hatene dadauk, nó hare oinsa aproximasaun partidu politiku sira (liu meius / dalan hakbesik an ba eleitor sira), oinsa partidu nia estratégika hodi hatoo sira nia planu, sira nia vizaun, sira nia kbiit lideransa no sira nia konfiansa ba vizaun Estado.

Konforme observasaun hakerek nain, hare katak, partidu politiku hotu-hotu iha Timor Leste iha sira nia programa nebe diak no sei bele lori vantagem ba povu timor leste.

Hare mos katak, pelu menus durante tinan hirak né, partidu politiku sira iha timor leste halão hela aproximasaun ho meius lima, tuir mai neé :

1) Aproximasaun Istóriku, nebe konsidera katak, politika nasaun ida sei labele hetan kompriensaun diak wainhira haketak-an husi nia istoria rasik. Nune ema hotu-hotu persiza hatene duni pais ne nia istória.

Aproximasaun istóriku, sei foka barak liu ba istoria rai ida nian, nudar aproximasaun ida nebe tradisional tebes, dalan ida né sei hare liu ba akontesimentu passadu / nudar istória ba povu, no hare mos ba projesaun husi forsa istoria, liu husi tempu aktual ba tempu futuru, situasaun rai nian actual, bazeia barak liu ba konflitu passadu.

2) Aproximasaun Realístiku, nebe mosu ho nia hanoin katak, politika tenki halão ho dalan realistiku, nebe puder nudar esensia politika, aproximasaun ida né iha karakter normativo, tamba nia orienta ba poder.

Meiu ida ne, bazeia nia-hanoin ba realidade moris, saida maka iha, la bazeia ba saida los maka tenki halo, aproximasaun ida neé, iha elementus oportunismu, ne fo liu pressaun ba influensia husi ambiente nebe iha. Emar nebe halo aproximasaun ida ne, dala barak hanoin katak, politiku nebe hanorin atu tuir dalan moral no tuir lei sei la lori resultadu lais no satisfas., sira iha hanoin katak karakter politiku nebe moralista, legalista no idiologistas, ne nudar hahalok kontra forsa natureza.

3) Aproximasaun Idealístiku, aproximasaun ida né mos iha karakter ida normativu, ho sintidu katak saida maka autor politiku sira tenki halo. Diferensa entre realistiku ho idealistiku maka, realistiku espera katak autor politiku sira aktua / halao saida maka autor politiku sira halao iha passadu/ iha tempu uluk, maibe aproximasaun idealistiku hein katak autor politiku sira husik hela / abandona karakter/ hahalok nebe La efektivu, nebe tenki bazeia ba prinsipiu moral, halao assaun politiku ho dalan rasional, kbiit atu kontrola –an no utiliza sentimentu humana.

Aproximasaun ida né, hanoin katak, laiha hahalok ema ruma nian maka labele muda. Nudar ema, sempre iha kbit atu estuda, hadia nia-an ka muda tiha nia hahalok.

4) Aproximasaun Sientífiku ( siensia ), meius ida ne hare liu báze ba siensia / matenek, nebe dihan, abut / raís politiku né mai husi hahalok ema nian, no mai husi hahalok politiku sira rasik, hahalok ida nebe refleta wainhira sira / politiku ida kaer ukun. Aproximasaun ida neé konsidera katak aproximasaun sira seluk iha leten, iha elementu ba konviksaun ka idiologia ruma nebe determina partidu nia existênsia.

Nuné hare katak, politika ne nudar ema nia hahalok, ka saida maka ukun nain ida hálo, wainhira ukun nain ida fo orden, kumpri orden, buka resolve ho dalan persuasivu / la uza violensia, utiliza dalan komprimisiu, kolaborasaun, la impoem / ka obriga, matenek hodi halo negosiasaun iha disputa. Nune maka define, politika nudar hahalok nebe bele observa no laos hare tuir deit konseitu ka impresau abstratu.

5) Aproximasaun Mixta, (kahor), dalan ida né, politiku sira prefere liu atu hatudu ba nia eleitores sira katak, laos konviksaun deit ba idiologia maka importante ba estado ida, nune, persisa kombinasaun husi aproximasaun istoriku, realistiku,idialistiku noó sientifiku. Dalan mos atu lori aplikasaun planu/ programa nebe modernu, persiza muda hanoin tuir / adapta nia-an ho situasaun real ba moris ohin loron.

Wainhira observa aproximasaun sira iha leten, hakerek nain hare katak, aproximasaun sira idak-idak iha rasik nia vantagem no mos disvantagem iha kontestu politika timor leste nian.

Sidadaun timor leste, akompanha movimentu politiku tomak, átu abserva no hare, oinsa polítiku sira sei forma sira nia papel iha komunidade demokrátiku, oinsa politiku sira nia performance, hahalok no sira nia medidas wainhira povu iha situasaun defisil ruma nia laran.

Politiku nain sira, liu-liu lider sira, matenek atu foti oportunidade nebe, sei lori duni benefisiu ba nia eleitores sira (povu timor leste tomak), oinsa hetan duni konviksaun husi sidadaun sira, atu bele hetan konfiansa no kontinua dezenvolve rai ida né.

Mai hamutuk ita observa no identifika, politiku sira nia aproximasaun nebe bele konvense ita ba dalan naroman, nakonu ho prosperiedáde, dezenvolvimentu nó paz…!

* Hakerek nain,

Ivo Valente,

Sidadaun Dili!