Tetun Ida Nebe Mak Tenke Dezenvolve?

Joao Noronha

Sei iha maluk balun hamosu kestaun katak Tetun ida nebe mak ita dezenvolve, no sei konfundiu kona-ba Tetun Terik no Tetun Prasa. Tuir mai hau tau hau nia hanoin ruma iha saida mak hau hakerek ne.

Hau hanoin Tetun nebe mak dezenvolve dadaun iha Timor-Leste oras ne mak Tetun ida nebe atu akumula ema Timor oan hotu, la hare ba ema ne husi Tetun Terik eh la os husi Tetun Terik. Tuir lolos, Tetun ne ida deit, no Tetun Prasa ne bele dehan hanesan dialetu ida husi Tetun. Tuir istoria lolos Tetun ne husi duni Tetun Terik nebe uluk kolia nanis kedas hori tempu liurai Wehali nian mak tur iha fatin nebe oras ne hanaran distritu Belu iha NTT. Karik Tetun Prasa ho Tetun Terik bele dehan dalen (lingua/bahasa) rua diferente, se bainhira komunidade sira uza dalen rua ne la bele kompriende malu no komunika ba malu tan ona, tamba iha diferensa bot iha dalen rua ne. Area ida nebe mak estuda kona-ba ida ne mak Linguistik Historis Komparatif no Leksikostatistik. Karik to tempu ida presiza duni atu iha estudu propriu ida kona-ba ida ne, atu hodi bele sukat no bele foti konkluzaun diak ida katak, Tetun Terik no Tetun Prasa ne sei hanesan dialetu deit husi Tetun ida, eh sira rua sai dalen keta-ketak ida ona tamba iha diferensa bot nebe halo sira nia komunidade la bele kompriende malu no tenke komunika ba malu liu fali husi dalen seluk.

Iha Dalen (lingua/bahasa) iha mos prosesu evolusaun (language evolution), katak dalen ne la os buat statik, katak nia tinan bai loron nune hela deit. Iha prosesu oi-oin iha evolusaun ne, no ida mak liu husi halao interasaun ho ema sira kolia dalen seluk mai husi liur, no ida ne mak bele halo dalen ida sai dezenvolvidu. Liu-liu ba dalen sira nebe iha besik tasi ibun nebe iha asesu ba movimentu iha komersiu eh la izoladu, fasil tebes ba sira atu sai dezenvolvidu. Evolusaun iha tempu uluk liu husi oin sa komunidade kolia lian ida, bele nakloke ba ema sira husi rai seluk ho lian seluk, no oin sa sira halo negosiu. Iha negosiu sira presiza iha komunikasaun no interasaun, no nune sira buka atu kolia iha dalen/lian nebe fasil eh praktis liu, hodi fasilita sira nia objetivu importante mak atu halao negosiu. Tan ne Tetun nebe uza iha parte norte, inklui Dili (la izoladu liu) hetan dezenvolve-an makas liu-liu iha vokabulariu, no ikus mai hetan predikat “Tetun Prasa” (Tetun sidade nian). No Tetun ida ne iha diferensa importante ida ho Tetun Terik, nebe mak sei orijinal, sei la kahur ho lia fuan husi liur, no iha mos verbu.

Tetun Dili hetan lia fuan foun barak hodi hariku nia vokabulariu. Oras ne mos vokabulariu Tetun Dili aumenta nafatin, tan lian ne tenke lao tuir mos ho prosesu dezenvolvimentu iha area teknolojia. Lia fuan nebe mak oras ne hatama tan iha vokabulariu Tetun nian mak hanesan ‘komputer’, ‘internet’, ‘mobail’ no sst. Lia fuan sira ne saintifiku no susar atu halo nia tradusaun iha Tetun. Iha Indonezia nia ukun mos nia hatudu no husik hela ba ita buat sira hanesan ‘tempe’ no ‘tahu’, no ohin loron ita kontinua hela buat sira ne. Buat sira ne hotu hanesan izemplu, oin sa Tetun Prasa dezenvolve-an iha hodi hariku nia istoria linguistika no vokabulariu. Maibe, kada ida ho nia istoria katak tan sa mak lia fuan sira hanesan ‘mobail’ no ‘tempe’ bele ikus mai tama iha vokabulariu Tetun no sai nudar lian Tetun mos (borrowing words/serapan). Ida ne mak presiza atu hakerek no esplika nafatin iha parte istoria linguistika Tetun nian.

Hare ba identidade no nasionalizmu, ita presiza tau Tetun ida atu hametin ita nia identidade no nasionalizmu. Nudar paiz foun nebe sei bele naksobu (‘fragile’), tau Tetun ida akumula ema hotu, bele sai nudar baze ida metin no atu la bele halo ita naksobu. Ho iha pozisaun ida metin, ita bele hodi hakat ba oin ho diak. Ita hakruk ba iha ita nia Konstitusaun ho saida mak konsagra ona kona-ba lian ofisial no lian nasional, maibe buat nebe desizaun politika, tuir dalan lolos tenke mos haktuir ho estratejia no implementasaun nebe diak ba to iha baze. Ne para la bele kria komplikasaun iha implementasaun tekniku iha nivel kraik. Kestaun mak katak, ema ida rua hatene foti desizaun, maibe sira la sukat no la preokupa ho oin sa sira nia desizaun ne bele implementa ho efisien no efetivu to ba iha baze, no sei la hamosu efeitu negativu ba iha setor importante seluk. La hanesan iha paiz seluk barak mak konsidera tebes ho saida mak buat ida bolu, ‘language planning & language policy’. Ida ne importante ba paiz sira nebe iha dalen bar-barak, no oin sa iha foti desizaun ba lingua ne bele hametin unidade nasional no sei la iha implikasaun iha implementasaun iha area hotu, liu-liu edukasaun. Desizaun ida ne la os poder ema ida mesak eh nain rua nian, maibe tenke konsulta mos ho ema sira hanesan husi linguistik nian, media nian, no mestre sira. Izmplu, mestre sira mos bele fo sira nia hanoin kona-ba atu foti desizaun politika kona-ba lian ne, tamba sira mak atu uza lian ne iha sira nia pratika hanorin lor-loron. Se mestre ida bai-bain kolia lian “A” no haruka nia atu hanorin iha lian “Z”, ita la imajina katak saida mak sei akontese? Dalaruma ema dehan mestre ne mak beik eh bulak karik, maibe afinal la os. Ba hau, ida be tur mesak-mesak foti desizaun ne mak hanesan ema bulak. Tan foti desizaun ida nune la os hare ba ‘favoritizmu”, maibe oinsa atu hare ba nia “aplikabilidade”, katak saida desizaun ida tun mai husi leten ne, sai fasil ba ema iha kraik atu implementa nia, tamba ema hotu la iha kapasidade hanesan.

Hau fiar katak Tetun nebe oras ne mos nudar lian ofisial, sei la bele trata nia hanesan lian ida iha Portuges nia okos, se ita hotu hatene diak ho Konstitusaun. Fo oportunidade ba Tetun atu bele sai dezenvolvidu liu tan, no tau nia estatus hanesan lian ofisial iha pratika no la os iha surat tahan leten deit. Presiza atu dezenvolve nafatin, no halo programa barak iha Tetun, hanesan programa alfabetizasaun no hanorin mos Tetun dala ida hotu, hanesan oras ne Edukasaun Non-Formal se sala halao dadaun. Buat sira ne la os buat foun ida, tamba nanis ona ita nia kamarada sira hanesan Maulear sira iha 1974 sira nune, sira introduz no promove ona programa nune iha baze ho intensaun atu haburas nasionalizmu, patritizmu, no preparsaun ba iha luta ba ukun rasik-an. Ida ne mak importante ba haburas ita nia identidade no nasionalizmu no tuir lolos atu kontinua nafatin, mezmu ita oras ne dadaun iha ona era independensia. Independensia la tau as valor nasionalizmu, sei la iha folin buat ida, no sei bele nakdoko no naksobu iha loron ida (fragile). Importante atu tau Tetun iha fatin as liu lian sira seluk, katak Tetun tiha mak tuir lian sira sel-seluk. Tetun mak iha leten liu, tuir lian lokal sira, tuir mai mak foin lian sira husi liur (lian estranjeiru/bahasa asing). Kona-ba lian husi rai liur tenke hare fali husi nia importansia no ligasaun ho nivel husi rejional ba to internasional, mak ita hare katak Ingles dominante no importante duni, no tuir mai mak Portuges, no tuir mai mak lia sira seluk. Ita tenke hare ba realidade no tenke konsente ho realidade nebe iha, se ita vizaun diak atu lori Timor ba oin. Tuir mai, pozisaun no funsaun lian ida-idak tenke hakerek ho klaru no pelu menus hatama iha dekretu ministerial ruma. Dala ida tan, Timor-Leste tuir lolos tenke iha planu no politika diak ida kona-ba lian, no tamba se lae, mak sei hamosu problema ruma nebe sei lori efeitu negativu ba iha area prioridade seluk, hanesan edukasaun. Nia konsekuensia, klaru katak ita oras ne dadaun haburas hela edukasaun ida nebe ‘amuradul’ eh ‘nasi campur’, tamba la iha diresaun ida klaru ba ita nia oan sira nia edukasaun nia futuru ne atu lao los tuir diresaun ida nebe, tamba deit problema lian.

Ikus mai, sei kontinua lao ho sistema edukasaun ida nune, mak ita kria dadaun injustisa sosial ba future.