Martinho G. da Silva Gusmão*
Artigu ida ne’e hakarak atu dehan deit katak halo “prevensaun” ba korupsaun ida todan liu fali “kombate” hasoru korupsaun. Wainhira prevensaun ne’e hanesan hein koruptor nia lalatak, entaun kombate ne’e hanesan hare hela koruptor nia isin-lolon no hein deit atu kaer.
Tan “prevensaun” ne’e susar no todan, dala ruma ukun-nain sira halo kedas ninia sistema metin ida atu nune’e sira rasik labele sai koruptor, maski hasai osan povu nian atu halo despeza ba interese familia nian. Ho liafuan badak, “prevensaun” ne’e hanesan tudik kroat ida – depende ba se mak kaer. Wainhira doutor-mediku ida kaer tudik nia ko’a ema nia kanek atu sai diak, maibe wainhira kriminozu ida mak kaer entaun nia ko’a ema atu sai kanek (ka mate).
Akuzasaun ba Dr. Jose Luis Guterres (JLG) no Lei Pensão Vitalicia (LPV) hatudu oinsa mak governo anterior kaer tudik “prevensaun korupsaun” ne’e! JLG halo transferencia osan ba nia kaben atu halao servisu estado nian bele hamosu korupsaun tan lei prevene ona. Maibe, kazu transferencia osan ba Dr. Mari Alkatiri (MA) atu halo viagem particular (hodi “fase roupa foer” Estado nian iha rai liur) ho montante boot la tama kategoria korupsaun tan LPV halo tiha ona prevensaun. Ne’e duni, “prevensaun” ne’e paradoks boot ida – bele halo buat diak maibe sai nafatin koruptor, bele mos halo buat aat maibe la sai koruptor. Depende ba oinsa mak ema ida esperto atu “uso” ka “abuso” poder (tudik) ne’ebe nia iha!
Kombate Korupsaun
Tuir hau nia hanoin, JLG nia kazu ne’e hatudu katak “kombate korupsaun” ne’e fasil tebes. Naran katak iha “vontade boot” no “esforsu maka’as” husi PDHJ no PGR, sira bele halo ona akuzasaun ho data no facta ne’ebe sira iha. Dr. Sebastião D. Ximenes no Dra. Ana Pessoa hatudu duni katak sira iha vontade boot no esforsu maka’as atu monta sira nia energia hodi kombate korupsaun. Facil tebes, tan sira hahu! Sa tan, kazu ida ne’e halo lakon osan la barak liu $US 50,000. No ema ne’ebe sira hakarak akuza mak JLG. Iha jornal balun tau nia naran “Lugu”. Iha lian Indonesia, lugu katak ema ida simples, simpatiku, hanoin diak no laran diak. La foti an. La loko an.
Tuir hau nia opiniaun, kazu JLG hanesan test case ida atu hatudu oinsa mak kapasidade PGR nian halo akuzasaun ba krimi korupsaun ida. JLG tama kadeia mos PGR nia fama sei sae. JLG la tama kadeia mos, PGR nia fama sae nafatin. Basa, wainhira JLG tama kadeia entaun ita bele hare katak, ita nia PGR “aten brani” ona atu fo tiru-mortal ba koruptor sira. PGR la hare ba pozisaun politiku ka privilegio politiku tan sira luta ba independensia. Keta haluha: JLG mos uluk sai hanesan koordenador FRETILIN nian iha rai-liur hamutuk ho ninia camarada sira hanesan Mari Alkatiri, Rogerio Lobato, Jose Ramos Horta, Abilio Araujo, Roque Rodrigues, no Ana Pessoa rasik. Husi sira ne’e, se mak servisu maka’as liu iha ‘rai-liur’ hau la hatene (no lakohi hatene).
Maibe, wainhira JLG la tama dadur mos, PGR bele naran boot nafatin. Tan instituisaun ida ne’e bele ona sai lutu ba justisa nian. Ema ne’ebe tenki manan, tenki manan. Ema ne’ebe lakon, tenki lakon. Justisa la bele halo fali ema ne’ebe tenki manan, lakon fali; no ema ne’ebe lakon ba manan fali. Ita hein ninia rezultadu!
Ho kazu JLG nian, PGR bele ona kaer kazu sira ne’ebe hada hamutuk no bou hamutuk husi governo anterior too governo ohin loron. Iha jornal ita hasoru lian halerik barak kona ba MF, MNE, MJ, ME, MTCI, MAP, too PM Xanana Gusmão nia gabinete laran. JLG loke dalan ona, hein atu PGR kontinua ba oin. Uluk hau iha “disconfiansa” (curiga) nia laran, tan dala ida hau rona, wainhira Dra. Ana Pessoa halo komentariu iha konferensia ida katak, nudar PGR nia seidauk bele halo aktuasaun, la iha pessoal atu atende kazu tomak, la iha ema ida mak mai hatoo keixa, “politika” iha kotuk mos barak liu! Tuir PGR nia liafuan, ema barak halo deit deklarasaun politika, maibe la hatudu datum no factum. Maibe, agora hau konfia ona. Basa, test case hatudu ona katak PGR bele! Tan, maski liu husi deklarasaun politika iha PN, maibe PDHJ no PGR bele ona buka datum no estabelese factum kona ba korupsaun ne’ebe JLG halo.
Prevensaun Korupsaun
Maibe, kestaun krusial liu mak kona ba prevensaun korupsaun. Prevensaun ne’e hatudu katak, ita halo vigilancia (matan moris neon nain) atu naok ten labele tama uma laran. Diferensia saida mak ita hare wainhira JLG haruka osan ba nia kaben atu halo servisu estado nian iha USA, no estado fo osan ba eis-titular maibe la halo servisu ba estado (ate, dala ruma ba hateten aat estado iha rai liur ka ba halo campanha anticipada hodi difama estado)?
Artigu ida ne’e hakarak atu dehan deit katak halo “prevensaun” ba korupsaun ida todan liu fali “kombate” hasoru korupsaun. Wainhira prevensaun ne’e hanesan hein koruptor nia lalatak, entaun kombate ne’e hanesan hare hela koruptor nia isin-lolon no hein deit atu kaer.
Tan “prevensaun” ne’e susar no todan, dala ruma ukun-nain sira halo kedas ninia sistema metin ida atu nune’e sira rasik labele sai koruptor, maski hasai osan povu nian atu halo despeza ba interese familia nian. Ho liafuan badak, “prevensaun” ne’e hanesan tudik kroat ida – depende ba se mak kaer. Wainhira doutor-mediku ida kaer tudik nia ko’a ema nia kanek atu sai diak, maibe wainhira kriminozu ida mak kaer entaun nia ko’a ema atu sai kanek (ka mate).
Akuzasaun ba Dr. Jose Luis Guterres (JLG) no Lei Pensão Vitalicia (LPV) hatudu oinsa mak governo anterior kaer tudik “prevensaun korupsaun” ne’e! JLG halo transferencia osan ba nia kaben atu halao servisu estado nian bele hamosu korupsaun tan lei prevene ona. Maibe, kazu transferencia osan ba Dr. Mari Alkatiri (MA) atu halo viagem particular (hodi “fase roupa foer” Estado nian iha rai liur) ho montante boot la tama kategoria korupsaun tan LPV halo tiha ona prevensaun. Ne’e duni, “prevensaun” ne’e paradoks boot ida – bele halo buat diak maibe sai nafatin koruptor, bele mos halo buat aat maibe la sai koruptor. Depende ba oinsa mak ema ida esperto atu “uso” ka “abuso” poder (tudik) ne’ebe nia iha!
Kombate Korupsaun
Tuir hau nia hanoin, JLG nia kazu ne’e hatudu katak “kombate korupsaun” ne’e fasil tebes. Naran katak iha “vontade boot” no “esforsu maka’as” husi PDHJ no PGR, sira bele halo ona akuzasaun ho data no facta ne’ebe sira iha. Dr. Sebastião D. Ximenes no Dra. Ana Pessoa hatudu duni katak sira iha vontade boot no esforsu maka’as atu monta sira nia energia hodi kombate korupsaun. Facil tebes, tan sira hahu! Sa tan, kazu ida ne’e halo lakon osan la barak liu $US 50,000. No ema ne’ebe sira hakarak akuza mak JLG. Iha jornal balun tau nia naran “Lugu”. Iha lian Indonesia, lugu katak ema ida simples, simpatiku, hanoin diak no laran diak. La foti an. La loko an.
Tuir hau nia opiniaun, kazu JLG hanesan test case ida atu hatudu oinsa mak kapasidade PGR nian halo akuzasaun ba krimi korupsaun ida. JLG tama kadeia mos PGR nia fama sei sae. JLG la tama kadeia mos, PGR nia fama sae nafatin. Basa, wainhira JLG tama kadeia entaun ita bele hare katak, ita nia PGR “aten brani” ona atu fo tiru-mortal ba koruptor sira. PGR la hare ba pozisaun politiku ka privilegio politiku tan sira luta ba independensia. Keta haluha: JLG mos uluk sai hanesan koordenador FRETILIN nian iha rai-liur hamutuk ho ninia camarada sira hanesan Mari Alkatiri, Rogerio Lobato, Jose Ramos Horta, Abilio Araujo, Roque Rodrigues, no Ana Pessoa rasik. Husi sira ne’e, se mak servisu maka’as liu iha ‘rai-liur’ hau la hatene (no lakohi hatene).
Maibe, wainhira JLG la tama dadur mos, PGR bele naran boot nafatin. Tan instituisaun ida ne’e bele ona sai lutu ba justisa nian. Ema ne’ebe tenki manan, tenki manan. Ema ne’ebe lakon, tenki lakon. Justisa la bele halo fali ema ne’ebe tenki manan, lakon fali; no ema ne’ebe lakon ba manan fali. Ita hein ninia rezultadu!
Ho kazu JLG nian, PGR bele ona kaer kazu sira ne’ebe hada hamutuk no bou hamutuk husi governo anterior too governo ohin loron. Iha jornal ita hasoru lian halerik barak kona ba MF, MNE, MJ, ME, MTCI, MAP, too PM Xanana Gusmão nia gabinete laran. JLG loke dalan ona, hein atu PGR kontinua ba oin. Uluk hau iha “disconfiansa” (curiga) nia laran, tan dala ida hau rona, wainhira Dra. Ana Pessoa halo komentariu iha konferensia ida katak, nudar PGR nia seidauk bele halo aktuasaun, la iha pessoal atu atende kazu tomak, la iha ema ida mak mai hatoo keixa, “politika” iha kotuk mos barak liu! Tuir PGR nia liafuan, ema barak halo deit deklarasaun politika, maibe la hatudu datum no factum. Maibe, agora hau konfia ona. Basa, test case hatudu ona katak PGR bele! Tan, maski liu husi deklarasaun politika iha PN, maibe PDHJ no PGR bele ona buka datum no estabelese factum kona ba korupsaun ne’ebe JLG halo.
Prevensaun Korupsaun
Maibe, kestaun krusial liu mak kona ba prevensaun korupsaun. Prevensaun ne’e hatudu katak, ita halo vigilancia (matan moris neon nain) atu naok ten labele tama uma laran. Diferensia saida mak ita hare wainhira JLG haruka osan ba nia kaben atu halo servisu estado nian iha USA, no estado fo osan ba eis-titular maibe la halo servisu ba estado (ate, dala ruma ba hateten aat estado iha rai liur ka ba halo campanha anticipada hodi difama estado)?
Ninia diferensia iha factus katak, maneira “uso do poder” la tuir “good will” (boa-vontade), hanesan Jean-Jacques Rousseau nia hanorin. Tuir J.J. Rousseau, etika politika ne’ebe furak mak ema ne’ebe halo regra do jogo (rule of game) tuir demarkasaun “laran mos, neon mos” nian. Hau hanoin, konseptu kona ba “good will” sai hanesan sasukat atu ita bele halo “prevensaun korupsaun”.
Iha kontekstu “prevensaun”, uluk molok JLG haruka osan ba Ana Valeira – diak liu no furak liu karik PM (Dr. Ramos Horta, depois Eng. Estanislau da Silva) mak fo despaixo, haruka ba Ministra Finansa (Magdalena Boavida?) no tesoreiro MNE nian. Hanesan ne’e sira servisu ho “good will”, atu ema ne’ebe representa estado iha rai liur (caso quo, Ana Valeria) bele hetan buat ruma hodi halao knar ne’e. Sa tan, Dr. Ramos Horta, Eng. Estanislau da Silva, Magdalena Boavida, Mari Alkatiri, Rogerio Lobato, Roque Rodrigues no Ana Pessoa, sira hotu mesak luta nain husi “rai liur” ne’ebe hatene malu. Tan ne’e – dala ida tan – husi perspektiva “good will”, sira tulun malu atu ema hanesan JLG la bele monu tama ba sala ida ne’e. Impossivel (tidak mungkin), sistema legal no administrasaun Governo anterior (FRETILIN) la iha sasukat atu halo “prevensaun”.
Ita mos la hanoin kona, katak, PM no MF la halo prevensaun ba MNE atu asina surat hodi transfere osan. Ita mos la fiar, katak, JLG mesak deit bele hasai osan husi Estado atu haruka ba fatin ne’ebe la tuir Estado nia interesse. Tenki iha buat ruma iha kotuk! Ida ne’e mak halo katak, sira hotu hare JLG bele halo sala maibe sira husik liu. Too loron ikus ona, wainhira iha oportunidade mak sira tiru malu. Teatru hanesan ne’e diak liu halo iha Moçambique ka Angola. Lalika lori mai Timor Leste. Ami hare la furak!
Husi biban seluk, LPV hatudu oinsa mak Governo anterior ho “genial” halo prevensaun ba korupsaun. Ita hatene ona, katak, hasai osan Estado ba despesa familia nian, ne’e korupsaun. Ita bele imajina, familia husi eis-titular bele ba rai liur (pasiar ka halo tratamento saude) Estado mak selu hotu. Hetan passaporte diplomatiku, Estado mak hasai osan atu selu ninia uso! Hela iha hotel luxu, han hemu luxu … estado mak selu. Lori ho eskoltu sira … estado mak selu. Hatama sasan luxu (kareta, material halo uma luxu) … estado mak selu, no povu mak agoenta taxa. Loro-loron iha uma, sira hetan fasilidade tomak hanesan liu-rai monarquia sira (Inglaterra, Japaun, Espanha, Dinamarka, Noruega, Swedessia, nst), estado mak selu. Regalia sira ne’e hotu, sura hamutuk tinan ida bele baku liu $US 50,0000. LPV ne’e aprova, iha governo anterior no ohin loron AMP mos la halo buat ida atu “kombate korupsaun” ida ne’e.
Maibe, ita tenki hare katak LPV ne’e hanesan kadoras besi-asu atu oinsa mak halo prevensaun korupsaun. Sira hatene katak hasai osan $US 50,000 ba despesa familia nian bele tama kategoria korupsaun (hanesan JLG???). Maibe, atu halo prevensaun – sira halo sistema ida ne’ebe metin atu PGR no PDHJ tama la diak. Ne’e mak paradoks, ironia no brutalismo iha prevensaun ba korupsaun. Ho LPV, eis-titular sira bele simu osan gratuito iha moris tomak hodi lalika preokupa ho akuzasaun korupsaun. Moris tomak hasai osan estado ba familia, no la iha ema ida mak tauk atu hetan akuzasaun tan LPV fo proteksaun no imunizasaun!
Ita estranha (merasa heran): tan sa mak Dra. Ana Pessoa, Dr. Ramos Horta, Dr. Mari Alkatiri, Eng. Estanislau da Silva la bele kedas halo “prevensaun” atu LPV ne’e sai lei hodi taka dalan ba investigasaun korupsaun? Liu husi LPV, eis-titular no nia familia sira bele halo “bisnis” hodi la selu taxa, goza vida tomak hodi la halo servisu ba estado!
PDHJ no Integrative Social Contract Theory
Tuir regra foun, PDHJ tenki halo protesaun ba “direitos humanos”. Tan ne’e, ita hein took oinsa mak Dr. Sebastião D. Ximenes bele fo proteksaun ba JLG. Basa, hare ba tratamentu ne’ebe hatudu “disigualdade” no diskriminasaun, PDHJ bele hatoo ninia fatwa kona ba situasaun ida ne’e. Razaun simples tebes: JLG hasai osan atu haruka ba nia kaben ne’e tenki mai husi sistema “governação” nia laran. Atu halo buat ida, Ministro hotu-hotu tenki foti desizaun liu husi mekanismu ne’ebe mosu iha “Sede do exercício” nia laran! Iha ita nia sistema governasaun, sede do exercício mak Conselho dos Ministros. Entaun, PDHJ – em respetio ba sira nia knar halo campanha ba governasaun-diak – tenki fo proteksaun ba JLG. Tan nia sai hanesan vitima ka bode expiatório (kambing hitam) ba governasaun la diak iha governo anterior nia laran. La bele halo “abuso do poder” – tan maioria hakarak lasu fali nia ema diak ida atu halo sala, depois hotu-hotu tenki basa liman ba sala nain ida. No PDHJ tenki iha coragem atu fo proteksaun ba JLG. Ema diak ita tenki bali netik (menjaga) atu la bele monu ba sala. Maibe, wainhira nia sala ona, hotu-hotu mos iha coragem atu tulun nia sai ema diak.
Maibe, hau duvida! Basa, se mak halo investigasaun ba kazu ida ne’e – PDHJ rasik. Situasaun sai komplikadu wainhira hare husi Integrative Social Contract Theory (ISCT) nia optika, Provedor futu-metin ona nia an iha circulo vicioso (= lingkaran setan) nia laran. Iha ISCT nia laran ita hasoru circulo boot ida ne’ebe nadulas iha “micro-social norm”, “authentic norm” no “hypernorm” nia laran. Atu dehan, ISCT ne’e hanesan modifikasaun etika sosial ba teoria politika husi J.J. Rousseau iha Social Contract nia laran.
Ida uluk (1), microsocial-norm hatudu ba norma governo diak ida kaer. Inklui PDHJ mos halo promosaun governasaun diak nian. Pergunta mak ne’e: wainhira halo investigasaun, PDHJ mos hatama hotu situasaun boa-governasaun governo anterior ka lae? Basa, hasai osan husi Estado nia caixa labele arbiru. Oinsa ho kazu seluk, wainhira Alkatiri mos hasai osan barak atu ba halo tratamento partikular iha rai liur (ema balun hakerek katak nia ba Moçambique no Portugal hodi halo campanha)? Wainhira kazu Alkatiri nian la lori ba tribunal, entaun ema matan delek mos bele hare katak mosu ona vicio ida ne’ebe hanaran “ethical correctness” – PDHJ simu ona favor husi governo anterior, entaun Provedor mos tenki selu fali favor ida ida. Liafuan “ethical correctness” ne’e perigozu – katak, hau fo buat ida ba o, maibe o mak hatene deit ona oinsa atu selu. Korupsaun mosu wainhira ema/grupo ruma halao operasaun “global bribery” (sogok; amplop) ho teknika “bribe giving – bribe taking” (fo emvlope – simu emvlope). Maibe, keta haluha, wainhira ita simu emvlope la iha ema ida mak ko’alia kona ba fo emvlope. Iha kazu ida ne’e, PDHJ simu ona emvlope-politiku husi governo anterior, entaun Provedor mak hatene deit ona ba oinsa mak atu selu fali favor ida ne’e. Atensaun: akordu ida ne’e labele hakerek iha dokumentu ruma nia laran. Palavra de ordem mak ne’e – “ita mak hatene malu deit!” Tan ida ne’e micro-social norm – entre sócio (grupo) oan ida.
Tuir mai (2), iha ISCT nia laran mosu mos “authentic norm” – katak, norma ne’ebe moris iha fuan laran, liu husi konsiensia ne’ebe diak. Iha kontekstu ida ne’e, tuir lolos, governo anterior tenki halo ona prevensaun hodi nune’e JLG la bele monu ba sala. Sa tan, JLG no Dra. Ana Pessoa no detentor do poder (= pemegang kekuasaan) iha governo anterior, maioria mai husi “liur”. Susar hamutuk iha rai-liur, diak hamutuk iha rai-liur, moras hamutuk iha rai-liur, tanis hamutuk iha rai-liur. Tan sa mak la iha saudade ba ida ne’e? Tuir argumento ISCT nian, prevensaun korupsaun mai husi ukun-nain rasik, wainhira sira iha hanoin diak, laran diak no fuan-moos atu tulun malu hodi kaer governo didiak. Maibe, lae! Tan sira la kaer metin “authentic norm” ida – entaun agora sira tenki halo manobra politika ida hodi sakrifika parte ida hodi hamos sira nia oin. Iha pozisaun ida ne’e hau hanoin Provedor mos lori todan ka halao mission impossible ida. Tan sa? Tan, nia tenki servisu hodi selu parte ida nia favor no sakrifika ida seluk.
Ikus liu (3), PDHJ difisil atu halo proteksaun ba violasaun direitos humanos ba JLG nia favor, tan “hypernorms” ne’ebe mosu iha fenomena korupsaun nia laran. Liafuan hypernorm hakarak dehan katak, ita iha norma ideal ida, mehi aas ida kona ba buat diak. Hodi hypernorm ne’e mak ita sukat ema seluk ne’ebe la moris tuir idealismo ne’e. Timor Leste ninia ideal-politika mak hakerek ona iha Lei-Inang RDTL nian, liu-liu kona ba dignidade ema ida-idak nian no dignidade Estado nian ne’ebe mai husi proklamasaun 28 Novembru 1975. Ita hatene katak, iha PN deputado/a sira husi bankada FRETILIN hateten bebeik, “ohin loron pro-integrasionista sira mak kaer ukun barak”. Ho liafuan seluk, pro-integrasionista sira seidauk tama iha iha konstelasaun politika ne’ebe bazeia ba independensia 28 Novembro no restaurasun Konstituisaun RDTL 2002. Maibe, hakarak ka la hakarak governo FRETILIN no AMP halo nafatin social contract ho faksaun politika integrasionista ne’e. Ita lalika subar lia, wainhira iha FRETILIN nia tempo – ema sira pro-integrasionista barak mak hetan contrato politiku – maibe liu-liu kontratu ekonomia ho governo anterior. Emprezario barak – ne’ebe uluk mate moris ho merah-putih no pancasila – ohin loron goza privilegio ida tan deit relasaun família ho FRETILIN. Sira hetan projecto! Maibe, liu husi kontratu ekonomia ida ne’e, sira mos kontribui ba progresso partido nian. Agora, partido hanesan FRETILIN halo kontrato sosial-ekonomia ho pro-integrasionista sira nudar parte ida husi prosesu prevensaun korupsaun. Basa, pro-integrasionista sira hatene katak sira iha pozisaun negosio politiku ne’ebe fraku. Sira iha dependensia ekonomia ba governo. Tan ne’e, wainhira governo ida halo kontratu ho eis pro-integrasionista – parte rua ne’e tenki protege malu. Operasaun hanesan ne’e susar tebes atu kaer toman, tan nia tama hotu iha sistema “prevensaun korupsaun”! Katak, liu husi emvelope ka cash, ema labele detekta osan hira mak tama ba caixa partido nian.
Nune’e mos iha governo AMP nia laran. Situasaun hanesan ne’e la dook malu. Wainhira iha PN nasional, deputado/a sira halo kritika maka’as kona ba “pro-integrasionista” ne’ebe nakonu iha AMP nia laran – sira mos la nega katak pro-integrasionista sira fo benefisiu ba pro-independencionista sira. FRETILIN ho AMP hanesan deit. Maibe, liu husi kontratu politika-ekonomia hanesan ne’e, prevensaun korupsaun la’o tuir dalan paradoks tebes, tan, hotu-hotu tenki taka-ibun ba malu, maibe kontinua fo benefisiu ba malu, hanesan dehan “... accepting a bribe, but says nothing about offering a bribe”.
Konkluzaun
Halo nusa ba mos – dala ida tan – kombate korupsaun ne’e servisu ne’ebe fasil liu. Ita nia situasaun ohin loron sukat husi Díli-centric, katak, buat diak hotu iha Díli, buat aat hotu iha Díli; tan ne’e prevensaun no kombate korupsaun mos iha Díli laran deit. Riku mos ema Díli oan deit, ki’ak mak Timor oan tomak agoenta! Díli la luan – husi Becora too Comoro, husi Motael too Lahane ita bele lao loron sorin deit. Ema sira ne’ebe halo korupsaun mos la dook husi PGR no CAC: Ministro sira, Deputado/a sira, Komisariu sira, Direitor sira, PNTL, F-FDTL, Prokurador no Provedor ... hotu-hotu hatene malu ona. Hein kaer deit.
Nune’e mos, instrumento legal ne’ebe tau iha PGR no CAC nia liman suficiente ona atu halao knar ne’e. Timor oan tomak hein ho ansi, oinsa mak PGR hahu ona kaer kazu JLG nian no oinsa mak kontinuasaun husi drama ida ne’e!
Maibe, prevensaun korupsaun ne’e mak todan liu, difisil liu no husu intelegensia barak liu. Tan sa? Tan paradoks ne’e rasik. Iha kazu JLG nian, la iha maluk ida mak koko atu halo prevensaun hodi nune’e (se karik) nia la monu ba sala. Basa, JLG mos ema diak, matenek no educado. Hare husi elegância ética, tuir lolos JLG transfere osan ba nia kaben atu halao knar estado nian sei diak liu oituan, do que MA hola osan estado nian (asina husi Secretario do Estado ida) atu ba halo viagem particular família nian iha liur (atu “fase roupa foer Estado nian iha liur”). Se JLG tama iha kategoria “abuso do poder”, entaun MA mos la bele escapa! Tan sa mak mosu nune’e, Dr. Sebastião D. Ximenes (PDHJ) no Dra. Ana Pessoa (PGR) mak hatene.
Maibe, prevensaun ne’ebe difisil liu atu PDHJ no PGR bele halo hasoru koruptor sira mak wainhira Timor Leste adopta LPV. Liu husi LPV, eis-titular sira bele foti osan husi Estado ba despesa família nian no lalika ulun moras hanoin kona ba korupsaun. LPV ne’e hanesan castelo-rocaforte (benteng pertahanan) ida atu nune’e eis-titular sira ne’ebe tama iha laran bele moris hakmatek. Maski Konstituisaun RDTL nian la fo dalan no la fo fatin ba “cargo vitalícia” (jabatan seumur hidup), maibe PN taka matan deit atu halo “pensão vitalícia” (santunan seumur hidup). Iha ne’e PDHJ no PGR la kokotek liu. Maibe, filosofo boot Martin Heidegger dehan buat ida – “... only God can resolve this situation” (Maromak deit mak bele resolve situasaun ida ne’e), wainhira nia hare funu boot iha Jerman (1933–1945). Se kombate korupsaun ne’e hanesan funu boot ida, entaun LPV ne’e Maromak deit mak hatene atu resolve.
Husi biban seluk, LPV hatudu oinsa mak Governo anterior ho “genial” halo prevensaun ba korupsaun. Ita hatene ona, katak, hasai osan Estado ba despesa familia nian, ne’e korupsaun. Ita bele imajina, familia husi eis-titular bele ba rai liur (pasiar ka halo tratamento saude) Estado mak selu hotu. Hetan passaporte diplomatiku, Estado mak hasai osan atu selu ninia uso! Hela iha hotel luxu, han hemu luxu … estado mak selu. Lori ho eskoltu sira … estado mak selu. Hatama sasan luxu (kareta, material halo uma luxu) … estado mak selu, no povu mak agoenta taxa. Loro-loron iha uma, sira hetan fasilidade tomak hanesan liu-rai monarquia sira (Inglaterra, Japaun, Espanha, Dinamarka, Noruega, Swedessia, nst), estado mak selu. Regalia sira ne’e hotu, sura hamutuk tinan ida bele baku liu $US 50,0000. LPV ne’e aprova, iha governo anterior no ohin loron AMP mos la halo buat ida atu “kombate korupsaun” ida ne’e.
Maibe, ita tenki hare katak LPV ne’e hanesan kadoras besi-asu atu oinsa mak halo prevensaun korupsaun. Sira hatene katak hasai osan $US 50,000 ba despesa familia nian bele tama kategoria korupsaun (hanesan JLG???). Maibe, atu halo prevensaun – sira halo sistema ida ne’ebe metin atu PGR no PDHJ tama la diak. Ne’e mak paradoks, ironia no brutalismo iha prevensaun ba korupsaun. Ho LPV, eis-titular sira bele simu osan gratuito iha moris tomak hodi lalika preokupa ho akuzasaun korupsaun. Moris tomak hasai osan estado ba familia, no la iha ema ida mak tauk atu hetan akuzasaun tan LPV fo proteksaun no imunizasaun!
Ita estranha (merasa heran): tan sa mak Dra. Ana Pessoa, Dr. Ramos Horta, Dr. Mari Alkatiri, Eng. Estanislau da Silva la bele kedas halo “prevensaun” atu LPV ne’e sai lei hodi taka dalan ba investigasaun korupsaun? Liu husi LPV, eis-titular no nia familia sira bele halo “bisnis” hodi la selu taxa, goza vida tomak hodi la halo servisu ba estado!
PDHJ no Integrative Social Contract Theory
Tuir regra foun, PDHJ tenki halo protesaun ba “direitos humanos”. Tan ne’e, ita hein took oinsa mak Dr. Sebastião D. Ximenes bele fo proteksaun ba JLG. Basa, hare ba tratamentu ne’ebe hatudu “disigualdade” no diskriminasaun, PDHJ bele hatoo ninia fatwa kona ba situasaun ida ne’e. Razaun simples tebes: JLG hasai osan atu haruka ba nia kaben ne’e tenki mai husi sistema “governação” nia laran. Atu halo buat ida, Ministro hotu-hotu tenki foti desizaun liu husi mekanismu ne’ebe mosu iha “Sede do exercício” nia laran! Iha ita nia sistema governasaun, sede do exercício mak Conselho dos Ministros. Entaun, PDHJ – em respetio ba sira nia knar halo campanha ba governasaun-diak – tenki fo proteksaun ba JLG. Tan nia sai hanesan vitima ka bode expiatório (kambing hitam) ba governasaun la diak iha governo anterior nia laran. La bele halo “abuso do poder” – tan maioria hakarak lasu fali nia ema diak ida atu halo sala, depois hotu-hotu tenki basa liman ba sala nain ida. No PDHJ tenki iha coragem atu fo proteksaun ba JLG. Ema diak ita tenki bali netik (menjaga) atu la bele monu ba sala. Maibe, wainhira nia sala ona, hotu-hotu mos iha coragem atu tulun nia sai ema diak.
Maibe, hau duvida! Basa, se mak halo investigasaun ba kazu ida ne’e – PDHJ rasik. Situasaun sai komplikadu wainhira hare husi Integrative Social Contract Theory (ISCT) nia optika, Provedor futu-metin ona nia an iha circulo vicioso (= lingkaran setan) nia laran. Iha ISCT nia laran ita hasoru circulo boot ida ne’ebe nadulas iha “micro-social norm”, “authentic norm” no “hypernorm” nia laran. Atu dehan, ISCT ne’e hanesan modifikasaun etika sosial ba teoria politika husi J.J. Rousseau iha Social Contract nia laran.
Ida uluk (1), microsocial-norm hatudu ba norma governo diak ida kaer. Inklui PDHJ mos halo promosaun governasaun diak nian. Pergunta mak ne’e: wainhira halo investigasaun, PDHJ mos hatama hotu situasaun boa-governasaun governo anterior ka lae? Basa, hasai osan husi Estado nia caixa labele arbiru. Oinsa ho kazu seluk, wainhira Alkatiri mos hasai osan barak atu ba halo tratamento partikular iha rai liur (ema balun hakerek katak nia ba Moçambique no Portugal hodi halo campanha)? Wainhira kazu Alkatiri nian la lori ba tribunal, entaun ema matan delek mos bele hare katak mosu ona vicio ida ne’ebe hanaran “ethical correctness” – PDHJ simu ona favor husi governo anterior, entaun Provedor mos tenki selu fali favor ida ida. Liafuan “ethical correctness” ne’e perigozu – katak, hau fo buat ida ba o, maibe o mak hatene deit ona oinsa atu selu. Korupsaun mosu wainhira ema/grupo ruma halao operasaun “global bribery” (sogok; amplop) ho teknika “bribe giving – bribe taking” (fo emvlope – simu emvlope). Maibe, keta haluha, wainhira ita simu emvlope la iha ema ida mak ko’alia kona ba fo emvlope. Iha kazu ida ne’e, PDHJ simu ona emvlope-politiku husi governo anterior, entaun Provedor mak hatene deit ona ba oinsa mak atu selu fali favor ida ne’e. Atensaun: akordu ida ne’e labele hakerek iha dokumentu ruma nia laran. Palavra de ordem mak ne’e – “ita mak hatene malu deit!” Tan ida ne’e micro-social norm – entre sócio (grupo) oan ida.
Tuir mai (2), iha ISCT nia laran mosu mos “authentic norm” – katak, norma ne’ebe moris iha fuan laran, liu husi konsiensia ne’ebe diak. Iha kontekstu ida ne’e, tuir lolos, governo anterior tenki halo ona prevensaun hodi nune’e JLG la bele monu ba sala. Sa tan, JLG no Dra. Ana Pessoa no detentor do poder (= pemegang kekuasaan) iha governo anterior, maioria mai husi “liur”. Susar hamutuk iha rai-liur, diak hamutuk iha rai-liur, moras hamutuk iha rai-liur, tanis hamutuk iha rai-liur. Tan sa mak la iha saudade ba ida ne’e? Tuir argumento ISCT nian, prevensaun korupsaun mai husi ukun-nain rasik, wainhira sira iha hanoin diak, laran diak no fuan-moos atu tulun malu hodi kaer governo didiak. Maibe, lae! Tan sira la kaer metin “authentic norm” ida – entaun agora sira tenki halo manobra politika ida hodi sakrifika parte ida hodi hamos sira nia oin. Iha pozisaun ida ne’e hau hanoin Provedor mos lori todan ka halao mission impossible ida. Tan sa? Tan, nia tenki servisu hodi selu parte ida nia favor no sakrifika ida seluk.
Ikus liu (3), PDHJ difisil atu halo proteksaun ba violasaun direitos humanos ba JLG nia favor, tan “hypernorms” ne’ebe mosu iha fenomena korupsaun nia laran. Liafuan hypernorm hakarak dehan katak, ita iha norma ideal ida, mehi aas ida kona ba buat diak. Hodi hypernorm ne’e mak ita sukat ema seluk ne’ebe la moris tuir idealismo ne’e. Timor Leste ninia ideal-politika mak hakerek ona iha Lei-Inang RDTL nian, liu-liu kona ba dignidade ema ida-idak nian no dignidade Estado nian ne’ebe mai husi proklamasaun 28 Novembru 1975. Ita hatene katak, iha PN deputado/a sira husi bankada FRETILIN hateten bebeik, “ohin loron pro-integrasionista sira mak kaer ukun barak”. Ho liafuan seluk, pro-integrasionista sira seidauk tama iha iha konstelasaun politika ne’ebe bazeia ba independensia 28 Novembro no restaurasun Konstituisaun RDTL 2002. Maibe, hakarak ka la hakarak governo FRETILIN no AMP halo nafatin social contract ho faksaun politika integrasionista ne’e. Ita lalika subar lia, wainhira iha FRETILIN nia tempo – ema sira pro-integrasionista barak mak hetan contrato politiku – maibe liu-liu kontratu ekonomia ho governo anterior. Emprezario barak – ne’ebe uluk mate moris ho merah-putih no pancasila – ohin loron goza privilegio ida tan deit relasaun família ho FRETILIN. Sira hetan projecto! Maibe, liu husi kontratu ekonomia ida ne’e, sira mos kontribui ba progresso partido nian. Agora, partido hanesan FRETILIN halo kontrato sosial-ekonomia ho pro-integrasionista sira nudar parte ida husi prosesu prevensaun korupsaun. Basa, pro-integrasionista sira hatene katak sira iha pozisaun negosio politiku ne’ebe fraku. Sira iha dependensia ekonomia ba governo. Tan ne’e, wainhira governo ida halo kontratu ho eis pro-integrasionista – parte rua ne’e tenki protege malu. Operasaun hanesan ne’e susar tebes atu kaer toman, tan nia tama hotu iha sistema “prevensaun korupsaun”! Katak, liu husi emvelope ka cash, ema labele detekta osan hira mak tama ba caixa partido nian.
Nune’e mos iha governo AMP nia laran. Situasaun hanesan ne’e la dook malu. Wainhira iha PN nasional, deputado/a sira halo kritika maka’as kona ba “pro-integrasionista” ne’ebe nakonu iha AMP nia laran – sira mos la nega katak pro-integrasionista sira fo benefisiu ba pro-independencionista sira. FRETILIN ho AMP hanesan deit. Maibe, liu husi kontratu politika-ekonomia hanesan ne’e, prevensaun korupsaun la’o tuir dalan paradoks tebes, tan, hotu-hotu tenki taka-ibun ba malu, maibe kontinua fo benefisiu ba malu, hanesan dehan “... accepting a bribe, but says nothing about offering a bribe”.
Konkluzaun
Halo nusa ba mos – dala ida tan – kombate korupsaun ne’e servisu ne’ebe fasil liu. Ita nia situasaun ohin loron sukat husi Díli-centric, katak, buat diak hotu iha Díli, buat aat hotu iha Díli; tan ne’e prevensaun no kombate korupsaun mos iha Díli laran deit. Riku mos ema Díli oan deit, ki’ak mak Timor oan tomak agoenta! Díli la luan – husi Becora too Comoro, husi Motael too Lahane ita bele lao loron sorin deit. Ema sira ne’ebe halo korupsaun mos la dook husi PGR no CAC: Ministro sira, Deputado/a sira, Komisariu sira, Direitor sira, PNTL, F-FDTL, Prokurador no Provedor ... hotu-hotu hatene malu ona. Hein kaer deit.
Nune’e mos, instrumento legal ne’ebe tau iha PGR no CAC nia liman suficiente ona atu halao knar ne’e. Timor oan tomak hein ho ansi, oinsa mak PGR hahu ona kaer kazu JLG nian no oinsa mak kontinuasaun husi drama ida ne’e!
Maibe, prevensaun korupsaun ne’e mak todan liu, difisil liu no husu intelegensia barak liu. Tan sa? Tan paradoks ne’e rasik. Iha kazu JLG nian, la iha maluk ida mak koko atu halo prevensaun hodi nune’e (se karik) nia la monu ba sala. Basa, JLG mos ema diak, matenek no educado. Hare husi elegância ética, tuir lolos JLG transfere osan ba nia kaben atu halao knar estado nian sei diak liu oituan, do que MA hola osan estado nian (asina husi Secretario do Estado ida) atu ba halo viagem particular família nian iha liur (atu “fase roupa foer Estado nian iha liur”). Se JLG tama iha kategoria “abuso do poder”, entaun MA mos la bele escapa! Tan sa mak mosu nune’e, Dr. Sebastião D. Ximenes (PDHJ) no Dra. Ana Pessoa (PGR) mak hatene.
Maibe, prevensaun ne’ebe difisil liu atu PDHJ no PGR bele halo hasoru koruptor sira mak wainhira Timor Leste adopta LPV. Liu husi LPV, eis-titular sira bele foti osan husi Estado ba despesa família nian no lalika ulun moras hanoin kona ba korupsaun. LPV ne’e hanesan castelo-rocaforte (benteng pertahanan) ida atu nune’e eis-titular sira ne’ebe tama iha laran bele moris hakmatek. Maski Konstituisaun RDTL nian la fo dalan no la fo fatin ba “cargo vitalícia” (jabatan seumur hidup), maibe PN taka matan deit atu halo “pensão vitalícia” (santunan seumur hidup). Iha ne’e PDHJ no PGR la kokotek liu. Maibe, filosofo boot Martin Heidegger dehan buat ida – “... only God can resolve this situation” (Maromak deit mak bele resolve situasaun ida ne’e), wainhira nia hare funu boot iha Jerman (1933–1945). Se kombate korupsaun ne’e hanesan funu boot ida, entaun LPV ne’e Maromak deit mak hatene atu resolve.
Tuir hau nia hanoin CAC iha mission impossible ida atu halao – deklara combatimento (peperangan) hasoru LPV. Iha historia religião nian karik, CAC sei halo sacred-war (perang suci) ka jihad hasoru koruptor ne’e!
*) Hakerek nain, hanorin etika politika no filosofia de direito, direitor Comissão da Justiça e Paz, Diocese de Baucau no exklusivu ba Forum Haksesuk!.
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.