Husi )* Paulino Rosario do Carmo
.
Hatán ba belun Paulo S. Martins (Paresma D’aquinho) kona ba
TIMOR OAN I LIAN TETUM
(Resposta ida ba maluk hotu ne’ebe dehan katak “Tetum ne’e kiak”)
TIMOR OAN I LIAN TETUM
(Resposta ida ba maluk hotu ne’ebe dehan katak “Tetum ne’e kiak”)
.
Loron kmanek ba Timor oan hotu iha mundo rai klaran!
Iha Timor Leste mosu problema oi-oin husi kintu-kantu, hanesan problema politika, ekonomiku no social-kultural. Iha biban ida ne’e hau ata hakarak hato’o deit litik ruma ba belun Paulo S. Martins nia artigu ne’ebe mak hatún iha Forum Haksesuk kona ba TIMOR OAN I LIAN TETUM no nia subtitlu Resposta ida ba maluk hotu ne’ebe dehan katak “Tetum ne’e kiak”.
Cita Paulo S. Martins (PSM): "Lian Tetum lian nebe furak, riku no identidade povo timor nian. Lian ne dehan katak kiak tanba deit matenek nain sira mak kiak ou inkapaz atu desenvolve nia identidade rasik".
Hori hun kedan, lian (Tetum) ka Bahasa (Lian Indonesia) langguage (lian Inglês), língua (Lian Português) Glóssa (lian grego) sai hanesan instrumentu ida nebé ema uza atu komunika iha relasaun entre ema ida ho ema seluk iha komunidade ida nia laran. Lian ne'e mos sai hanesan património kultural i identidade povo ida nian. Tanba ne'e lian nia papel importante tebes ba ema nia moris. Iha história hatudu katak lian nunka mosu mai kompleto kedan ho nia a'an ka perfeito kedan, maibé ho kapasidade no intelektual ema nian, bele hariku liu tan lian ida ba ema nia interesse. Exemplo ita bele hare hosi Lian indonesia. Lian indonesia ne'e mai hosi lian sansekerta, malayu, lian grega. Hanesan "saya", mai hosi sahaya katak hamba (linguagem nebé humilde ka hatudu ema nia hakraik-an iha ema seluk nia oin, iha Tetum karik ita bele dehan ata-oan).
Paulino Carmo (PC): Hau ata hakarak hasai deit konklusaun badak ida katak husi belun PSM nia esplikasaun iha leten hatudu katak ita nia lian Tetum kiak duni. Maske belun PSM dehan riku maibe realidade hatudu katak ita nia lian Tetum la riku ida. (Le lia-fuan halis(italic) iha leten). Los, lian Tetum furak duni no hatudu identidade povo Timor nian, mas atu dehan riku hau hanoin lae.
PSM: (…) Lingua Chinesa; Lingua Chinesa hakerek ho nia alfabeto nebé diferente dok liu ho alfabeto latina nebe oras ne'e ita uza. Ita bele dehan katak lian ida ne'e susar atu hetan influencia hosi lingua seluk, maibé iha realidade akadémika nia maneira hakerak no lê mak la hanesan maibé nia konseitu ka linguajen akdemika sempre hetan influencia hosi lian barak hanesan lian Latina no Grega. Logika ne hanesan ne'e; Maioria matenek nain sira sai hosi Gregos, Latinos, árabes, ingleses, judeus no seluk-seluk tan, ho ida ne'e hatudu katak lingua Chinesa mos hetan influencia barak hosi liangua seluk. Maibé kona-ba sinal e son, China mos matenek para halo sira nia son no sinal rasik hanesan mos ema grego, Árabe no Aramaiko sira.
Agora, hosi realidade sira nebé ita haré ona iha leten ne'e, oinsa ho ita nia lian Tetum? Será ke ita sei dehan no defende nafatin katak ita nia lian Tetum ne kiak iha aspectos hotu-hotu? Ka oinsa?
PC: Los, hau sei dehan no defende nafatin katak ita nia lian Tetum ne’e kiak. Maibe la taka hau ata nia konsiensia atu hariku no haburas lian Tetum.
Belun PSM dehan ita nia lian Tetum riku, mas belun rasik sujere para ita halo transplantasaun ka adopsaun ka ‘tetunaliza’. Ida ne’e signifika katak ita nia lian kiak. Ita lalika moe atu simu realidade katak ita nia lian Tetum sei kiak. Husi belun PSM nia esplikasaun iha FH, edisaun, loron 2 (daruak), fulan Outubru, tinan 2010 (Rihun-rua-sanulu), dehan katak ita nia lian Tetum riku maibe nia kontestu artigu la tuir nia ideia. Nia ideia dehan lian Tetum riku mas nia kontestu hatudu katak lian Tetum sei kiak. Ne’ebe belun PSM nia esplikasaun ne’e kontradiksi los ho nia ideia rasik. At liu tan belun rasik la tetunaliza belun nia artigu ida ne’e. Purijemplu: Lia-fuan ‘espresaun’, ne’ebe belun uza iha belun nia artigu ho ortografia oin rua. Hau kopi-peist belun PSM nia artigu mak ne’e: (…) Espresaun "Lian Tetum ne kiak" dala wain ona mak ita rona hosi ema sira nebé ema hatene katak matenek no lider ou bele dehan matenek nain timor oan sira. Ora, hosi ne'e ha'u lori belun sira ba hanoin lolo'os expresaun ohin ne'e atu ita bele loke matan i loke tilun ba ita nia an rasik, hanesan ema dehan "halo auto-avaliação" (…) Belun sujere buat diak mas belun rasik la konsiente ba belun nia artigu rasik. Lia-fuan ida mas ortografia oi-oin. Ne’e mak dehan riku?
Iha mos lia-fuan ‘tanba’. Tuir hau ata nia hatene ‘n’ nunka hamrik hamutuk ho ‘b’ iha kualker lia-fuan ida. Mas hau haré dala barak ema hakerek ‘tanba’. Hau ata sei mantein nafatin hau ata nia ortografia ‘tamba’. Ou hau ata mak la hatene karik.
PSM: Hori hun kedan, lian (Tetum) ka Bahasa (Lian Indonesia) langguage (lian Inglês).
Iha Timor Leste mosu problema oi-oin husi kintu-kantu, hanesan problema politika, ekonomiku no social-kultural. Iha biban ida ne’e hau ata hakarak hato’o deit litik ruma ba belun Paulo S. Martins nia artigu ne’ebe mak hatún iha Forum Haksesuk kona ba TIMOR OAN I LIAN TETUM no nia subtitlu Resposta ida ba maluk hotu ne’ebe dehan katak “Tetum ne’e kiak”.
Cita Paulo S. Martins (PSM): "Lian Tetum lian nebe furak, riku no identidade povo timor nian. Lian ne dehan katak kiak tanba deit matenek nain sira mak kiak ou inkapaz atu desenvolve nia identidade rasik".
Hori hun kedan, lian (Tetum) ka Bahasa (Lian Indonesia) langguage (lian Inglês), língua (Lian Português) Glóssa (lian grego) sai hanesan instrumentu ida nebé ema uza atu komunika iha relasaun entre ema ida ho ema seluk iha komunidade ida nia laran. Lian ne'e mos sai hanesan património kultural i identidade povo ida nian. Tanba ne'e lian nia papel importante tebes ba ema nia moris. Iha história hatudu katak lian nunka mosu mai kompleto kedan ho nia a'an ka perfeito kedan, maibé ho kapasidade no intelektual ema nian, bele hariku liu tan lian ida ba ema nia interesse. Exemplo ita bele hare hosi Lian indonesia. Lian indonesia ne'e mai hosi lian sansekerta, malayu, lian grega. Hanesan "saya", mai hosi sahaya katak hamba (linguagem nebé humilde ka hatudu ema nia hakraik-an iha ema seluk nia oin, iha Tetum karik ita bele dehan ata-oan).
Paulino Carmo (PC): Hau ata hakarak hasai deit konklusaun badak ida katak husi belun PSM nia esplikasaun iha leten hatudu katak ita nia lian Tetum kiak duni. Maske belun PSM dehan riku maibe realidade hatudu katak ita nia lian Tetum la riku ida. (Le lia-fuan halis(italic) iha leten). Los, lian Tetum furak duni no hatudu identidade povo Timor nian, mas atu dehan riku hau hanoin lae.
PSM: (…) Lingua Chinesa; Lingua Chinesa hakerek ho nia alfabeto nebé diferente dok liu ho alfabeto latina nebe oras ne'e ita uza. Ita bele dehan katak lian ida ne'e susar atu hetan influencia hosi lingua seluk, maibé iha realidade akadémika nia maneira hakerak no lê mak la hanesan maibé nia konseitu ka linguajen akdemika sempre hetan influencia hosi lian barak hanesan lian Latina no Grega. Logika ne hanesan ne'e; Maioria matenek nain sira sai hosi Gregos, Latinos, árabes, ingleses, judeus no seluk-seluk tan, ho ida ne'e hatudu katak lingua Chinesa mos hetan influencia barak hosi liangua seluk. Maibé kona-ba sinal e son, China mos matenek para halo sira nia son no sinal rasik hanesan mos ema grego, Árabe no Aramaiko sira.
Agora, hosi realidade sira nebé ita haré ona iha leten ne'e, oinsa ho ita nia lian Tetum? Será ke ita sei dehan no defende nafatin katak ita nia lian Tetum ne kiak iha aspectos hotu-hotu? Ka oinsa?
PC: Los, hau sei dehan no defende nafatin katak ita nia lian Tetum ne’e kiak. Maibe la taka hau ata nia konsiensia atu hariku no haburas lian Tetum.
Belun PSM dehan ita nia lian Tetum riku, mas belun rasik sujere para ita halo transplantasaun ka adopsaun ka ‘tetunaliza’. Ida ne’e signifika katak ita nia lian kiak. Ita lalika moe atu simu realidade katak ita nia lian Tetum sei kiak. Husi belun PSM nia esplikasaun iha FH, edisaun, loron 2 (daruak), fulan Outubru, tinan 2010 (Rihun-rua-sanulu), dehan katak ita nia lian Tetum riku maibe nia kontestu artigu la tuir nia ideia. Nia ideia dehan lian Tetum riku mas nia kontestu hatudu katak lian Tetum sei kiak. Ne’ebe belun PSM nia esplikasaun ne’e kontradiksi los ho nia ideia rasik. At liu tan belun rasik la tetunaliza belun nia artigu ida ne’e. Purijemplu: Lia-fuan ‘espresaun’, ne’ebe belun uza iha belun nia artigu ho ortografia oin rua. Hau kopi-peist belun PSM nia artigu mak ne’e: (…) Espresaun "Lian Tetum ne kiak" dala wain ona mak ita rona hosi ema sira nebé ema hatene katak matenek no lider ou bele dehan matenek nain timor oan sira. Ora, hosi ne'e ha'u lori belun sira ba hanoin lolo'os expresaun ohin ne'e atu ita bele loke matan i loke tilun ba ita nia an rasik, hanesan ema dehan "halo auto-avaliação" (…) Belun sujere buat diak mas belun rasik la konsiente ba belun nia artigu rasik. Lia-fuan ida mas ortografia oi-oin. Ne’e mak dehan riku?
Iha mos lia-fuan ‘tanba’. Tuir hau ata nia hatene ‘n’ nunka hamrik hamutuk ho ‘b’ iha kualker lia-fuan ida. Mas hau haré dala barak ema hakerek ‘tanba’. Hau ata sei mantein nafatin hau ata nia ortografia ‘tamba’. Ou hau ata mak la hatene karik.
PSM: Hori hun kedan, lian (Tetum) ka Bahasa (Lian Indonesia) langguage (lian Inglês).
.
PC: Iha ne’e hau ata levanta lia-fuan ‘langguage’. Belun tetunaliza lia-fuan ‘language’ sai langguage karik hau la hatene.
PSM: Maibé ita presiza aplausa mós ba exforso hira ne'e, tanba komesa hahú ona passo ida ba oin.
PC: Iha ne’e belun PSM hakarak hatudu katak belun riku duni lia-fuan(vokabuláriu) ne’ebe belun tetunaliza lia-fuan ‘começar’ sai komesa no uza tan lian tetum ‘hahú’. Afinal lia-fuan rua ne’e nia magaritina (significa) hanesan deit. Lia-fuan ‘hira’, hau ata hanoin iha kontestu ida ne’e lia-fuan ‘hirak’ mak naton (pas/serve) karik.
PSM: Opiniaun público nebé namkari iha ita nia realidade lor-loron kona ba ita nia lian Tetum mak, (…)
PC: Iha ne’e hau ata hakarak levanta deit lia-fuan ‘realidade’ iha fraze ne’eba nia laran. Realidade nia magaritina (signifika) kenyataan iha lian indonesia. Ne’ebe hau ata nia hanoin katak lia-fuan ‘realidade’ la naton ho fraze ne’eba. Troka lia-fuan ‘realidade’ ho lia-fuan ‘moris’ (vida) karik hau hanoin fraze leten sei iha nia sentidu gramatikal.
PSM: TIMOR OAN I LIAN TETUM
PC: Iha ne’e hau ata hakarak levanta deit lia-fuan ‘I’. Belun PSM hakarak tetunaliza lia-fuan hot-hotu karik. Tamba tuir hau ata nia hatene lia-fuan ‘E’ nia magaritina (significa) ‘NO’. Ne’ebe hau ata hanoin furak liu lia-fuan ‘I’ troka tiha ho lia-fuan ‘NO’. Sai TIMOR OAN NO LIAN TETUM. Ita la presiza tetunaliza lia-fuan ne’ebe mak iha lian Tetum iha. Entaun dala ida tan hau dehan katak ita nia lian Tetum sei kiak ka ema ne’e mak la konsiente wainhira nia hakerek.
Lia-fuan barak mak belun PSM la tetunaliza iha belun nia artigu. Maske belun PSM defende katak lian tetum ne’e riku no sujere buat oi-oin. Belun nia ideia mesak furak deit maibe belun rasik hakerek taka matan.
PSM: (…) Hosi ne'e ha'u hamosu hipótese ida katak;
"Lian Tetum lian nebe furak, riku no identidade povo timor nian. Lian ne dehan katak kiak tanba deit matenek nain sira mak kiak ou inkapaz atu desenvolve nia identidade rasik".
PC: Iha parte ida ne’e hau ata hakarak levanta deit lia-fuan ‘hipótese’. Hau hanoin lia-fuan ‘hipótese’ la naton para deskreve lia-fuan hirak ne’eba, alias la iha relevansia. Tidak ada sama sekali hubungan timbal balik. Diak liu hau hanaran lia-fuan hirak iha leten ne’eba ho lia-fuan ‘espresaun’(pernyataan).
Belun, se ita hakarak defende ita nia lian Tetum hodi dehan katak ita nia lian Tetum ne’e riku, ita rasik tengki hatudu uluk, hakerek diak ho nia sentidu no gramátika ne’ebe los, liu-liu ninia ortografia. Pelu menus hetan netik 80% ba. Agora husi belun nia artigu ne’e hau ata bele dehan katak foin mak atinji 40%. Oinsá mak belun bele dehan lian Tetum ne’e riku mas, belun rasik la konsege hakerek tetum ne’ebe diak tuir nia ortografia. Iha belun nia artigu ne’e konteúdu ortografia kor oi-oin.
P.S. Hau ata la kontra ita nia lian Tetum, maibe hau ata kontra ideia ne’ebe mak iha artigu laran.
Hau ata mos iha hanoin ida atu hariku no haburas ita nia lian Tetum, tamba hau ata konsiente katak ita nia lian Tetum ne’e sei kiak.
Hau ata mos konsiente katak hau ata hakerek lian Tetum la los, tamba ne’e mak hau ata lakohi fanatiku ba lian Tetum.
)* Hakerek na’in "fokit manu-fulun" iha Irlanda do Norte!
"Timor-oan no Tetum: Hatán ba belun Paulo S. Martins kona ba TIMOR OAN I LIAN TETUM"
PC: Iha ne’e hau ata levanta lia-fuan ‘langguage’. Belun tetunaliza lia-fuan ‘language’ sai langguage karik hau la hatene.
PSM: Maibé ita presiza aplausa mós ba exforso hira ne'e, tanba komesa hahú ona passo ida ba oin.
PC: Iha ne’e belun PSM hakarak hatudu katak belun riku duni lia-fuan(vokabuláriu) ne’ebe belun tetunaliza lia-fuan ‘começar’ sai komesa no uza tan lian tetum ‘hahú’. Afinal lia-fuan rua ne’e nia magaritina (significa) hanesan deit. Lia-fuan ‘hira’, hau ata hanoin iha kontestu ida ne’e lia-fuan ‘hirak’ mak naton (pas/serve) karik.
PSM: Opiniaun público nebé namkari iha ita nia realidade lor-loron kona ba ita nia lian Tetum mak, (…)
PC: Iha ne’e hau ata hakarak levanta deit lia-fuan ‘realidade’ iha fraze ne’eba nia laran. Realidade nia magaritina (signifika) kenyataan iha lian indonesia. Ne’ebe hau ata nia hanoin katak lia-fuan ‘realidade’ la naton ho fraze ne’eba. Troka lia-fuan ‘realidade’ ho lia-fuan ‘moris’ (vida) karik hau hanoin fraze leten sei iha nia sentidu gramatikal.
PSM: TIMOR OAN I LIAN TETUM
PC: Iha ne’e hau ata hakarak levanta deit lia-fuan ‘I’. Belun PSM hakarak tetunaliza lia-fuan hot-hotu karik. Tamba tuir hau ata nia hatene lia-fuan ‘E’ nia magaritina (significa) ‘NO’. Ne’ebe hau ata hanoin furak liu lia-fuan ‘I’ troka tiha ho lia-fuan ‘NO’. Sai TIMOR OAN NO LIAN TETUM. Ita la presiza tetunaliza lia-fuan ne’ebe mak iha lian Tetum iha. Entaun dala ida tan hau dehan katak ita nia lian Tetum sei kiak ka ema ne’e mak la konsiente wainhira nia hakerek.
Lia-fuan barak mak belun PSM la tetunaliza iha belun nia artigu. Maske belun PSM defende katak lian tetum ne’e riku no sujere buat oi-oin. Belun nia ideia mesak furak deit maibe belun rasik hakerek taka matan.
PSM: (…) Hosi ne'e ha'u hamosu hipótese ida katak;
"Lian Tetum lian nebe furak, riku no identidade povo timor nian. Lian ne dehan katak kiak tanba deit matenek nain sira mak kiak ou inkapaz atu desenvolve nia identidade rasik".
PC: Iha parte ida ne’e hau ata hakarak levanta deit lia-fuan ‘hipótese’. Hau hanoin lia-fuan ‘hipótese’ la naton para deskreve lia-fuan hirak ne’eba, alias la iha relevansia. Tidak ada sama sekali hubungan timbal balik. Diak liu hau hanaran lia-fuan hirak iha leten ne’eba ho lia-fuan ‘espresaun’(pernyataan).
Belun, se ita hakarak defende ita nia lian Tetum hodi dehan katak ita nia lian Tetum ne’e riku, ita rasik tengki hatudu uluk, hakerek diak ho nia sentidu no gramátika ne’ebe los, liu-liu ninia ortografia. Pelu menus hetan netik 80% ba. Agora husi belun nia artigu ne’e hau ata bele dehan katak foin mak atinji 40%. Oinsá mak belun bele dehan lian Tetum ne’e riku mas, belun rasik la konsege hakerek tetum ne’ebe diak tuir nia ortografia. Iha belun nia artigu ne’e konteúdu ortografia kor oi-oin.
P.S. Hau ata la kontra ita nia lian Tetum, maibe hau ata kontra ideia ne’ebe mak iha artigu laran.
Hau ata mos iha hanoin ida atu hariku no haburas ita nia lian Tetum, tamba hau ata konsiente katak ita nia lian Tetum ne’e sei kiak.
Hau ata mos konsiente katak hau ata hakerek lian Tetum la los, tamba ne’e mak hau ata lakohi fanatiku ba lian Tetum.
)* Hakerek na’in "fokit manu-fulun" iha Irlanda do Norte!
"Timor-oan no Tetum: Hatán ba belun Paulo S. Martins kona ba TIMOR OAN I LIAN TETUM"
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.