Filipe Rodriguês Pereira )*
Semana liuba Timor-Leste hetan vizita husi eis Ministro da Defeza no Komunikasaun Timor-Leste tinan 1975-1978. Iha ninia vizita Sr. Alarico Fernandes halo mos sorumotu ho PM, Xanana Gusmao iha Palacio do Governo. Sorumutu ne’e bele konsidera nudar enkontru semi-official tamba halo iha Palacio do Governo no Sr. Alarico hetan facilidades hanesan uza kareta governu nian wainhira husik hela Palacio.
Vizita Sr. Alarico no surumutu ho PM Xanana halo publiku hakfodak. Publiku nebe’e mak ikus nakonu ho jerasaun foun hus-husu. Se mak Sr. Alarico Fernandes?! Durante tinan 33 nia laran iha hela nebe’e, no teki-teki foin mosu depois de Timor-Leste retaura ninia independensia 2002? Maibe ba jerasaun 1975 no meio-jerasaun, hanesan Hakerek’nain nebe’e mos mak tinan tolu moris iha Ailaran hamutuk ho governo Fretilin nia mahon, oituan ka barak hatene ou minimal rona naran ida Alarico Fernandes ne’e.
Gerasaun 1975, nebe’e mak moris iha Fretilin nia governasaun iha tempu da invazaun, li-liu depois de tinan 1978 barak mak konsidera Sr. Alarico Fernandes nudar traidor ba resistensia, tamba nudar Ministro da Defeza no Komunikasaun, Sr. Alarico iha tinan 1978 lori ‘mensoura’ Radio Maubere entrega ba TNI. Radio Maubere tempu neba nudar instrumentu importante da luta nebe’e husi Ailaran publika ba mundu konaba dezenvolvimentus politika movimentu da resistensia depois de Indonesia halo invazaun.
Depois de rende no entrega ‘mensoura’ Radio Maubere ba Indonesia, Sr. Alarico Fernandes lakon hanesan rai mak tolan, desaparesidu tinan 33 nia laran. Karik atu halo komparasaun, kondisaun Sr. Alarico nian hanesan ho kondisaun avô Xavier do Amaral nian, sira rua tempu neba’a TNI destera ba Indonesia. Maibe avô Xavier iha tempu Indonesia nian sei buka hakbesik-a’an no koko hato’o lia-menon politika ba juventudes no estudantes sira iha Indonesia hodi luta nafatin hasoru invasor, Indonesia. Sr. Alarico Fernandes, zero. Dalaruma Sr. Alarico kala sente Timor-Leste lakon ona husi mapa mundu ne’e nian, tamba ne’e kuaze tinan 33 nia laran Sr. Alarico la’tau liu preokupasaun oituan ba’a Timor-Leste ninia dezenvolvimentu politika no sosial.
Hanesan temi ona iha leten, teki-teki iha dia 6 de Outubro 2010, Sr. Alarico Fernandes hakat tama ba Palacio de Governo hodi halo sorumutu ho PM Xanana. Tan sa mak Sr. Alarico Fernandes foin mosu ba Timor-Leste depois de tinan 33 fika “dessaparisidu”? iha motivu saida ho Sr. Alarico ninia vizita? Sr. Alarico ninia vizita tamba ho ninia hakarak rasik ka iha individu ka partidu balun nia hakarak ho objektivu atu atinji individu ka partidu ruma nia intereses?!
Karik atu hatan perguntas iha leten ho respostas normais maka ita hotu sei dehan, Sr. Alarico Fernandes ninia prezensa iha Timor-Leste nudar vizita familiar bai-bain no buka hato’o deit say hello ba ninia antigus kolegas, jerasaun’75 sira. Maibe hare liu husi oklu politika maka sei la sala wainhira publiku mos konsidera katak prezensa Sr. Alarico Fernandes iha no ka ho motivu politika. Iha ne’e publiku duvidas, Sr. Alarico Fernandes utiliza individu ka partidu ruma atu alkansa ninia intereses politika, ka iha individu ou partidu balun mak utiliza Sr. Alarico Fernandes ninia figura pasadu hodi buka alkansa individu ka partidu ne’e ninia intereses?! Ka entres sira utiliza-malun, Sr. Alarico utiliza partidu ruma no partidu ruma utiliza Sr. Alarico?! No, karik koalia konaba utilizasaun maka tenki iha kooperasaun no dependensia ba malun hodi rezulta lukru ba parte rua ne’e hotu. Hakerek’nain hare katak karik iha duni utilizasaun ba malun ho vizita Sr. Alarico nian ne’e, maka ninia orientasaun ba’a eleisaun. Eleisaun 2012 ka eleisaun anticipada.
Relasiona ho se utiliza se, karik hare husi parte Sr. Alarico nian maka ninia possibilidades ki’ik (maibe la’os la’iha) wainhira mosu hanoin katak Sr. Alarico hakarak uza ninia presensa iha Timor-Leste dadaun nudar odanmatan hodi buka mos poder politika iha nasaun ne’e. Posibilidade ne’e ki’ik tamba iha historia da rezistensia Sr. Alarico hafitar ninia figura iha pasadu hanesan temi ona iha leten, iha tinan 1978 lori ‘mensoura’ Radio Maubere mai rende, no desaparesidu durante tinan 33 nia laran. Alem de fitar nebe’e refere daudaun, husi aspektu fizika ka saude dalaruma la permite atu Sr. Alarico duni (kejar) intereses politika ba ninia a’an. Mos, karik Sr. Alarico hakarak poder ba ninia a’an maka nia mos sei mosu iha Timor-Leste iha tinan 2000 henesan figura politika sira seluk, la’os mosu iha tinan 2010 ne’e.
Maibe hare husi parte seluk, iha tendensia bo’ot nebe’e hatudu katak iha individu ka partidu balun mak buka atu koko utiliza Sr. Alarico ninia figura hodi alkansa intereses individuais ka partidarias, tamba, politika Timor-Leste prezente sei nudar politika kompetisaun entre antigus lideransas. Wainhira iha duni individu ka partidu nebe’e ho objektivu utiliza Sr. Alarico ninia prezensa no figura hodi buka atinji sira nia intereses politika, maka individu ka partidu refere dahuluk kala sei buka hamo’os (memoles) lai imajen Sr. Alarico nian nebe’e politikamente “kulapru” sai ba nabilan. Individu ka partidu ne’e kala sei haklaken katak buat nebe’e mak Sr. Alarico halo iha pasadu la’os sala individu maibe sala kolektivu. Sr. Alarico la’os traidor hanesan uluk lideransas’75 balun haklaken ba povu, maibe Alarico é o heroi da patria. Iha ne’e ikus mai figura Sr. Alarico la’os ona ema nebe’e mak uluk lori ‘mensoura’ Radio Maubere mai intrega ba TNI ka fika dessaparesidu durante tinan 33 nia laran, maibe publiku tenki simu no louva deit katak Sr. Alarico nudar fundador ASDT/Fretilin no primeiru Ministro da Defesa no Komunikasaun de Timor-Leste.
Maibe, karik iha loron ikus la’mosu ka la’konsege kria deal politika entre Sr. Alarico ho individu ka partidu nebe’e iha hanoin atu utiliza Sr. Alarico nia figura, ou iha dalan-klaran mosu class entre Sr. Alarico ho individu ka partidu nebe’e refere, maka tuir Hakerek’nain, Sr. Alarico ninia kondisaun sei la’dok, sei hanesan ho avô Xavier do Amaral nia kondisaun iha tempu hirak liuba. Por ezemplu avô Xavier atu simu deit katak nia mak Proklamador da Independensia Timor-Leste nian mos la’os buat ida fasil tamba deit iha tempu pasadu avô Xavier ‘han-malu’ ho ninia vice-prezidente, Nicaolau Lobato. No, ikus mai atu tama ba eleisaun 2006 mak avô Xavier hetan konsiderasaun legal katak nia mak nudar proklamador da independensia. Ho lian seluk Hakerek’nain hakarak dehan, karik iha loron ikus Sr. Alarico rejeita pedidu politika husi individu ka partidu hanesan temi iha leten maka iha possibilidade figura ka imajen Sr. Alarico nian sei la’muda, Sr. Alarico sei moris nafatin ho stigma nudar traidor da resistensia e da patria. ***END***
)* Observador Politika no Sosial, Membro Komite 12 de Novembro, Dili
Semana liuba Timor-Leste hetan vizita husi eis Ministro da Defeza no Komunikasaun Timor-Leste tinan 1975-1978. Iha ninia vizita Sr. Alarico Fernandes halo mos sorumotu ho PM, Xanana Gusmao iha Palacio do Governo. Sorumutu ne’e bele konsidera nudar enkontru semi-official tamba halo iha Palacio do Governo no Sr. Alarico hetan facilidades hanesan uza kareta governu nian wainhira husik hela Palacio.
Vizita Sr. Alarico no surumutu ho PM Xanana halo publiku hakfodak. Publiku nebe’e mak ikus nakonu ho jerasaun foun hus-husu. Se mak Sr. Alarico Fernandes?! Durante tinan 33 nia laran iha hela nebe’e, no teki-teki foin mosu depois de Timor-Leste retaura ninia independensia 2002? Maibe ba jerasaun 1975 no meio-jerasaun, hanesan Hakerek’nain nebe’e mos mak tinan tolu moris iha Ailaran hamutuk ho governo Fretilin nia mahon, oituan ka barak hatene ou minimal rona naran ida Alarico Fernandes ne’e.
Gerasaun 1975, nebe’e mak moris iha Fretilin nia governasaun iha tempu da invazaun, li-liu depois de tinan 1978 barak mak konsidera Sr. Alarico Fernandes nudar traidor ba resistensia, tamba nudar Ministro da Defeza no Komunikasaun, Sr. Alarico iha tinan 1978 lori ‘mensoura’ Radio Maubere entrega ba TNI. Radio Maubere tempu neba nudar instrumentu importante da luta nebe’e husi Ailaran publika ba mundu konaba dezenvolvimentus politika movimentu da resistensia depois de Indonesia halo invazaun.
Depois de rende no entrega ‘mensoura’ Radio Maubere ba Indonesia, Sr. Alarico Fernandes lakon hanesan rai mak tolan, desaparesidu tinan 33 nia laran. Karik atu halo komparasaun, kondisaun Sr. Alarico nian hanesan ho kondisaun avô Xavier do Amaral nian, sira rua tempu neba’a TNI destera ba Indonesia. Maibe avô Xavier iha tempu Indonesia nian sei buka hakbesik-a’an no koko hato’o lia-menon politika ba juventudes no estudantes sira iha Indonesia hodi luta nafatin hasoru invasor, Indonesia. Sr. Alarico Fernandes, zero. Dalaruma Sr. Alarico kala sente Timor-Leste lakon ona husi mapa mundu ne’e nian, tamba ne’e kuaze tinan 33 nia laran Sr. Alarico la’tau liu preokupasaun oituan ba’a Timor-Leste ninia dezenvolvimentu politika no sosial.
Hanesan temi ona iha leten, teki-teki iha dia 6 de Outubro 2010, Sr. Alarico Fernandes hakat tama ba Palacio de Governo hodi halo sorumutu ho PM Xanana. Tan sa mak Sr. Alarico Fernandes foin mosu ba Timor-Leste depois de tinan 33 fika “dessaparisidu”? iha motivu saida ho Sr. Alarico ninia vizita? Sr. Alarico ninia vizita tamba ho ninia hakarak rasik ka iha individu ka partidu balun nia hakarak ho objektivu atu atinji individu ka partidu ruma nia intereses?!
Karik atu hatan perguntas iha leten ho respostas normais maka ita hotu sei dehan, Sr. Alarico Fernandes ninia prezensa iha Timor-Leste nudar vizita familiar bai-bain no buka hato’o deit say hello ba ninia antigus kolegas, jerasaun’75 sira. Maibe hare liu husi oklu politika maka sei la sala wainhira publiku mos konsidera katak prezensa Sr. Alarico Fernandes iha no ka ho motivu politika. Iha ne’e publiku duvidas, Sr. Alarico Fernandes utiliza individu ka partidu ruma atu alkansa ninia intereses politika, ka iha individu ou partidu balun mak utiliza Sr. Alarico Fernandes ninia figura pasadu hodi buka alkansa individu ka partidu ne’e ninia intereses?! Ka entres sira utiliza-malun, Sr. Alarico utiliza partidu ruma no partidu ruma utiliza Sr. Alarico?! No, karik koalia konaba utilizasaun maka tenki iha kooperasaun no dependensia ba malun hodi rezulta lukru ba parte rua ne’e hotu. Hakerek’nain hare katak karik iha duni utilizasaun ba malun ho vizita Sr. Alarico nian ne’e, maka ninia orientasaun ba’a eleisaun. Eleisaun 2012 ka eleisaun anticipada.
Relasiona ho se utiliza se, karik hare husi parte Sr. Alarico nian maka ninia possibilidades ki’ik (maibe la’os la’iha) wainhira mosu hanoin katak Sr. Alarico hakarak uza ninia presensa iha Timor-Leste dadaun nudar odanmatan hodi buka mos poder politika iha nasaun ne’e. Posibilidade ne’e ki’ik tamba iha historia da rezistensia Sr. Alarico hafitar ninia figura iha pasadu hanesan temi ona iha leten, iha tinan 1978 lori ‘mensoura’ Radio Maubere mai rende, no desaparesidu durante tinan 33 nia laran. Alem de fitar nebe’e refere daudaun, husi aspektu fizika ka saude dalaruma la permite atu Sr. Alarico duni (kejar) intereses politika ba ninia a’an. Mos, karik Sr. Alarico hakarak poder ba ninia a’an maka nia mos sei mosu iha Timor-Leste iha tinan 2000 henesan figura politika sira seluk, la’os mosu iha tinan 2010 ne’e.
Maibe hare husi parte seluk, iha tendensia bo’ot nebe’e hatudu katak iha individu ka partidu balun mak buka atu koko utiliza Sr. Alarico ninia figura hodi alkansa intereses individuais ka partidarias, tamba, politika Timor-Leste prezente sei nudar politika kompetisaun entre antigus lideransas. Wainhira iha duni individu ka partidu nebe’e ho objektivu utiliza Sr. Alarico ninia prezensa no figura hodi buka atinji sira nia intereses politika, maka individu ka partidu refere dahuluk kala sei buka hamo’os (memoles) lai imajen Sr. Alarico nian nebe’e politikamente “kulapru” sai ba nabilan. Individu ka partidu ne’e kala sei haklaken katak buat nebe’e mak Sr. Alarico halo iha pasadu la’os sala individu maibe sala kolektivu. Sr. Alarico la’os traidor hanesan uluk lideransas’75 balun haklaken ba povu, maibe Alarico é o heroi da patria. Iha ne’e ikus mai figura Sr. Alarico la’os ona ema nebe’e mak uluk lori ‘mensoura’ Radio Maubere mai intrega ba TNI ka fika dessaparesidu durante tinan 33 nia laran, maibe publiku tenki simu no louva deit katak Sr. Alarico nudar fundador ASDT/Fretilin no primeiru Ministro da Defesa no Komunikasaun de Timor-Leste.
Maibe, karik iha loron ikus la’mosu ka la’konsege kria deal politika entre Sr. Alarico ho individu ka partidu nebe’e iha hanoin atu utiliza Sr. Alarico nia figura, ou iha dalan-klaran mosu class entre Sr. Alarico ho individu ka partidu nebe’e refere, maka tuir Hakerek’nain, Sr. Alarico ninia kondisaun sei la’dok, sei hanesan ho avô Xavier do Amaral nia kondisaun iha tempu hirak liuba. Por ezemplu avô Xavier atu simu deit katak nia mak Proklamador da Independensia Timor-Leste nian mos la’os buat ida fasil tamba deit iha tempu pasadu avô Xavier ‘han-malu’ ho ninia vice-prezidente, Nicaolau Lobato. No, ikus mai atu tama ba eleisaun 2006 mak avô Xavier hetan konsiderasaun legal katak nia mak nudar proklamador da independensia. Ho lian seluk Hakerek’nain hakarak dehan, karik iha loron ikus Sr. Alarico rejeita pedidu politika husi individu ka partidu hanesan temi iha leten maka iha possibilidade figura ka imajen Sr. Alarico nian sei la’muda, Sr. Alarico sei moris nafatin ho stigma nudar traidor da resistensia e da patria. ***END***
)* Observador Politika no Sosial, Membro Komite 12 de Novembro, Dili
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.