Foin-Sa’e Nakar no Kultura Ita-Nian

Hosi: Carlos da Silva L.F.R.Saky

Artigu ida ne’e foti isu rua ne’ebe semana hira ikus domina iha pajina sira media nasional Timor nian. Dahuluk kona ba Foin-Sa’e Nakar no daruak Kultura hatais Ita-nian. Isu rua ne’e iha relasaun ba malu. Ita sei haree konseitu kona-ba Foin-Sa’e Nakar ho Kultura hodi haree foin-sa’e hirak ne’ebe sai objetu kritika iha media sira. Nune’e mós sei ko’alia kona-ba fator sira hamosu Foin-sa’e Nakar ho ninia solusaun.

Foin-sa’e sira iha era modernu, ninia hahalok balu, liu ona limite normal nian. Labarik otas ki’ik barak la’os kuiñese de’it maibe fuma ona sigaru, konsumu ona alkol ou hemu ona tua, mete ona ho droga, tama ona iha free sex, no envolve ona iha aktu kriminal sira. Faktu hirak ne’e susar atu nega, bele haree oin-sa foin sa’e sira ohin loron sai violentu ho brutal tebes. Foin-sa’e barak polisia kaer no dadur tanba envolve iha krimi sira hanesan baku malu, sunu uma, halo violasaun seksual, konsumu droga, lori kro’at hodi oho nia kolega sira ho seluk-seluk tan. Hahalok aat hirak ne’e maka ita fo naran “Foin-sa’e Nakar” iha dalen Tetun ou “Delinquência Juvenil” iha dalen Portuges eh “Juvinile Delinquence” iha dalen Ingles ou "Kenakalan Remaja" iha dalen Indonezia.

Problema Foin-Sa’e Nakar hahú hetan atensaun espesial hosi komunidade desde harii tribunal ba Foin-Sa’e Nakar sira iha tinan 1899 iha Illinois, Estados Unidos da Amerika.

Foin-Sa’e Nakar nu’udar sintoma patolojia sosial (desvio sosial) ida iha ne’ebé provoka husi forma ida ne’ebé sosiedade ignora sira. Nu’udar nia konsekuensia, sira dezenvolve forma hahalok ida “desviante”, hahalok ida la tuir norma ho regra sira ne’ebé funsiona iha sosiedade nia laran. Bele hateten ho lia-fuan seluk Foin-Sa’e Nakar maka hahalok oioin hosi foin-sa’e sira ne’ebé tuir sosial nian la simu, inklui aktu kriminal.

Hahalok ne’ebé sees (desvio) hosi norma sosial ho lei sira ne’ebe vigora, sei halo aat de’it ba Foin-Sa’e Nakar sira ho ema sira iha sorisorin. Hahalok aat sei forma imajem aat ba foin-sa’e nia an rasik. Imajem aat ne’e reflete hosi kastigu sosial ida iha ne’ebé ema barak ko’alia husi ibun ba ibun no fo marka negativu oioin hanesan kriminozu, drogadu, alkoliku, feto-manas, feto-nakar, puta, prostituta, bandidu ho seluseluk tan. Hahalok desviante lori mós konsekuensia penal eh hetan kastigu tanba komete krimi sira ne’ebé konsidera viola lei ne’ebé iha, hanesan na’uk, baku ema, oho ema no fa’an ho uza droga sira ne’ebé lei la simu. Hahalok aat sira ne’e halo familia nia naran mós sai aat no halo ema sira móris iha sorisorin mós sai la hakmatek tanba nakar balu hamosu inseguransa ba sosiedade rasik liliu sira ne’ebé envolve iha violensia ho krimi.

Haree husi lei Foin-Sa’e Nakar nian bele fahe ba grupu rua ne’ebé iha relasaun ho norma sira lei nian: Dahuluk nakar ne’ebé da’et ho moral no sosial ne’ebé la regula ho lei no labele hetan kastigu ruma tanba la viola kodigu penal ruma, purezemplu nakar baibain hanesan baku malu, halai husi eskola, sai husi uma la husu autorizasaun, hatudu sutian ou husar iha fatin ne’ebé la’os apropriadu ho seluseluk tan.

Daruak nakar ne’ebé da’et ho violasaun ba lei ne’ebé tenki halo tratamentu tuir kodigu penal nian tanba konsidera halo violasaun ba lei hanesan ema otas boot sira nian, purezemplu lori kareta laiha Karta Kondusaun, halai kareta la tuir regras tranzitu nian, na’uk ho estraga ema nia sasan (vandalismo). Iha tan nakar seluk ne’ebé espesial eh grave hanesan uza sala narkotika, envolve iha free sex antesde kaben, halo violasaun seksual, envolve iha oho ho asalta ema nia uma ho seluseluk. Tuir sosiologu Emile Durkheim katak, Foin-Sa’e Nakar tanba la funsiona organizasaun sosial ida husi organizasaun sosial sira seluk, iha kazu ida ne’e hanesan organizasaun familia nian. Termu funsaun sosial refere ba maneira ne’ebé individuu uza tuir kolektivu nian hanesan oinsa familia komporta hodi hala’o serbisu iha ninia moris no hatan ninia nesesidade sira.

Definisaun kona ba Foin-Sa’e, ema matenek na’in edukador sira lia ida katak, foin sa’e sira maka sira be iha otas entre 13 ho 18. Iha otas sira ne’e, ema liu ona otas labarik nian, maibe seidauk tasak ou maduru natoon hodi dehan mane-klosan ho feto-ran (adulto) ona. Sira sei iha periudu tranzisaun, husi foin-sa’e ba iha adultu.

Matenek na’in sira husi psikolojia nian defini foin-sa’e maka sira ne’ebé hasoru periudu púbere eh periodu hahú buras no dezenvolve karakteristiku fiziku ho seksualidade individuu ida nian. Iha periudu ida ne’e dala barak halo foin-sa’e sira sofre situasaun krizi ida ho ninia indikasaun hanesan: Iha temperamentu violentu ho agresifu ou lakohi ko’alia, izola-an; Personalidade be fraku tanba sei buka hela ninia identidade; Fasil ofendidu no susar kontrola nia emosaun; Fasil influensiadu ho buat ne’ebé iha, influensiadu ho buat di’ak (positivo) ho aat (negativo): Kuriozu ou hakarak hatene ho koko buat sira foun, ne’ebe antes nunka hetan ou halo.

Efeitu negativu ne’ebé ema hotu lakohi hosi situasaun krizi ida ne'e maka mosu hahalok ou lala’ok eh komportamentu desviante (menyimpang) iha foin-sa’e sira. Hahalok ne’ebé konsidera sai problema sosial maka dekadensia moral, konvivensia free sex, foin-sa’e nakar, kriminalidade ho selu-seluk tan. Kona-ba dekadensia moral, ita nota momoos oin-sa foin sa’e sira nian moral monu. Sira ko’alia buat ki’ik ho boot, buat diak ho aat sempre taka ho tolok. Tolok iha uma, iha dalan, iha mikrolet ho bis laran eh iha espasu publiku sai baibain tiha ona. Balu tolok to’o baku nia inan-aman ou mestre sira. Buat hirak ne’e hatudu dekadensia moral ida aat tebetebes.

Leno ba definisaun eh konseitu sira kona-ba Foin-Sa’e Nakar iha leten, ita buka halo analize kritiku ida ba maneira hatais foin-sa’e feto sira iha Karnaval ho aluna sira Eskola S. Pedro nian ne’ebe uza farda eskola no hatudu sutian eh BH tuir Ita-nia kultura ou lae.

Media eskrita nasional balu kondena maka’as maneira hatais foin-sa’e sira nian, liliu feto-ran sira nian, iha Karnaval no fo ona marka ba sira nudar “bulak”, “feto-manas” ho seluseluk tan. La’os ne’e de’it, sei dehan tan hatais hanesan iha Karnaval ne’e la tuir Ita-nia kultura, maibe tuir kultura rai seluk nian ou “kultura bulak” nian.

Agora ita haree fali konseitu kona ba kultura hodi bele esplika hahalok foin sa’e sira nian tuir ou la tuir Ita-nia kultura.

Cultura mai husi dalem latim no tuir agrikultura nian signifika kuda rai eh hakiak/cuidar. Ne’e signifika ita kuda ho hakiak buat ne’ebe diak. Ema be dezenvolve foufoun konseitu kultura ne’e mak antropólogu Edward Burnett Tylor. Ba nia kultura maka buat kompleksu metabiolojiku hotu-hotu ne’ebé ema kria eh hamosu. Kultura maka pratika no asaun sosial sira ne’ebe tuir determinadu padraun eh modelu iha espasu/fatin ida. Nia refere ba fiar, komportamentu (hahalok eh lala’ok), valor, instituisaun ho regra moral sira ne’ebé permite hodi identifika sosiedade ida. Esplika ho fo sentidu ba kosmolojia sosial; Maka Identidade rasik husi grupu umanu iha territoriu no iha periudu determinadu ida. Tuir Siensias Sosiais nian (latu sensu) kultura maka aspektu vida sosial ne’ebé relasiona ho produsaun saber, arte, folklore, mitolojia, kustume sira ho sst., nune’e mos ninia perpetuasaun ba transmisaun husi jerasaun ida ba jerasaun seluk. Enkuantu tuir Sosiolojia nian, kultura iha sentidu ida diferente husi sensu komum. Ho lia-fuan badak kultura simboliza buat hotu ne’ebé individuu eh ema aprende ho fahe (partilha) ba malu husi determinadu grupu ida ne’ebé fo identidade ida iha ninia grupu nia laran, grupu ne’ebe nia halo parte ba. Iha sosiolojia la eziste kultura ida aas (superior) liu kultura sira seluk, tanba kultura hanesan buat relativa ida, iha ne’ebé iha sosiolojia bolu relativizmu kultural, maka kultura Timor nian la hanesan ho kultura Papua nian, purezemplu iha maneira hatais, iha maneira aktua (agir), iha fiar, valor no norma sira la hanesan… ne’e maka halo padraun kultural sai oioin ou la hanesan. Ita labele dehan Ita-nia kultura diak liu rai seluk nian eh kultura rai seluk nian diak liu ita nian, tanba kultura ida-idak iha nia fatin, ida-idak ho nia valor ho reprezentasaun.

Se ita ko’alia kona-ba Ita-nia kultura ou kultura Timor nian, maka ita ko’alia kona-ba maneira hanoin, fiar, hahalok/lala’ok no valor ne’ebe Timoroan tomak simu. Purezemplu kultura barlake reprezenta ba Timoroan sira ho ema rai seluk la hanesan. Ba Timoroan sira, iha esplikasaun ida katak barlake nia funsaun hodi hametin lasu família nian. Timoroan kuaze hotu-hotu fiar ba ida ne’e tanba ne’e maka sira fo barlake ba malu, maibe ba ema rai seluk, liliu ema Europa sira, sira haree barlake hanesan família ida fa’an nia oan feto hodi troka ho sasan.

Kultura balu nia moris naruk no balu nia badak. Kultura bele pasa husi jerasaun ida ba jerasaun seluk, maibe nia la’os buat maten ida, maibe dinamika. Nu’udar mekanizmu adaptativu ho komulativu, kultura sofre eh hetan mudansa. Nia trasu eh kekhasan lakon, balu hetan adisaun, ho velosidade la hanesan husi sosiedade ida ba sosiedade seluk. Purezemplu familia Timor balu agora iha hanoin oin-seluk ona, lakohi ona husu barlake maibe hakarak de’it haree nia oan feto ne’ebé forma familia foun moris diak. Ne’e reprezenta ona mudansa ida iha hanoin ho hahalok. Tempu muda vontade mós muda, la iha ona vontade atu husu barlake maibe husu de’it atu familia ne’ebe forma uma kain foun tenki haree malu ho haree familia tomak diak.

Iha mekanizmu baziku rua ne’ebe permite ba mudansa kultural: invensaun ou introdusaun konseitu sira foun, ho difuzaun konseitu husi kultura seluk. Iha mós deskoberta katak iha tipu mudansa kultural ida mai hosi revelasaun hosi buat deskuiñesidu husi sosiedade rasik no iha ne’ebé sira disidi adopta. Purezemplu relijiaun Katolika, antesde misionariu portuges sira mai iha Timor, Timoroan sira la kuiñese relijiaun ne’e, maibe ikus mai Timoroan sira kuiñese no adopta, no agora sira konsidera hanesan sira nia kultura ho identidade rasik.

Mudansa iha Kultura

Mudansa baibain hetan mós rezistensia. Haree katak aspetu vida kultural da’et ba malu, alterasaun eh mudansa ki’ik ida husi sira ne’e ida bele lori efeitu ba sira seluk hotu. Modifikasaun sira iha maneira produz eh halo buat ida bele, purezemplu, intervem iha eskoilla. Por ezemplu Timoroan sira balu foufoun kontra relijiaun Katolika no iha fatin balu oho amlulik sira, tanba sira lakohi relijiaun ne’e mai halo lakon sira nia fiar tuir Timor nian. Mudansa fiar ida ne’e afekta makaas vida Timoroan sira nian, barak husik hela nia fiar tradisional no tuir fali fiar Katoliku nian. Mudansa iha fiar ida ne’e implika tenki kaben liu husi Igreja, se la kaben iha Igreja labele konsidera hanesan kabe-na’in ona, maski kaben ona liu husi tradisional nian eh liu hosi rejistu sivil nian. Nune'e mós labele ona iha feen rua. Bele iha feen barak, maibe ida mate tiha maka foin bele hola fali feto seluk, labele hola rua ou tolu dala ida tuir ita nia bei'ala sira nian. La’os ne’e de’it, obrigadu tenki troka naran husi naran Timor nian ba fali naran portuges hanesan hosi Maubere ba fali Antonio ho razaun katak, naran tuir portuges nian naran sarani nian no naran tuir Timor nian naran jentiu nian. Maibe malae ida moris mai naran Armindo no lori ba sarani mós naran Armindo nafatin. Koitadu ho Leki-Rubik oan, moris mai inan aman fo naran Leki-Rubik tuir bei’ala nian, lori ba sarani tenki muda naran ba Diamantino de Madeira, maibe Leki-Rubik oan la hatene Madeira ne’e iha ne’ebe, maibe husi naran dehan Diamantino husi Madeira. Iha realidade Leki-Rubik husi Vikeke. Inan-aman tenki lorloron bolu Atino ba Diamantino iha uma no Atino hirus kuandu ema bolu nia Leki-Rubik. Ida ne’e hatudu kompleksu de inferioridade tanba ita hanoin so bolu naran hanesan portuges nian maka foin iha dignidade, maibe se bolu Leki-Rubik, kala nia sente an folin la-iha tanba konotadu ho propaganda falsu ida dehan Leki-Rubik ne’e naran jentiu nian ne’ebe tenki hamos husi mapa Timor nian.

Ita ruma nunka kestiona naran maka determina Ita-nia klamar ba lalehan ka ita nia hahalok. Karik naran maka determina, naran sira tuir portuges nian, maski ohodor ema ida, nia klamar, automatikamente hetan pasaporte ba lalehan kedas no Leki-Rubik bele, hakneak reza loron reza kalan to’o ain naklees, no liman ho neon moos to’o iha ne’ebé mós, la sei ba lalehan tanba ninia naran sinonimu ho jentiu eh pekadu mortal ida. Iha tinan barak ita monu iha bosok ida ne’e hodi halo ita kolu molik ita nia identidade ho hatais fali identidade rai seluk nian. Buat bosok ida, maibe Ita fiar delek hodi muda ita nia naran orijinal ba hotu naran portuges nian no Ita balu to’o hakribi tiha ba Ita-nia bei’ala sira nia naran ne’ebe hanesan ita nia identidade rasik. Ita-nia hahalok maka determina ita ba lalehan eh la’e, la’os Ita-nia naran. Tanba ne’e, tempu ona ita fila ba ita nia bei’ala sira nia naran, fila ba ita nia naran rasik, hodi nune’e ita bele konserva Ita-nia identidade ida ne’e. La presiza halo sakrifisu boot eh hasai duit metan ida hodi defende identidade ida ne’e, importante maka familia ida-idak wainhira nia oan moris, lalika laran ruarua fo naran tuir Timor nian, no lori ba sarani mós la presiza muda. Parlamentu Nasional bele mós hamosu lei ida hodi fo dalan ba Timoroan sira muda ona nia naran, liliu sira ne’ebe tanba forsadu husi Igreija eh husi eskola iha tempu uluk, karik sira hakarak. Se malae portuges sira halo lista boot ida ba naran portuges nian hodi nia oan sira moris mai hili naran tuir Portuges nian, nusa maka ita mós labele halo lista ida kona ba naran Timor nian, naran ita nia bei’ala sira nian hodi ita bele uza? Ohin loron ita ukun-an ona, la iha ona ema ruma obriga ita, nusa maka ita tenki hili naran portuges nian? Maibe tuir demokrasia ho liberdade nian, ita mós labele obriga ema atu fihir naran, fo liberdade ba ema hotu atu fihir naran ne’ebe sira gosta, naran Timor nian ou naran rai seluk nian.

Ita rekuiñese katak rezistensia ba mudansa reprezenta vantajem ida basaa hakarak konserva nafatin ita nia valor, maibe rezistensia balu, dala ruma la haree didiak vantajem ne’ebe mudansa atu lori mai ita. Purezemplu, ema reziste kontra kultura rai seluk nian, maibe la haree didiak katak kultura rai seluk nian barak mós mai hariku ita nia moris eh lori ita ba iha oin duke kaer metin ita nia kultura balu ne’ebe halo ita kiak ba nafatin hanesan halo lia mate ho lia moris. Ema balu lakohi dezenraska haruka nia oan ba eskola ho razaun osan la iha, maibe deve osan boboot ho beibeik hodi halo lia mate ho lia moris sira bele. Ita presiza inventa kultura foun ida hodi halo lia moris ho lia mate ne’ebe la presiza hasai despeza barak hodi bele hadi’a kualidade moris. Wainhira kualidade moris diak ona maka taxa mortalidade sei tun no ida ne’e mós implika ba iha halo lia moris ho lia mate mós menos ona.

Ambiente ezerse papel fundamental ida iha mudansa kultural, maski la’os uniku: ema muda nia maneira hodi hasoru mundu tuir kontinjensia ambiental nune’e mós iha transformasaun iha konxiensia sosial. Ita labele hatais hakfolik hodi vizita ba rai sira be malirin tebes no tuir konferensia internasional ruma uza hakfolik ou la taka hirus matan ho hena ruma, tanba klima ho ambiente obriga ita hodi hatais tuir klima ho eventu ne’ebé iha.

Kultura sofre mudansa tanba iha kontaktu ho kultura seluk ou tanba tempu muda maka kultura mós evolui hodi adapta an ba mudansa ne’ebé iha. Kultura hanesan buat organiku ida, nia mós muda hodi halo adaptasaun ba ambiente foun. Kultura nu’udar buat invensaun (diciptakan) ida, buat ida ema inventa hodi regula nia moris, hanesan lei ho norma sira sosial ho politika nian. Iha maneira hatais mós hanesan, hakarak hatais oin-sa maka haree furak, tan ne’e maka mosu moda kona ba hatais nian.

Ema hotu be moris hamutuk iha fatin ida inventa kultura ida hodi regula sira nia moris, moris tuir valor ida ne’ebé sira hotu fiar katak loos, maibe ba grupu kultural seluk bele haree fiar ida ne’e laloos. Purezemplu Timor barak sei fiar ba matan-dook ho buat lulik sira, maibe ema husi rai balu la fiar ba buat hirak ne’e. Sira la dehan ita moras no mate tanba ema fekit-na’in ou tanba buang ho matebian sira maka halo, maibe sira haree ita moras ho mate tanba ita la kuidadu ita nia saúde ho diak, la fase liman molok han, la kuidadu ho han, la hamoos ita nia uma ho sorisorin, la haris loroloron, husik-an ba susuk tata, hakiak fahi, manu ho seluseluk tan iha uma nia tatiis okos. Animal barak hanesan manu, fahi, bibi, karau ho kuda, wainhira sei moris ho isin diak ita lakohi oho hodi han, maibe hein moras todan eh mate ona maka ita han. Buat hirak ne’e hotu lori moras no halo ita mate, maibe hanesan baibain ona, ita duun ba fekit-na’in, buang ho matebian sira maka halo. Ita haluha tiha katak ita moras ho mate tanba ita nia sala rasik tanba ita la hatene kuidadu Ita-nia saude rasik.

Ohin loron ita moris ona iha mundu modernu, ema barak sei fiar ba matan-dook. Matan-dook sira mós moderniza nia an no esplora moras sira ho dalan oioin. Matan-dook sira lori matebian nia naran hodi husu osan boboot. Moras sira emvesde ba halo tratamentu iha Ospital no lori osan hodi sosa ai-moruk hodi kura sira nia moras, lori osan ba fali matan-dook. Wainhira moras sai todan tiha ona no la iha ona osan hodi sosa ai-moruk foin maka ba Ospital. Tanba moras todan tiha ona no susar ona kura, dehan ai-moruk maka la diak no mate iha Ospital tanba mediku sira maka la di’ak.

Matan-dook sira baibain dehan matebian sira maka halo ema moras no atu kura moras ne’e tenki fo osan ba matebian sira. Se matebian sira maka husu osan nusa maka matan-dook maka simu ho gasta? Iha fila-liman subar ida ne’ebe mata-dook han matak ema moras sira.

Ohin loron iha mundu globalizadu, mundu ne’ebé ema haree hanesan aldeia oan ida, tanba ho informasaun no teknolojia, halo mundu ne’e sai ki’ik no lakon fronteira. Tanba mós ida ne’e maka halo kultura hatais nian, ohin loron kuaze sai kultura universal ida, ema husi kultura oioin, kuaze hotu-hotu ohin loron tau sapatu, kalsa, kamiza, kazaku no kesi gravata no feto sira mós tau saia, bluza, vestidu, sutian ho selu-seluk tan.

Iha relasaun sosial ho politika nian mós hanesan, rai barak, inkluindu Timor-Leste, adopta kultura demokrasia hodi regula sira nia moris, maski kultura ida ne’e moris iha rai Gresia (Yunani) ne’eba. Ita tuir no halo tuir tanba ita hotu simu valor sira ne’ebe produs eh inventa husi kultura ho sistema ida ne’e.

Wainhira ita ko’alia kona ba kultura hatais orijinal ita nian maka, ita so kuiñese de’it tais ho hakfolik, ida ne’e maka ita nia bei’ala sira nian. Tais iha oin-rua, tais mane ho tais feto. Feto sira nia maneira hatais tuir kultura orijinal nian maka kesi tais feto husi husar okos no taka ain-tuur tomak. Husi husar ba leten la taka buat ida eh la tau sutian. Enkuantu mane sira kabala tais mane ou uza hakfolik hanesan sumo sira iha Japaun ne’ebé husik kidun tahan tomak sai hela. Ho tempu no evolusaun, no haree rai seluk taka hirus matan, maka Ita-nia inan-feton sira mós susun metin ona nia hirus matan.

Ohin loron, kritiku sira ou defensor moral sira, la simu feto sira hatudu husar ho sutian ho razaun la tuir Ita-nia kultura. Loos, sira hatais la tuir Ita-nia kultura tanba sira tau hena rohan oan ruma hodi falun sira nia kanotak no tau sutian eh BH. Karik hatais tuir Ita-nia kultra maka tenki tau tais feto no husik husar sai hela no la tau sutian tanba hatais hanesan ne’e maka tuir Ita-nia bei’ala sira nian no ohin loron, iha fatin balu, liliu iha foho, inan-feton sira balu mós sei hatais hanesan ne’e. Kritiku sira ba hatais Karnaval nian iha konfuzaun ho nia hanoin rasik, kunfundi fali kultura universal ou kultura ne’ebe ita foti hosi rai seluk nian hodi dehan fali Ita-nian no ida Ita-nian loloos dehan fali ema nian. Aat liu tan maka dehan bulak nian.

Hosi buat hirak ne’e ita bele dehan, kritiku sira ba hatais iha Karnaval nian hakribi liu tan ba kultura hatais Ita-nian rasik, tanba ida Ita-nian loloos bele dehan brani liu fali hatais iha Karnaval nian tanba husi husar ba leten la taka ho buat ruma. Ida ne’e signifika katak, ita adopta ona valor foun, valor seluk eh valor rai seluk nian ne’ebe tenki taka an metin. Ne’e hatudu daudaun mudansa ida katak ita husik hela ona kultura orijinal Ita-nian hodi adopta fali kultura seluk.

Tanba tempu muda, ohin loron, ita la haree ona inan-feton sira iha festa tradisional ruma hosik hirus matan molik, no mane sira mós la tau ona hakfolik. Buat hirak ne’e hotu rezulta hosi ita nia kontaktu eh interaksaun ho kultura hatais rai seluk nian, ita adapta ona ba kultura hatais foun. Kultura foun ne’e maka halo feto sira mós tau sapatu, vestidu, saia, bluza ho sutian. Foufoun, iha tinan neenulu ho hitunulu nia laran, inan-feto sira mós sei moe tau kalsa sa tan kalsaun, maibe agora toman ona. Mane sira mós agora tau sapatu, kalsa, kamiza, kazaku ho gravata. Maibe ita admite, sei iha feto ho mane balu, sei moe tau sasan sira modernu nian. Sira prefere sasan sira ne’e rai diak ou família sira sei sosa ba sira, wainhira mate ona maka uza iha kaisaun laran. Sira prefere tau tais no la’o ain tanan ou tau sandailla wainhira sei moris, kuandu mate ona maka foin tau sapatu, kalsa, kamiza, kazaku, gravata ho kabaia. Dala ruma ita la kumprende hanoin ho hahalok balu tanba sa maka ema sei moris no moras ita la fo buat ruma, la tau osan hamutuk hodi kura nia moras, maibe kuandu mate ona maka foin halibur osan no lori sasan barabarak ba mate uman. Parese hakarak halo buat di’ak ba mate ne’e tanba ne’e hanesan ultima despedida.

Presiza Hanoin Nakloke hodi Simu Kultura Foun

Sosiedade ida atu la’o ba oin presiza iha hanoin nakloke hodi simu buat ne’ebe diak no rejeita buat ne’ebe la di’ak, nune’e mós hosik Ita-nia kultura ho pratika sira ne’ebe la diak. Ita aseita husik hela ita nia maneira hatais la tau sutian tanba mosu hanoin ida katak, la tau sutian ne’e la di’ak tuir fiar ho valor ne’ebe hatama husi li’ur mai iha ita nia rain. La tau sutian dehan moral la iha tanba la halo tuir valor ne’ebe ema inventa hodi ema hotu tenki uza sutian. Agora ita adopta valor foun ne’e no ita sente moe kuandu husik hirus matan molik. Hakarak ou lakohi mudansa ho transformasaun sosial sei la’o nafatin no ezije ba ita atu adapta an ba mudansa ne’ebe iha.

Tuir loloos ita agradese ba sira ne’ebe ta’u sutian, karik Ita lakohi haree feto sira hosik hirus matan molik tuir kultura hatais orijinal Ita-nian. Tanba mós evolusaun kultura nian, maka ohin loron inan-feton sira, mosu iha publiku susun meti ona sira nia hirus matan ho tais, lipa ho kambatik, la hanesan uluk ne’ebé taka hosi husar okos ba karaik.

Karik ita onesta ba Ita-nia an, maka ita tenki rekuiñese katak ita kopia tomak ona kultura hatais rai seluk nian ou ita adopta ona kultura modernu nian nu’udar rezultadu husi kontaktu ho mundu seluk. Purexemplu, feto sira agora tau kabaia ho kambatik, ne’e ita hatais tuir ema Indonezia sira nian tanba kabaia ho kambatik mai hosi rai Indonezia ne’ebe naran “kebaya” ho “kain batik”.

Kona ba arte muzika, ita nia loloos maka “teda” ho hananu sira iha mate-uman. Ikus mai ita adopta muzika “fado” husi Portugal nian ne’ebe ita kuiñese ho “Kore Metan”. Agora, ita mós kaer metin muzika “dangdut” Indonezia nian.

Tanba mós ita nia kuiñesimentu ne’ebe namalele, ita hakilar ho lian aas hakarak defende Ita-nia kultura, maibe kultura ida be ita defende afinal kultura rai seluk nian. Purezemplu ita hakilar makaas tenki hatais tuir kultura Timor nian, maibe ita defende fali tenki taka an metin. Taka an metin la’os kultura hatais Timor nian basaa, kultura hatais Timor nian ida loloos nian no tuir ita nia bei’ala sira nian maka ida la tau sutian eh hosik hirus matan molik.

Ita tenki onesta katak, tanba problema moral ho valor rai seluk nian ne’ebe ita adopta maka ohin loron halo ita hodi la simu ona ema hatudu sutian eh hirus matan iha publiku. La iha razaun ba ita hodi kritika maneira hatais iha karnaval ne’ebe taka isin ho ropa rohan oan ida no taka hirus matan ho sutian, tanba hatais ida ne’e sei diak liu duke Ita-nia maneira hatais ne’ebe la tau sutian. Maibe ita labele kondena katak ema la tau sutian tanba sira bulak ou moral la iha. Se maka iha aten-barani dehan ita nian bei’ala sira eh Ita-nia inan-feton sira agora iha foho la taka hirus matan sira ema bulak, la iha moral no hatais hanesan ema sira halo filme semi-porno? Sira nem haree ho hatene sa-ida maka sinema, filme, filme semi-porno ho filme porno. Ita labele hateten katak hatais la taka hirus matan ne’e moral la iha, tanba ida ne’e hanesan maneira hatais povu ida nian.

Ohin loron iha mundu modernu nakonun ho moda no arte. Maneira hatais mós tuir moda, tuir arte. Nune’e ema halo dezeñu ba moda mós tuir arte hodi haree furak, maibe moda sira ne’e tenki hatais tuir nia espasu eh fatin. Wainhira maka hatais ropa formal ho informal nian. Imposivel ba Timor oan sira atu partisipa ho manan iha torneiu sira nani taru se uza tais feto, kambatik eh lipa tanba taka an metin la fo liberdade ba ain hodi bok an. Ho lia-fuan seluk ropa ne’ebé ema suku uza tuir ida-idak nia fatin eh eventu. Labele hatais bikini ba fali Igreija eh festa baibain nian nune’e mós labele falun an metin husi ulun to’o ain hodi tuir Karnaval. Karnaval nudar eventu ida ne’ebe ema hotu tau hena rohan oan ida hodi taka nia kanotak ho hirus matan depois dansa eh doko an, no sira ne’ebe brani liu, la taka hirus matan, hanesan ita nia kultura hatais uluk nian.

Ita labele dehan ema hatais hanesan iha Karnaval ou uza bikini iha tasi ibun tanba sira bulak ou hatais hanesan semi porno. Ita Timoroan baibain haris iha bee-matan ou mota. Barak maka uza lipa hodi haris. Haris rame-rame iha tasi la’os Ita-nia kultura, maibe ohin loron Ita mós rame-rame ba haris tasi. Maibe ita labele uza lipa hodi ba haris tasi, basaa, laloran bele kolo molik ita, tan ne’e, hakarak eh lakohi ita mós tenki adapta ba kultura hatais rai seluk nian hanesan uza kalsaun ou bikini.

Hatais la tuir fatin maka ida hanesan aluna na’in hirak husi Eskola S. Pedro nian halo, ne’ebé uza farda eskola nian la ba eskola, maibe ba hasai foto no rame-rame hatudu sutian (BH). Sira la partisipa iha eventu ruma ne’ebé ezije hatudu sutian. Karik, sira hatudu sutian tanba halo promosaun ba produtu sutian nian ou tau sutian hodi ba haris tasi, tuir hakerek na’in la iha sala ruma, maski halo eh hatudu iha publiku.

Ita mós seidauk hatene aluna sira S. Pedro nian na’in walu ne’e tama ona iha kategoria “Foin-Sa’e Nakar” eh lae. Ita seidauk hatene sira halo beibeik ona eh ida ne’e foin dahuluk. Karik beibeik ona, ita bele klasifika sira ba Foin-Sa’e Nakar tanba sira halo ho konsiensia ho beibeik. Karik foin dahuluk no sira halo ho inkonsiensia, no la hatene ninia impaktu sosial, ita labele klasifika ba Foin-Sa’e Nakar tanba sira agora liu hela iha faze ida ne’ebe buka hela ninia identidade. Papel família ho eskola nian maka atu fo hatene ba sira katak, sira nia maneira hatais la tuir fatin ho eventu, nune’e hodi sira bele hadi’a an.

Aluna sira ne’e sei iha prosesu aprendizajem ho formasaun personalidade nia laran. Seidauk hetan identidade no iha hela prosesu formasaun identidade. Sira koko buat foun ida, tau farda eskola no hatudu sira nia husar ho sutian. Ita la hatene, so Eskola S. Pedro ho família de’it maka hatene, sira hanorin ona oin-sa maka komporta ho hatais iha publiku eh lae. Karik seida’uk, ita labele fo kulpa tomak ba aluna sira. Família ho eskola mós tenki tuir responsabiliza.

Ho sala ne’ebe sira halo hanesan biban diak ida hodi dehan ba sira katak, sira nia maneira hatudu husar ho sutian ne’e ladun loos, tanba halo la’os iha nia fatin. Ne’eduni, ladún edukativu hasai kedas sira husi eskola, maibe Eskola tenki ko’alia ho inan aman sira no hamutuk ho inan-aman sira hodi fo orientasaun ho edukasaun ida loos nian ba futuru. Presiza fo biban ba sira hodi aprende ho hadi’a an. Se hasai tiha sira, no aat liu tan, lakohi fo surat rekomendasaun ba aluna hirak ne’e hodi kontinua nia eskola iha fatin seluk, oinsa maka eduka sira sai ema diak? Jesus rasik perdua ema sala na’in to’o prostituta sira. Jesus rasik fo biban ba ema atu hadi’a an no salva ema husi prostituisaun. Oin-sa Eskola ida ligadu ho Igreija Katolika nian, tuir dalan Kristu nian, labele perdua no fo biban ba aluna sira hadi’a an? Oisa maka ema ida halo sala la bolu uluk atensaun, maibe fo kastigu todan kedas? Karik fiar na’in sira halo tuir Kristu nia hanorin, tuir loloos simu ema sala na’in sira hodi eduka sira hodi sai ema di’ak, la’os taka oda-matan ba sira no dudu sira ba iha mundu nakukun nian.

Tuir loloos, Eskola labele hasai aluna sira, maibe tenki bolu atensaun maka’as ba aluna sira ho nia inan-aman sira hodi labele repete hikas sala ne’ebe hanesan. La fo biban ba foin-sa’e sira hadi’a an hanesan de’it dudu sira hodi sai ema nakar eh aat. Ida ne’e la’os edukasaun ne’ebé diak.

Fator hirak Hamosu Foin-Sa’e Nakar

Iha era modernu ne’e, iha fator barak maka hamosu Foin-Sa’e Nakar. Maibe ita bele fahe ba fator rua: Fator internal ho fator esternal. Fator internal mai husi krizi identidade ho kontrola an fraku. Krizi identidade refere ba mudansa biolojika ho sosiolojika iha foin-sa’e ne’ebé posibilita formasaun integrasaun rua. Dahuluk, formasaun emosaun be konsistente iha ninia moris no daruak, atinji ona papel identidade. Foin-Sa’e Nakar mosu tanba foin-sa’e la konsege atinji faze daruak integrasaun nian. Enkuantu kontrola an fraku halo foin-sa’e labele estuda ho distingi eh haketak komportamentu ne’ebé aseitadu eh ema simu ho ne’ebé maka la simu iha ne’ebe halo sira sai nakar. Nune’e mós kona ba sira ne’ebé hatene distingi ona komportamentu rua ne’e, aat ho diak, maibe susar dezenvolve kontrola an hodi komporta tuir buat ne’ebe nia hatene.

Faktor eksternal mai husi fator barak, porezempu husi familia rasik ne’ebé tuir Durkheim katak funsaun familia nian la funsiona, purezemplu ladun iha amor eh domin husi inan-aman, Inan-aman ladun tau matan ba oan sira. Familia ne’ebé fahe malu (divorciado) susar eduka oan hamutuk, la iha interaksaun eh komunikasaun ida diak entre membru famali sira, eh konflitu entre membru familia purezemplu istori malu beibeik entre inan-aman bele influensia formasaun personalidade oan nian. Edukasaun ne’ebé sala iha familia laran, hanesan fo mimu (memanjakan) esesivu ba oan no la fo edukasaun relijiaun bele hamosu Foin-Sa’e Nakar. Inan-aman Nakar, violentu, jogador, lanuteen, kriminozu ho frekuenta buat aat sira mós sai problema ida ba oan sira, tanba oan sira sei kopia tuir inan-aman nia hahalok.

Funsaun sosial seluk, hanesan ambiente wainhira la funsiona diak maka fo mós influensia aat, purezemplu hela iha bairru ne’ebé nakonun ho problema sosial hanesan violensia, konsumu alkol, droga no seleseluk tan sei halo foin sa’e ne’ebe buka ninia identidade sei sai aat tanba kopia tuir ambiente bairru nia moris. Konviviu ho kolega sira otas hanesan eh la hanesan ne’ebé nakar sei influensia formasaun personalidade oan sira nian. Konviviu ho kolega sira fumador, hemu tuador, drogadu ho seluseluk tan sei halo sira mós sai hanesan ne’e.

Fator sira seluk ne’ebé mós kontribui ba hamsou Foin-Sa’e Nakar hanesan edukasaun kona-ba personalidade iha eskola la iha eh la efikaz, baze relijiaun ladun forti, la iha kanal hodi kanaliza talenta ho gostu, liberdade ne’ebé esesivu no problema sira budu hela iha laran halo sira bele halai ba buat sira negativu nian.

Influensia husi informasaun ho Teknolojia. Informasaun ho teknolojia iha mundu modernu, liliu televizaun, rádio, internet ho telemóvel lori impaktu negativu ba foin-sa’e sira. Familia balu iha uma rasik ladun ko’alia ba malu tanba ida-idak komunika ho nia televizaun ho internet. Situasaun ida ne’e hamosu hahalok anti sosial ida tanba la iha interaksaun entre membru família sira iha uma laran. Inan-aman tanba okupadu ho serbisu, tempu barak liu halo aktividade iha uma li’ur, susar kontrola oras ho programa oan sira haree televizaun ho internet iha uma. Oan sira antes ou fila husi eskola, tuur oras ba oras iha televizaun ho internet nia oin. Programa hotu-hotu ne’ebé televizaun fo, hahu hosi diak to’o aat nian, liliu programa sira ne’ebé oan sira otas seidauk to’o atu haree, hanesan filme sira kona-ba violensia, violasaun, semi-porno ho porno, oan sira haree hotu. Pior liu tan DVD kona-ba filme sira asaun ne’ebé hatudu violensia makaas nune’e mos DVD kona-ba filme semi-porno ho porno, ohin loron fa’an iha ne’ebe-ne’ebe hanesan ema fa’an kankung. Husi internet, foin- sa’e sira nakar, kopia filme porno hodi haruka tutan ba malu liu husi telemóvel ba telemóvel iha ne’ebe forma tiha rede ho gang Foin-Sa’e Nakar sira. Buat hirak ne’ebe sira haree eh hetan husi televizaun ho internet influensia makaas sira nia hanoin ho hahalok no forma foin sa’e sira nia personalidade ne’ebé seidauk formadu diak hodi sai nakar tanba kopia tuir buat sira ne’ebe fo sai hosi meiu sira teknolojia modernu ne’e.

Tuir ema matenek na’in sira hosi sosiologia katak Foin-Sa’e Nakar la sei mosu wainhira hatan funsaun família nian hirak ne’e. Funsaun hirak ne’e maka funsaun (1) biolojika, (2) funsaun hakiak/kuidadu, (3) funsaun ekonomia, (4) fungsi relijiaun ho (5) funsaun sosial. Foin-Sa’e Nakar tanba seidauk hatan funsaun 3 husi funsaun 5 iha leten, hanesan Funsaun ekonomia ne’ebé orienta ba iha serbisu inan-aman nian. Tanba inan-aman nia ekonomia sai hanesan sasukat kapasidade ekonomika hodi hatan nesesidade família nian. Funsaun relijiaun baibain orienta liu ba moris tuir relijiaun nian iha família nia laran tanba vida relijioza família nian sai mós hanesan sasukat ida hodi haree funsionamentu sosial família nian. Konseitu funsionamentu ne’e mós bele haree hosi espiritualidade tanba família ne’ebé halo tuir valor sira ne’ebé relijiaun hanorin sei transmite mós valor sira diak ne’e ba oan sira. Funsaun sosial maka desvio komportamentu eh foin-sa’e ne’ebé hatudu hahalok anti sosial, kontra norma sosial, relijiaun ho regra no norma sira ne’ebé vigora iha sosiedade nia laran. Wainhira iha sosiedade nia laran buat hotu la’o tuir regra ho norma sosial ne’ebe harii ona maka ho mesamesak la hamosu ona Foin-Sa’e Nakar basaa ema hotu moris tuir regrasira ne’ebe ema hotu fiar no tuir.

Bele evita Foin-Sa’e sira ne’ebe la konsege hetan papel identidade ho kontrola an fraku. Ninia solusaun liu hosi prinsipiu imajem eh figura. Foin-sa’e tenki kopia tuir figura ema sira be hakat liu ona otas foin-sa’e ho diak nune’e mós kopia tuir sira ne’ebé konsege hadi’a an ne’ebé antes mós la konsege atinji papel identidade.

Tenki iha motivasaun husi familia, mestre, kolega otas hanesan hodi atinji papel identidade ou hetan identidade ne’ebe diak.

Vontade inan-aman nian hodi hadi’a kondisaun familia hodi kria familia armonika, komunikativu, hakmatek no fiar–an ba foin-sa’e.

Foin-sa’e tenki hatene fihir kolega ho ambiente ne’ebeé diak no mós inan-aman fo orientasaun ho se no komunidade oin-sa maka foin sa’e tenki ransu.

Foin sa’e forma lutu ba an hodi labele influensiadu lalais ho kolega sira otas hanesan ou komunidade ne’ebe la tuir nia hakarak.

Tenki iha domin ho atensaun husi inan-aman ba oan sira kona-ba sa-ida de’it maka sira presiza.

Tenki iha supervizaun husi inan-aman ne’ebé la’os atu hanehan, hanesan husik nia halo buat ne’ebe de’it sei iha limite laran, no wainhira nia halo liu ona inan-aman tenki bolu atensaun no esplika razaun loloos ba nia kona-ba impaktu ho konsekuensia negativu ne’ebe nia tenki responsabiliza se nia hakarak halo nafatin buat ne’ebe liu limite ona.

Husik nia ransu ho kolega sira otas hanesan, ou ne’ebe diferensa otas tinan rua ou tolu boot liu nian. Tanba husik nia ransu ho ne’ebe maka otas dok liu husi nia, maka nia mos bele influensiadu ho maneira moris ne’ebe tuir loloos nia seidauk presiza atu halo.

Supervizaun ne’ebé presiza no intensivu ba meiu komunikasaun hanesan televizaun, internet, radio ho telemovel ho seluseluk tan.

Evita oan sira uza telemóvel hodi halo buat aat hanesan haruka imajem sira pornografiku ba malu. Ba ida ne’e, diak liu lalika sosa telemóvel ba oan sira tinan sei ki’ik liu 18. Karik fo hodi fasilita komunikasaun, diak liu fo telemóvel sira baratu eh simples ne’ebé la iha asesu ba imajem ho internet. Tanba ema eh kolega balu nakar, bele haruka imajem sira pornografiku ba sira hodi estraga sira nia personalidade.

Presiza orientasaun kona personalidade husi eskola, tanba iha ne’eba maka foin-sa’e sira pasa tempu barak liu alem de uma. Presiza introdusaun obrigatória matéria kona ba edukasaun ba sidadania iha eskola, iha ne’ebé kobre hotu edukasaun kona ba etika ho moral no oin-sa komporta iha sosiedade nian laran. Nune’e hodi hanorin kona ba sa-ida maka bele halo ho labele halo tuir lei, reliziaun ho norma ho regra sira sosial nian.

Tenki fo apoia ba Foin-Sa’e nia gostu ne’ebe pozitivu. Labele terinetik sira nia gostu wainhira sei pozitivu. Tanba bandu netik bele perturba sira nia personalidade ho fiar an.

Nudar inan-aman tenki sai hanesan fatin ne’ebe diak no solusaun hodi oan sira hato’o nia problema ho aspirasaun nune’e hodi sira bele kanaliza sa-ida maka sira hanoin no tulun inan aman hodi orienta oan sira ba futuru.

Media sira tenki tuir kontribui ba formasaun foin-sa’e sira nian personalidade no tulun loke ema nia hanoin hodi la’o ba oin. Labele sai konservador no obstakulu ba iha muda mentalidade ema nian.

Foin-sa’e sei liu hela iha prosesu ba formasaun identidade, faze tranzisaun ne’ebe la fasil. Tanba ne’e presiza akompaiãmentu ida ne’ebe diak hosi família ho eskola. Ho nune’e de’it maka ita bele forma ema Timor ne’ebe diak, diak ba nia an, ba família ho ba sosiedade.

Kultura eh valor sira ne’ebe di’ak, mai husi ne’ebe de’it, ne’ebe di’ak hodi tulun progresu ho dezenvolvimentu Timor nian, ita la presiza kontra ho matan delek. Ita kontra maka buat sira negativu, la’os husi rai-li’ur nian de’it, maibe husi mós ita nian rasik. Ita labele sai vitima ho atrazadu beibeik ba ita nia kultura hirak ne’ebe la di’ak. Ita presiza defende kultura ho valor sira universal ne’ebe diak nune’e mos valor sira Ita-nian rasik ne’ebe pozitivu. Ho nune’e de’it maka ita foin bele la’o ba oin. Povo hosi rai balu la la’o ba oin tanba sira nia kultura rasik sai obstakulu ba sira nia dezenvolvimentu. Buat ne’ebe presiza muda tenki muda.

Artigu ida ne'e publika ona iha STL Edisaun 11/032010