Tetum bolu Assuelar *
Anacleto. C. Ribeiro (Lian Nain Timor-oan)
Maijor Jeneral Taur Matak koalia makaas hodi sadik Governu atu muda politika nebe tenke uza Tetun iha tribunal/justisa tanba iha polemika konaba desizaun tribunal hodi hatun sentensa ba Veteranu Oan Kiak ho Alberto da Costa (Notisia TVTL, oras 20.00, 11 Marsu 2010). Kasian tebes, sekarik ema tama kadeia saugati deit tanba durubasa la hatoo lia lolos iha tribunal no tanba lian nebe uza iha tribunal laos povu nia lian inan.
Nia laos sadik deit Governu maibe nia mos sadik no fanu Timoroan hotu katak tempu too ona ba ita atu hahii no hauelok ita Lian Inan Tetun nudar identidade nasional. Lian Inan nebe tuir los hetan fatin diak maibe iha realidade sai fali hanesan oan kiak ka marjinalizadu tanba ita rasik la fo atensaun. Problema lian nee laos deit iha justisa maibe afeta sektor hotu-hotu iha moris povu nian.
Se la sala karik, foin iha lider Timoroan ida nee maka koalia ho aten barani fo sai problema lian Tetun nee ba publiku. Nee hatudu nia sentidu nasionalismu no pozisaun nudar Timoroan nebe iha identidade rasik. Tuir loos, lider sivil sira mak koalia makaas ba asuntu lian nee lao’s major jeneral Taur Matan Ruak. Liu tiha loron ida, Prezidente Parlamentu Nasional, Fernando Lasama mos deklara iha TVTL hodi fo nia apoiu ba deklarasaun Taur nian.
Major jeneral nia deklarasaun nee mos fanu hau atu hatama netik hau nia kanuru tohar iha asuntu ida nee. Hau la’os atu buka lia maibe atu sokar lia oituan atu ita bele fanu malu malu konaba asuntu lian nee. Nee hanesan biban ida diak ba hau atu hatoo hau nia preokupasaun nebe budu kleur ona. Buat hirak nee hotu mosu tanba ita Timoroan hotu nia sala. Ita nia sala kolektiva.
Sala dahuluk. Ita nia Lei Inan (Artigu 13) hatuur momos katak Lian Tetun hanesan lian ofisial hamutuk ho Lian Portugues. Lei Inan mos hateten katak Tetun nudar Lian Nasional hamutuk ho lian sira seluk iha TL. Tuir lolos, Lian Tetun hetan status ida aas liu tanba Tetun mos hanesan Lian Nasional hamutuk ho lian sira iha Timor-Leste. Maibe iha pratika, Lian Tetun sai deit hanesan lian “auxiliar” nebe halao funsaun atu komplementa deit lian ofisial ida seluk. Atu dehan lolos ita trata ita nia lian Tetun hanesan lian “Asulear”. Iha tempu Portugues termu nee hetan signifikadu derogatoriu nebe refere ba ema sira nebe halo servisu hanesan “pembantu” ba sira nia patraun (malae mutin sira).
Sala darua. Ita seidauk defini didiak ita nia politika promosaun no dezenvolimentu lian Tetun. Ita bele hare, liuliu iha sistema edukasaun, lian Tetun hanesan deit lian auxiliar ka ‘asulear’ba lian ida seluk. Lian instrusaun iha eskola mak lian Portugues. Nunee mos promosaun ba lian ida nee makaas liu fali lian Tetun. Mestre Timoroan sira tenke hakaas aan hodi tuir kursu Portugues nebe dala barak halo sira haluha hela sira nia alunus sira.
Sala datolu. Ita dehan katak ita adopta sistema multilingualismu maibe ita deskrimina hela ita nia Lian Tetun, Tetun sai fali Lian bainaka iha nia uma rasik. Ita laiha politika klaru ba promosaun ita nia lian rasik. Saida mak ita hetan, ita nia oan sira koalia lian Tetun ida naran “TetunBahasaGues”, atu dehan katak ita koalia Tetun mos lalos, koalia Bahasa mos soin sala hela, kahur tan ho Portugues mak sei rungu-ranga liu tan. Hein katak nee labele refleta ba ita nia identidade nudar nasaun ida nebe lahatene nia hun ho nia dikin.
Sala dahaat. Ita barak mak sei iha mentalidade ‘asulear’. Nee hanesan moras ida nebe kona nasaun sira nebe foin sai hosi ukun kolonialismu no okupasaun nebe kleur. Tanba kleur moris iha ema seluk nia ukun, maka ita sei hanoin hela katak saida mak ita nia patraun sira halo ba ita nee mak diak no loos liu. Ita sai sabraut deit. Ita seidauk bele tais didiak saida mak ita bele simu hosi malae sira hosi tasi-balu. Ita hanoin katak buat hotu-hotu nebe mai hosi liur nee diak hotu, needuni ita tolan tomak deit.
Sala dalima. Ita haluha tiha katak lian Inan Tetun maka nudar ingrediente importante ida ba harii nasaun Timor-Leste. Ita haluha tiha katak lian mak nudar knuk ba kultura nebe luut ita nia valor kultural sira nebe ikus mai sai hanesan abut ba ita nia identidade nasional. Lian Tetun nee mos hanesan tali nebe kesi ita nia unidade nasional. Se ita la hametin ita nia lian maka nasaun mos sei la metin. Ita nia kultura, ita nia historia mos depende ba ita nia lian. Ho lian ida maka ita bele kesi ita nia unidade nasional. Krize sosio-politika 2006 hatudu momos ba ita katak tanba laiha nasaun ida forte maka estadu bele monu. Tanba ita laiha buat ida atu kesi ita nia unidade nasional maka ema doko rai oituan hodi soran ema lorosae ho loromonu, ita hotu tata rai kedas. Nee tanba ita seidauk iha vizaun ida ba nasaun Timoroan nian.
Sala daneen. Ita nia nai ulun sira seidauk iha lia ida konaba vizaun ba harii nasaun ida nebe klaru. Ita seidauk klaru konaba saida mak dezenvolvimentu ‘nasaun’. Ita presiza hanoin katak ‘harii nasaun’ nee buat ida no ‘harii estadu’ nee buat seluk ida. Nasaun nee hare liu ba aspetu sosio-kultural maibe estadu hare liu ba aspetu politika no soberania estadu nian. Nasaun mak klamar ka spiritu ba estadu (Renan, 1882). Estadu ida bele tuba rai metin bainhira iha Nasaun ida forte. Nasaun mak hakiak no sustenta estadu. Ita mos bele dehan ho metafor katak nasaun mak software no estadu mak hardware ba komputador ida.
Sala dahitu. Ba nasaun sira foin ukun aan, dala barak ita preokupa liu ho oinsa harii estadu no tanba euforia foin hetan liberdade no ita haluha tiha fo atensaun asuntu nasaun nian. Ita haluha tiha katak dezenvolmentu nasaun no estadu tenke lao dala ida deit. Selae, ita sibuk liu ho hadia hardware, ita nia bainaka sira, liuliu ita nia patraun sira, hadia daudauk ita nia software. Bainhira ita hafodak, ita nia sistema nasaun no estadu ema seluk mak ukun tiha ona. Keta haluha katak, maske kolonialismu hotu ona maibe kolonialismu bele mosu fali ho forma seluk. Samea bele troka kulit maibe nia samea nafatin.
Sala boot ida seluk, ita haluha tiha katak ita nia lian inan sira mak hanesan transporte ba ita nia valor kultural sira. Se ita hanorin fali ema seluk nia lian ba ita nia oan sira iha eskola, hanesan deit katak iha hanorin hela ema seluk nia kultura ba ita oan sira. Oinsa mak ita bele hanorin ita nia kultura ba ita nia oan sira? Oinsa mak ita bele hanorin ita nia sira atu sente orgullu hanesan ema Timoroan ida nebe iha identididade rasik?
Sala ida ikus. Sala ida nee mak hanesan sala boot liu tanba iha matenek nain lubun ida nebe hanoin katak Tetun nee so bele dezenvolve deit bainhira ita dezenzolve Lian Portugues. Nee hanoin ida sala boot tanba halo tetun hanesan lian ‘Asulear’. Hanoin nee tenke muda atu ita bele halao Timoroan sira mak Patraun sira nia lian rasik.
Tempu too ona, liuliu iha tempu Quaresma nee, ita hotu-hotu aproveita atu halo reflesaun atu bele hakribi ita nia sala kolektiva hirak nee, atu ita hotu ho neon metin hakat ba oin hodi bele dehan ba malae mutin sira: “A Minha Patria é Lingua TETUN!” no la’os “A Minha Patria é a Lingua Portuguesa!” Hau beik sala, beik sala, ladiak Liu!
KOMENTARIU BADAK
Anacleto. C. Ribeiro (Lian Nain Timor-oan)
Maijor Jeneral Taur Matak koalia makaas hodi sadik Governu atu muda politika nebe tenke uza Tetun iha tribunal/justisa tanba iha polemika konaba desizaun tribunal hodi hatun sentensa ba Veteranu Oan Kiak ho Alberto da Costa (Notisia TVTL, oras 20.00, 11 Marsu 2010). Kasian tebes, sekarik ema tama kadeia saugati deit tanba durubasa la hatoo lia lolos iha tribunal no tanba lian nebe uza iha tribunal laos povu nia lian inan.
Nia laos sadik deit Governu maibe nia mos sadik no fanu Timoroan hotu katak tempu too ona ba ita atu hahii no hauelok ita Lian Inan Tetun nudar identidade nasional. Lian Inan nebe tuir los hetan fatin diak maibe iha realidade sai fali hanesan oan kiak ka marjinalizadu tanba ita rasik la fo atensaun. Problema lian nee laos deit iha justisa maibe afeta sektor hotu-hotu iha moris povu nian.
Se la sala karik, foin iha lider Timoroan ida nee maka koalia ho aten barani fo sai problema lian Tetun nee ba publiku. Nee hatudu nia sentidu nasionalismu no pozisaun nudar Timoroan nebe iha identidade rasik. Tuir loos, lider sivil sira mak koalia makaas ba asuntu lian nee lao’s major jeneral Taur Matan Ruak. Liu tiha loron ida, Prezidente Parlamentu Nasional, Fernando Lasama mos deklara iha TVTL hodi fo nia apoiu ba deklarasaun Taur nian.
Major jeneral nia deklarasaun nee mos fanu hau atu hatama netik hau nia kanuru tohar iha asuntu ida nee. Hau la’os atu buka lia maibe atu sokar lia oituan atu ita bele fanu malu malu konaba asuntu lian nee. Nee hanesan biban ida diak ba hau atu hatoo hau nia preokupasaun nebe budu kleur ona. Buat hirak nee hotu mosu tanba ita Timoroan hotu nia sala. Ita nia sala kolektiva.
Sala dahuluk. Ita nia Lei Inan (Artigu 13) hatuur momos katak Lian Tetun hanesan lian ofisial hamutuk ho Lian Portugues. Lei Inan mos hateten katak Tetun nudar Lian Nasional hamutuk ho lian sira seluk iha TL. Tuir lolos, Lian Tetun hetan status ida aas liu tanba Tetun mos hanesan Lian Nasional hamutuk ho lian sira iha Timor-Leste. Maibe iha pratika, Lian Tetun sai deit hanesan lian “auxiliar” nebe halao funsaun atu komplementa deit lian ofisial ida seluk. Atu dehan lolos ita trata ita nia lian Tetun hanesan lian “Asulear”. Iha tempu Portugues termu nee hetan signifikadu derogatoriu nebe refere ba ema sira nebe halo servisu hanesan “pembantu” ba sira nia patraun (malae mutin sira).
Sala darua. Ita seidauk defini didiak ita nia politika promosaun no dezenvolimentu lian Tetun. Ita bele hare, liuliu iha sistema edukasaun, lian Tetun hanesan deit lian auxiliar ka ‘asulear’ba lian ida seluk. Lian instrusaun iha eskola mak lian Portugues. Nunee mos promosaun ba lian ida nee makaas liu fali lian Tetun. Mestre Timoroan sira tenke hakaas aan hodi tuir kursu Portugues nebe dala barak halo sira haluha hela sira nia alunus sira.
Sala datolu. Ita dehan katak ita adopta sistema multilingualismu maibe ita deskrimina hela ita nia Lian Tetun, Tetun sai fali Lian bainaka iha nia uma rasik. Ita laiha politika klaru ba promosaun ita nia lian rasik. Saida mak ita hetan, ita nia oan sira koalia lian Tetun ida naran “TetunBahasaGues”, atu dehan katak ita koalia Tetun mos lalos, koalia Bahasa mos soin sala hela, kahur tan ho Portugues mak sei rungu-ranga liu tan. Hein katak nee labele refleta ba ita nia identidade nudar nasaun ida nebe lahatene nia hun ho nia dikin.
Sala dahaat. Ita barak mak sei iha mentalidade ‘asulear’. Nee hanesan moras ida nebe kona nasaun sira nebe foin sai hosi ukun kolonialismu no okupasaun nebe kleur. Tanba kleur moris iha ema seluk nia ukun, maka ita sei hanoin hela katak saida mak ita nia patraun sira halo ba ita nee mak diak no loos liu. Ita sai sabraut deit. Ita seidauk bele tais didiak saida mak ita bele simu hosi malae sira hosi tasi-balu. Ita hanoin katak buat hotu-hotu nebe mai hosi liur nee diak hotu, needuni ita tolan tomak deit.
Sala dalima. Ita haluha tiha katak lian Inan Tetun maka nudar ingrediente importante ida ba harii nasaun Timor-Leste. Ita haluha tiha katak lian mak nudar knuk ba kultura nebe luut ita nia valor kultural sira nebe ikus mai sai hanesan abut ba ita nia identidade nasional. Lian Tetun nee mos hanesan tali nebe kesi ita nia unidade nasional. Se ita la hametin ita nia lian maka nasaun mos sei la metin. Ita nia kultura, ita nia historia mos depende ba ita nia lian. Ho lian ida maka ita bele kesi ita nia unidade nasional. Krize sosio-politika 2006 hatudu momos ba ita katak tanba laiha nasaun ida forte maka estadu bele monu. Tanba ita laiha buat ida atu kesi ita nia unidade nasional maka ema doko rai oituan hodi soran ema lorosae ho loromonu, ita hotu tata rai kedas. Nee tanba ita seidauk iha vizaun ida ba nasaun Timoroan nian.
Sala daneen. Ita nia nai ulun sira seidauk iha lia ida konaba vizaun ba harii nasaun ida nebe klaru. Ita seidauk klaru konaba saida mak dezenvolvimentu ‘nasaun’. Ita presiza hanoin katak ‘harii nasaun’ nee buat ida no ‘harii estadu’ nee buat seluk ida. Nasaun nee hare liu ba aspetu sosio-kultural maibe estadu hare liu ba aspetu politika no soberania estadu nian. Nasaun mak klamar ka spiritu ba estadu (Renan, 1882). Estadu ida bele tuba rai metin bainhira iha Nasaun ida forte. Nasaun mak hakiak no sustenta estadu. Ita mos bele dehan ho metafor katak nasaun mak software no estadu mak hardware ba komputador ida.
Sala dahitu. Ba nasaun sira foin ukun aan, dala barak ita preokupa liu ho oinsa harii estadu no tanba euforia foin hetan liberdade no ita haluha tiha fo atensaun asuntu nasaun nian. Ita haluha tiha katak dezenvolmentu nasaun no estadu tenke lao dala ida deit. Selae, ita sibuk liu ho hadia hardware, ita nia bainaka sira, liuliu ita nia patraun sira, hadia daudauk ita nia software. Bainhira ita hafodak, ita nia sistema nasaun no estadu ema seluk mak ukun tiha ona. Keta haluha katak, maske kolonialismu hotu ona maibe kolonialismu bele mosu fali ho forma seluk. Samea bele troka kulit maibe nia samea nafatin.
Sala boot ida seluk, ita haluha tiha katak ita nia lian inan sira mak hanesan transporte ba ita nia valor kultural sira. Se ita hanorin fali ema seluk nia lian ba ita nia oan sira iha eskola, hanesan deit katak iha hanorin hela ema seluk nia kultura ba ita oan sira. Oinsa mak ita bele hanorin ita nia kultura ba ita nia oan sira? Oinsa mak ita bele hanorin ita nia sira atu sente orgullu hanesan ema Timoroan ida nebe iha identididade rasik?
Sala ida ikus. Sala ida nee mak hanesan sala boot liu tanba iha matenek nain lubun ida nebe hanoin katak Tetun nee so bele dezenvolve deit bainhira ita dezenzolve Lian Portugues. Nee hanoin ida sala boot tanba halo tetun hanesan lian ‘Asulear’. Hanoin nee tenke muda atu ita bele halao Timoroan sira mak Patraun sira nia lian rasik.
Tempu too ona, liuliu iha tempu Quaresma nee, ita hotu-hotu aproveita atu halo reflesaun atu bele hakribi ita nia sala kolektiva hirak nee, atu ita hotu ho neon metin hakat ba oin hodi bele dehan ba malae mutin sira: “A Minha Patria é Lingua TETUN!” no la’os “A Minha Patria é a Lingua Portuguesa!” Hau beik sala, beik sala, ladiak Liu!
KOMENTARIU BADAK
- Tetum nudar identidade
Emar Timor atu hetan fatin iha mundu, atu hetan naran no nodi la hanesan ho rai seluk, buka hakas-an haburas lian tetum. Lian seluk nebe ita iha, hanesan portugues, bele sikat ba tekstu ruma iha tetum ka kahur wainhira ita buka tetun la hetan ona. Atu nune'e, tetum labele sai fali "crioulo" ka koalia portuguese ho dalan seluk. Maluk Ribeiro ninia laran la hakmatek (preocupasaun) hau nia preocupasaun mos, maibe preocupa deit la to'o, mai ita buka hadia (corrige) lian tetun nebe mos (genuina) la kahur tun sae atu nune' e loron ida besik ka kleur ita nia mehi tau tetum nudar lian nasional bele sai realidade. Tetum nudar identidade ne' e sadik ida duni!
Responsavel Tetum mak se?
Ema balun iha ona responsabilidade atu hadia Tetum mak "Institutu da Lingua Dili". Instituisaun ne'e bele simu hanoin maijor Taur Matak Ruak nian, husu ba autoridade, eskola no sektores sira seluk atu bele tau ba pratika, liu-liu, hakas-an koalia tetum nebe los, hakerek tetum nebe los iha diskursu ofisial ka komunikadus. Jornalistas sira mos iha resposnabilidade bo'ot tan povo iha baze, haktuir deit saida mak media (audiovisual) hato'o ba sira no hasara tuir nai-ulun sira nia koalia. Ohin loron, se Tetum la buras, ne' e tan ema barak "la hakas-an" ka hanesan matenek nain loron baluk sira "koalia lian seluk deit" la fo folin ba ita nia lian rasik.
Durbasa, tradutor ida nebe?
Ohin loron durbasa ka tradutor ne' e importante atu hatutan lian ida ba lian seluk maibe "conseitu durbasa" ne'e iha ninia sentidu barak. Aiknanoit: iha tribunal lei nain mak durbasa ka tradutor lei nian. Iha Timor faktus balun mak ne' e: juis timor-oan la hatene portuguese. Juis Internasional la hatene Tetum. Sira nain rua hamutuk durbasa fali lei hakerek ho lian Indonesia. Iha ne' e Maijor General Matan Ruak ninia sugestaun bele los no merese ita hotu ninia atensaun. Lia fuan "la hatene" signifika la tuir razaun lolos ka standar nebe satisfaz ema hotu, liu-liu, ida nebe tama kadeia, hanesan vitima husi ema seluk ninia ignoransia iha lian Tetum.
Referensia modesta balun
Se ita haraik-an wit-oan bele aprende diak Tetum ho maluk sira nebe traduz Biblia ba Tetum nebe los no mos tekstu barak nebe bele hetan husi Igreja;
Se ita haraik-an wit-oan karik hariku-an ho diksionariu Tetum balun (GEOF husi Australia ne' e no Luis Costa);
Se ita haraik-an wit-oan karik buka rona maluk sira nebe koalia Tetum terik, nune' e bele hariku Tetum nudar lian nasional
obrigadu wain FJ
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.