LAKOHI KOOPERA HO KAK: FRETILIN NABURAS KKN IHA TIMOR LESTE

Husi: Jairton Redentor Soares*

Nakarak eh nakohi, gosta eh la gosta, Komissario KAK eleito ona. Maioria deputados no povo nia konfiansa tula ona ba sr. Adérito Soares nia kabaas leten. Ema hotu tenki basa liman tanba ne’e nudar nakat ida diak tebes nodi nalo funu nasoru KKN, moras ne’ebe mundu tomak nakribi.

Nakat diak ne’e la monu diak ba bankada Fretilin ne’ebe desde nahu kedas kontra makas figura ne’e. Nakerek na’in nakfodak tebes nare iha deklarasaun xefe bankada Fretilin nian, sr. Aniceto Guterres nian iha jornal STL loron 02/02/2010, em vez de fo kongratulasaun, nia nalu fali atake violento ida nasoru nia maluk ne’ebe sira sei jerasaun ida, mai husi RENETIL no FRETILIN hotu. Maibe, ne'e nanesan buat normal ida iha vida politika. Buat ne'ebe la normal maka buka politiza Komissaun Anti Korrupsaun ne'ebe independente. Politizasaun ne'e ita nare malorek los. Fretilin aceita tuir nalo votasaun wainhira sira nia ema, Sebastião Dias Ximenes tama ona iha kandidatu, karik la tama, sira mos falta nela de'it iha PN nodi difikulta eleisaun ba Komissario KAK. Nalu liu tiha eleisaun, Sebastião lakon, Fretilin la kontente nafatin. Ho nirus no nervus to'o fuk lahan, Xefe bankada Fretilin nian, sr. Aniceto dun Adérito Soares “arrogante”, “buka hatun malu de’it”. At liu tan nia dehan “Fretilin sei la fo kontribuisaun ba serbisu KAK” no “ami sei la koopera ho nia tanba ami fiar katak nia sei la kombate korrupsaun, maibe sei sai de’it liman ain ba AMP”. Uluk Fretilin sira fiar los de'it ba Sebastião Dias Ximenes atu nalu milagre kombate korrupsaun, tan ne'e, partido ne'e rasik trava sr. Aderito ho sr. Aniceto rasik nodi labele sai Provedor Direitus Humanos no Justisa (PDHJ). Sr. Aniceto kala seidauk aprende ho lisaun ne'e. Sebastião nia mandato nudar PDHJ notu ona, ema hira ona maka nia investiga no natama ona ba kadeia? ZERO. Oinsa mak bele fiar fali ba ema falhado (gagal) ida nodi nalu serbisu ne'ebe todan liu tan? FPDK mos lakon, UNDIL mos sabraut, PDHJ mos nanesan, se maka fiar lerek ba ema falhado ida bele kombate korrupsaun?

Nare nusi buat hirak ne’e hotu, ita nusu tan-sa FRETILIN nakribi tebes sr. Adérito Soares? Iha resposta balu maka ne’e:

1. Sr. Adérito nalo parte Fretilin Mudansa ne’ebe kontra makas lideransa Fretilin nian ne’ebe lidera nusi sr. Lu-Olo ho sr. Alkatiri iha ne’ebe sr. Aniceto mos nalo parte hotu. Sira kontra tanba lideransa Fretilin la natene moris tuir demokrasia nian ne'ebe respeita ema hotu no aposta iha dialogo nodi rezolve problemas internas partido nian.

2. Sr. Adérito ho Fretilin Mudansa apoia CNRT nodi nalo lakon Fretilin iha eleisoens prezidensiais ho legislativas iha 2007, iha ne’ebe nalo sr. Lu-Olo ho sr. Alkatiri lakon total nodi la sai Prezidenti Republika ho Primeiro Ministro. Derrota ida ne’e nalo sr. Aniceto ne’ebe ambiciona tebes atu sai Prezidenti Parlamento Nasional ou ministro Justisa mos lakon. Ida ne’e mak nalo sira nia laran moras liu duke buat sira seluk. Frustrado tanba la netan fatin ona mak sr. Aniceto expressa ho diak tebes liu husi lia-fuan "buka hatun malu de'it" tanba la tulun nasa'e sira ba boot. Karik sr. Aderito tulun nasa'e sira karik, ohin loron sira hotu basa liman ba sr. Aderito.

3. Fretilin ta’uk tebes sr. Adérito tanba, desde inisiu kedas nia nalo parte Fretilin no nia kuinese diak tebes membros Governos ho direktores Fretilin sira ne’ebe korruptos, tan ne’e sira prefere Sebastião Dias Ximenes nodi bele proteje sira nanesan durante ne’e netan proteksaun diak nusi Sebastião. Sira ta’uk Adérito atu forma sira la’o ba iha Tribunal ho Bekora.

4. Fretilin nian osan mean Sebastião Dias Ximenes, husi sayap FPDK lakon ho Adérito Soares, ne’ebe natudu tan dala ida Fretilin nia derrota iha kombate politika. Ida ne'e mos nalu laran moras hotu.

Afirmasaun xefe bankada Fretilin nia iha leten natudu mos partido historiku ne’e laiha seriedade atu kombate KKN tanba ne’e, sr. Aniceto ho laran tomak dehan “Fretilin sei la fo kontribuisaun ba serbisu KAK”. Furak tebes sr. Aniceto, husik ba AMP halo KKN ho livre tanba Fretilin nia papel nudar opozisaun mai nametin tan KKN. Karik nune’e, Fretilin la iha ona autoridade politika no moral atu ko’alia konaba KKN. Ka Fretilin mos ta’uk fo kontribuisaun ba serbisu KAK nian ne'ebe signifika mos Fretilin entrega rasik ninia korruptor sira ba justisa?

Fretilin bele de’it “la kontribui ba serbisu KAK” nian ou “la koopera ho Adérito” maibe la iha ema ida ses husi justisa. Lakohi kontribui ho kolabora, halo kazu balu ligadu ho Fretilin dada naruk ba beibeik sei estraga de’it Fretilin nia imajem duke partido sira seluk nian. Partido sira seluk sei kontente tebes se kazu KKN balu ligado ho Fretilin arrasta to’o 2012 tanba bele estraga FRETILIN nia naran. Neduni, se lakohi kontribui ho koopera nodi kombate KKN signifika Fretilin rasik mak estraga nia an rasik. Lakohi kontribui no koopera signifika Fretilin rasik buka nametin no naburas KKN iha Timor-Leste. Partido ida nune'e, diak liu taka de'it, tanba natene kontribui de'it ba na'uk povo nia osan liu nusi lakohi koopera nodi kombate korrupsaun.

Nalo oin-sa ba mos, KAK nudar entidade ida independente ho imparcial, neduni tenki buka kombate KKN ho firmi no labele influenciado nusi forsa politik ruma. Governo AMP sei manan kredito politik boot wainhira KAK ne’e rasik ataka uluk korruptor sira iha governasaun AMP nian molok investiga korruptor sira Governo Fretilin nian. Ho nune’e natudu ba publiku katak AMP iha seriedade kombate duni korrupsaun. Bele nahu uluk nalo investigasaun ba kazu sira ne’ebe mosu barak iha imprensa nacionais ho internacionais ne’ebe envolve membros Governo sira ou alta fugura sira Estado nian. Ho nun'e de'it bele nalu korruptor sira nia kutun sai maten.

Belun Aniceto seidauk tarde atu nadia an, ita boot sei nurak nela. Diak liu kontribui buat diak ruma ba ita rain nodi ema hotu bele nanoin netan ita iha loron ikus, duke tau sapato, kalsa ho kamiza Alkatiri nian ne'ebe nakonun ho iis odio ho vingansa ne'ebe sobu hela de'it ita rain. Iha politika, buat hothotu possivel, seidauk tarde atu nadia an.

Mai ita hotu namutuk fo apoio ba sr. Adérito Soares nodi tara no nedi korruptor sira ba kruz. KKN nudar virus sociedade nian, neduni tenki kombate ho determinasaun no firmeza.

* Estudante UNPAZ haruka exklusivu ba FH