Martinho G. da Silva Gusmao
.
Liu tiha aprovasaun orsamentu jeral 2010, PN hahu kedas halo sesaun extra-ordinaria atu hili Komisariu ba Komisaun Anti-Korupsaun (KAK). Maibe, depois Opozisaun Maioria Parlamenar (OMP/FRETILIN) la marka prezensa (boycott) tan la iha “consensus” ho Governu Aliansa Maioria Parlamentar (AMP). Xefi bankada OMP/FRETILIN Sr. Aniceto Guterres, SH tenta atu esplika sira nia pozisaun kona ba “consensus”. Maibe, esplikasaun hirak ne’e hanesan anin hu liu deit. La iha buat ida atu ita kaer metin. Iha biban seluk, mentor poder FRETILIN nian – Dr. Mari Alkatiri – deklara ba publiku katak ninia partidu la hakarak hili “tabeledor” ida atu xefia KAK. Nune’e mos, partidu ki’ik hanesan KOTA buka atu justifika katak partidu boot sira tenki iha konsensu atu hili komisariu iha KAK ne’e.
Ho respeito tomak ba sira nia matenek, ita tenki husu “Saida mak konsensu?” ne’e iha lider politiku sira nia hanoin laran. Se ita loke didiak ita nia hanoin, liafuan “konsensu” ne’ebe OMP uza iha sentidu proprio, mak tenki tuir FRETILIN nia hakarak. Se AMP mak propoin, entaun la iha konsensu; liafuan seluk tan: Governu AMP hakarak sai ditadura, obriga sira nia hakarak deit; la kohi rona ema seluk nia opiniaun. Nst! Maibe, wainhira ita husu “Oinsa mak bele too iha konsensu?”, entaun ita sei la hetan esplikasaun klaru husi OMP, sa tan proposta ne’ebe real no razoavel.
Los, konseptu kona ba “political consensus” ka “rational consensus” hamanas duni debate akademika iha politika (politologia no filosofia). Ita bele sura estudioso sira hanesan: H.G. Gadamer, J. Habermas, John Rawls, Thomas MacCarthy, Donald Dworkin, Robert Nozick, James Bohman, Otfried Hoeffe, inklui husi kampu teologia hanesan Walter Benjamin, J.B. Metz no J. Moltmann. Estudiozu hirak ne’e mak sai hanesan eksponente husi “procedural democracy” ka “deliberalist democracy” (liu-liu Habermas). Atu sai simples: sira hakarak hatudu katak iha demokrasia ne’ebe diak, ita tenki sukat ninia “procedure” hodi halo “deliberation” hamutuk. Rezultadu husi demokrasia la depende deit ba ninia “product”, maibe mos ba “procedure” ne’ebe tenki bazeia ba “legal criteria” adekuadu. Tan ne’e, sira nia pozisaun mos hanaran proceduralist paradigm. Iha ne’e “rational consensus” sai hanesan mata-dalan dahuluk (point of departure) no mata-dalan hakotu lia (point of arrival).
Artigu ida ne’e hakarak hatudu buat simples ida, katak, buat ne’ebe OMP fiar nudar “consensus” la’os “rational” maibe “sentimental”. Iha OMP nia hanoin, sira la dun joga criteria legal. Buat ne’ebe sira sura mak “gostu” politiku. Tan Sr. Aniceto Guterres no Sr. Mari Alkatiri la gosta kandidatu husi AMP (Dr. Aderito de Jesus Soares) entaun kriteria hotu-hotu tenki xumba. Inklui, uza liafuan baratu “tabeledor” ba Sr. Aderito de Jesus.
Kriteria Legal
Hau lê ona lei no. 8/2009 kona ba KAK fila ba fila mai. Maibe, hau la hetan liafuan “konsensu” iha neba. Kona ba hili Komisariu KAK nian, lei hateten deit katak “Comissario é designado pelo Parlamento Nacional, sob proposta do Governo…”! Kandidatu ne’e tenki hetan suporta “maioria absoluta” husi deputadu sira ne’ebe prezente (la’os falta bebeik). No sira be prezente ne’e minimal tenki too ¾ ka ema 49 husi deputadu 65. Husi parte seluk, PN sei hili deit “cidadão timorense, no pleno gozo das suas capacidades, …”; “… elevado nivel de independencia e imparcialidade”. Komisariu ne’e bele mai husi “magistrados judiciarios”, “magistrados do ministerio publico”, “defensores publicos”, “advogados”, jurista sira ne’ebe iha fama diak no esperiensia, agentes policias, ka tekniku investigasaun.
Husi kriteria hirak ne’e hatudu momos katak: Governu mak hahu aprezenta kandidatu. Governu AMP nia proposta sai hanesan “point of departure”. Ita loke lei KAK, no ita sei la hetan liafuan ruma ne’ebe fo lisensa ba opozisaun atu hatoo sira nia kandidatu rasik. OMP bele hatoo ninia opiniaun. Maski nune’e, tuir lei AMP la iha “obrigasaun” atu simu deit kandidatu husi opozisaun. Sa tan, kunsidera opozisaun “gosta” ka “la gosta”. Lei la hateten katak, governu AMP buka atu halo tuir OMP nia gostu. Se governu halo buat ida tenki sinti uluk lai oinsa opozisaun nia gostu, entaun kriteria “rasional” husi lei la iha ona. Husi parte ida ne’e deit FRETILIN la iha razaun klaru atu la marka prezensa iha sesaun ekstra-ordinaria. Hau la soi atu hatur an iha autoridade akademiku husi Sr. Aniceto Guterres no Sr. Mari Alkatiri nia sorin. Dehan katak, sira mesak estudiozu iha direito. Maibe, se ita hotu bele estuda mesak mos, ita hatene katak lei tenki hakruk ba “rationis ordinatio” (STh I-II, 90, 4) ida no iha ninia “imutabilidade” (la bele muda tun muda sae), no “universalidade” (ema hotu-hotu tenki simu iha fatin hotu). Buat ne’ebe lei la hateten, ita la bele halo fali sasukat foun ida (Latim dehan: nulla poena sine legge).
Entaun, husi aspektu legal Governu AMP bele hatoo sira nia kandidatu. La iha liafuan “konsensu” ho OMP antis hatoo kandidatu. Liafuan “konsensu” la iha lei nia laran. Wainhira lei nonok, ita lalika ko’alia no halo cantigas barak. Nune’e mos, AMP la iha obrigasaun atu halo tuir OMP nia gostu.
“Rational consensus” vs “political resentment”
Maibe, iha politika ita tenki halo duni “konsensu”. Husi aspektu ida ne’e mos OMP la dun iha pozisaun klaru. OMP nia sasukat ida deit: la gosta Dr. Aderito de Jesus. Maski sei issue hela, maibe OMP “gosta” liu Sr. Sebastião Dias Ximenes (actual Provedor) no Eng. Mario V. Carrascalão (actual 2 vice primeiro ministro). Kandidatura ema nain 2 ne’e la sala, maibe mos OMP nia justifikasaun la klaru.
Husi estudiozu sira ne’ebe mensiona iha leten, sira hateten katak politika konsensual hatudu ba proceduralist paradigm. Ho liafuan simples: konsensu ne’e prosedura ida, prosesu ida ne’ebe ita la’o tuir. La’os rezultadu ida ne’ebe ita hetan tiha ona. Iha procedure nia laran, ema hotu-hotu ne’ebe involve tenki ko’alia, hatoo nia hanoin, fo opsaun oi-oin no alternativa (wanhira opsaun sira faila) no foti konkluzaun/ rezultadu ida ne’ebe hotu-hotu simu ho laran tomak. Konsensu hakarak dehan katak, “maski ita iha divergencia, maibe ita buka deit convergencia”.
Maibe xave atu kumprende katak, ita bele deit halo konsensus wainhira ita kaer netik buat ruma iha liman – ka, “fact as principle” (H.G. Gadamer). AMP tau netik buat ruma iha liman, mak, Dr. Aderito de Jesus nudar kandidatu. Maibe, OMP dehan seidauk iha konsensu atu hili Dr. Aderito de Jesus. Tan ne’e, sira abandona sesaun plenaria iha PN. Ne’e tuir lian Makasae karik dehan “gali-dugal” (ulun tun ain sae). Ninia razaun simples: wainhira ita seidauk kaer metin buat ida, oinsa mak ita hahu konsensu? Importante: lei haruka atu Governu AMP hatoo lai kandidatu. Governu mak hahu (wainhira Governu seidauk hahu, OMP/ FRETILIN kritika maka’as katak Governu la seriu, ka ho liafuan ‘baratu’ hanesan maulohi, maubobar, maubosok, nst). Depois mak tuir prosedur, PN mak halo consensus iha sira nia sesaun debate no kritika. PN mak fatin lolos nian atu halo consensus. Wainhira konsensu la hetan, entaun ba “voting”. Opozisaun la halo konsensu ho Governu (ne’e intervensaun ba asuntu ekzekutivu; la tuir ona formatura separasaun poder), tan iha Governu nia laran la bele mosu opozisaun politika. Iha diferensia opiniaun entre governantes, bele! Agora, wainhira FRETILIN abandona deit plenaria, “consensus” la bele duni halo. Consensus tenki tuir dalan formal. Dalan ida ne’e mak iha plenaria PN.
Hau hanoin, AMP no OMP la hetan konsensu tan sira hasoru difikuldade rua (2). Ida uluk, entre OMP no AMP la iha duni “ideal speech situation” (J. Habermas). Katak, OMP ulun moruk defende ninia hanoin (gostu) no la tuir regra do jogo ne’ebe sira rasik estabelese iha lei KAK. Iha lei dehan PN mak “hili” (designa). Governu mak propoin. Agora Governu AMP propoin, entaun PN iha deit dalan ida – “hahu diskuti” (loke sesaun plenaria), tuir dalan ideal sira tur hamutuk atu haksesuk malu. Wainhira OMP halai lakon deit, entaun la iha ona “ideal speech situation”. Se ida ne’e la iha, husi rai ku’ak ida ne’ebe mak Sr. Aniceto Guterres bele ke’e sai “consensus”?
Tuir mai, OMP no AMP la dezenvolve “original position” (John Rawls) ho diak. Iha ne’e parte 2 tenki mai ho pozisaun hanesan. Sira la bele sura se mak diak liu, se mak iha poder liu, se mak matenek liu, se mak iha kapasidade liu. Iha kazu ida ne’e, Governu AMP nia pozisaun mak “hatoo kandidatu”, PN (inklui OMP) mak “ko’alia” ba malu atu too iha konsensu: “designa”. Tuir AMP nia hanoin, katak, desizaun atu hili Dr. Aderito de Jesus hanesan opsaun ida “optimo” (terbaik). Maibe, OMP hare katak opsaun ba kandidatu ida ne’e “pessimo” (terburuk). Tuir issue, sira hakarak Sr. Sebastião D. Ximenes ka Sr. Mario V. Carrascalão. Ho pozisaun hanesan ne’e, AMP no OMP tenki halo konsensu. Maibe, pozisaun OMP nian difisil liu, tan lei la dehan katak sira mos bele propoin kandidatu nudar dalan inisiu. Iha pozisaun ida ne’e Governu AMP diak liu, tan lei haruka ekzekutivu atu propoin. Tan ne’e sira tenki buka dalan atu hetan “overlapping concensus” (Rawls). Ne’e atu dehan, konsensu tenki halo atu AMP no OMP hetan dalan justu, diak no simu malu. La bele mosu “resentment” iha sira nia politika. Hau hanoin, OMP la bele aplika kriteria “gosta” ka “la gosta” ba kandidatu ida. Halo nusa ba mos, Sr. Aderito de Jesus ne’e timorense, iha esperiensia iha kampu legal, hatudu ninia pensamentu politiku original (hau iha prazer hodi sai ninia partner iha tempu okupasaun Indonesia hodi dezenvolve pensamentu politiku).
Wainhira OMP la aseita ho Dr. Aderito, entaun sira mak halo aproximasaun ba AMP atu halo ‘negosiasaun’ foun ba kandidatu seluk. Problema OMP nian todan, basa, sira la gosta Aderito depois sira hein atu AMP mak mai ‘hamaus’ sira. Politika Timor Leste la bele depende ba ema ida ka rua nia gostu iha partidu historico boot hanesan FRETILIN.
Ponto Critico
Maibe, pergunta importante liu mak ne’e: kombate korupsaun ne’e tenki mai ho sasukat “legal” ka “konsensu politiku”? Wainhira OMP hakarak deit “konsensu”, entaun ita mos tenki matan moris. Basa, iha nivel psikologia, ita hasoru hela OMP ne’ebe sofre “crisi nervoso” (ezemplu: paniku, tensaun, tauk too trauma). Krisi ida ne’e mosu tan ema komete sala iha pasadu no agora la brani hateke ba futuru; sa tan atu resolve ninia pasadu ba loron foun diak nian. Iha nivel politika, krisi ida ne’e sai tiha “resentment” politika (hirus, odio, vingansa, nst) hasoru kandidatu AMP nian. Ho liafuan seluk, kandidatura Aderito de Jesus hanesan deit ho ameasa husi AMP ba OMP. Entaun, argumentu rasional intupidu ona hodi sai deit argumentu sentimental ba prosesu hili Komisariu KAK nian.
“Konsensu” sai hanesan solusaun atu krizi psikologiku ne’ebe OMP hasoru, keta sai todan liu tan. Tan wainhira kombate korupsaun ne’e hahu, la’os deit AMP mak tama ku’ak laran maibe OMP mos hakoi tama iha laran hotu. Ita bele sukat fenomena lubuk ida:
Too ohin loron ema hotu ko’alia kona ba “korupasaun”. Maibe, too ohin loron seidauk iha koruptor ida mak MP ka tribunal rasta ba kadeia. Kazu pendenti barak la halimar. Nia razaun klasiku: seidauk iha kapasidade atu halo prosesa kazu korupsaun. Tan ne’e, artikulasaun kona ba korupsaun barak liu mak sai husi mikrofone politika no la iha liu aksaun legal. Maibe, iha espresaun ne’ebe importante nudar indikador. Baibain, OMP dehan “korupsaun iha AMP boot liu”. Implisitamente, ita konfesa: “OMP halo duni korupsaun” (ka, OMP loke dalan ba korupsaun) ho rezultadu, AMP aumenta tan (ka, halo kontinuasaun nudar ‘nauksaun’). OMP nia sorti katak, alfandega ne’e sunu tiha ona (no Sr. Mari Alkatiri sei iha coragem atu deklara ba publiku “FRETILIN mak halo, entaun bele sunu”). Afinal, iha neba mak ita bele sukat, se mak halo ‘nauksaun’ boot liu/ barak liu se!
.
.
Liu tiha aprovasaun orsamentu jeral 2010, PN hahu kedas halo sesaun extra-ordinaria atu hili Komisariu ba Komisaun Anti-Korupsaun (KAK). Maibe, depois Opozisaun Maioria Parlamenar (OMP/FRETILIN) la marka prezensa (boycott) tan la iha “consensus” ho Governu Aliansa Maioria Parlamentar (AMP). Xefi bankada OMP/FRETILIN Sr. Aniceto Guterres, SH tenta atu esplika sira nia pozisaun kona ba “consensus”. Maibe, esplikasaun hirak ne’e hanesan anin hu liu deit. La iha buat ida atu ita kaer metin. Iha biban seluk, mentor poder FRETILIN nian – Dr. Mari Alkatiri – deklara ba publiku katak ninia partidu la hakarak hili “tabeledor” ida atu xefia KAK. Nune’e mos, partidu ki’ik hanesan KOTA buka atu justifika katak partidu boot sira tenki iha konsensu atu hili komisariu iha KAK ne’e.
Ho respeito tomak ba sira nia matenek, ita tenki husu “Saida mak konsensu?” ne’e iha lider politiku sira nia hanoin laran. Se ita loke didiak ita nia hanoin, liafuan “konsensu” ne’ebe OMP uza iha sentidu proprio, mak tenki tuir FRETILIN nia hakarak. Se AMP mak propoin, entaun la iha konsensu; liafuan seluk tan: Governu AMP hakarak sai ditadura, obriga sira nia hakarak deit; la kohi rona ema seluk nia opiniaun. Nst! Maibe, wainhira ita husu “Oinsa mak bele too iha konsensu?”, entaun ita sei la hetan esplikasaun klaru husi OMP, sa tan proposta ne’ebe real no razoavel.
Los, konseptu kona ba “political consensus” ka “rational consensus” hamanas duni debate akademika iha politika (politologia no filosofia). Ita bele sura estudioso sira hanesan: H.G. Gadamer, J. Habermas, John Rawls, Thomas MacCarthy, Donald Dworkin, Robert Nozick, James Bohman, Otfried Hoeffe, inklui husi kampu teologia hanesan Walter Benjamin, J.B. Metz no J. Moltmann. Estudiozu hirak ne’e mak sai hanesan eksponente husi “procedural democracy” ka “deliberalist democracy” (liu-liu Habermas). Atu sai simples: sira hakarak hatudu katak iha demokrasia ne’ebe diak, ita tenki sukat ninia “procedure” hodi halo “deliberation” hamutuk. Rezultadu husi demokrasia la depende deit ba ninia “product”, maibe mos ba “procedure” ne’ebe tenki bazeia ba “legal criteria” adekuadu. Tan ne’e, sira nia pozisaun mos hanaran proceduralist paradigm. Iha ne’e “rational consensus” sai hanesan mata-dalan dahuluk (point of departure) no mata-dalan hakotu lia (point of arrival).
Artigu ida ne’e hakarak hatudu buat simples ida, katak, buat ne’ebe OMP fiar nudar “consensus” la’os “rational” maibe “sentimental”. Iha OMP nia hanoin, sira la dun joga criteria legal. Buat ne’ebe sira sura mak “gostu” politiku. Tan Sr. Aniceto Guterres no Sr. Mari Alkatiri la gosta kandidatu husi AMP (Dr. Aderito de Jesus Soares) entaun kriteria hotu-hotu tenki xumba. Inklui, uza liafuan baratu “tabeledor” ba Sr. Aderito de Jesus.
Kriteria Legal
Hau lê ona lei no. 8/2009 kona ba KAK fila ba fila mai. Maibe, hau la hetan liafuan “konsensu” iha neba. Kona ba hili Komisariu KAK nian, lei hateten deit katak “Comissario é designado pelo Parlamento Nacional, sob proposta do Governo…”! Kandidatu ne’e tenki hetan suporta “maioria absoluta” husi deputadu sira ne’ebe prezente (la’os falta bebeik). No sira be prezente ne’e minimal tenki too ¾ ka ema 49 husi deputadu 65. Husi parte seluk, PN sei hili deit “cidadão timorense, no pleno gozo das suas capacidades, …”; “… elevado nivel de independencia e imparcialidade”. Komisariu ne’e bele mai husi “magistrados judiciarios”, “magistrados do ministerio publico”, “defensores publicos”, “advogados”, jurista sira ne’ebe iha fama diak no esperiensia, agentes policias, ka tekniku investigasaun.
Husi kriteria hirak ne’e hatudu momos katak: Governu mak hahu aprezenta kandidatu. Governu AMP nia proposta sai hanesan “point of departure”. Ita loke lei KAK, no ita sei la hetan liafuan ruma ne’ebe fo lisensa ba opozisaun atu hatoo sira nia kandidatu rasik. OMP bele hatoo ninia opiniaun. Maski nune’e, tuir lei AMP la iha “obrigasaun” atu simu deit kandidatu husi opozisaun. Sa tan, kunsidera opozisaun “gosta” ka “la gosta”. Lei la hateten katak, governu AMP buka atu halo tuir OMP nia gostu. Se governu halo buat ida tenki sinti uluk lai oinsa opozisaun nia gostu, entaun kriteria “rasional” husi lei la iha ona. Husi parte ida ne’e deit FRETILIN la iha razaun klaru atu la marka prezensa iha sesaun ekstra-ordinaria. Hau la soi atu hatur an iha autoridade akademiku husi Sr. Aniceto Guterres no Sr. Mari Alkatiri nia sorin. Dehan katak, sira mesak estudiozu iha direito. Maibe, se ita hotu bele estuda mesak mos, ita hatene katak lei tenki hakruk ba “rationis ordinatio” (STh I-II, 90, 4) ida no iha ninia “imutabilidade” (la bele muda tun muda sae), no “universalidade” (ema hotu-hotu tenki simu iha fatin hotu). Buat ne’ebe lei la hateten, ita la bele halo fali sasukat foun ida (Latim dehan: nulla poena sine legge).
Entaun, husi aspektu legal Governu AMP bele hatoo sira nia kandidatu. La iha liafuan “konsensu” ho OMP antis hatoo kandidatu. Liafuan “konsensu” la iha lei nia laran. Wainhira lei nonok, ita lalika ko’alia no halo cantigas barak. Nune’e mos, AMP la iha obrigasaun atu halo tuir OMP nia gostu.
“Rational consensus” vs “political resentment”
Maibe, iha politika ita tenki halo duni “konsensu”. Husi aspektu ida ne’e mos OMP la dun iha pozisaun klaru. OMP nia sasukat ida deit: la gosta Dr. Aderito de Jesus. Maski sei issue hela, maibe OMP “gosta” liu Sr. Sebastião Dias Ximenes (actual Provedor) no Eng. Mario V. Carrascalão (actual 2 vice primeiro ministro). Kandidatura ema nain 2 ne’e la sala, maibe mos OMP nia justifikasaun la klaru.
Husi estudiozu sira ne’ebe mensiona iha leten, sira hateten katak politika konsensual hatudu ba proceduralist paradigm. Ho liafuan simples: konsensu ne’e prosedura ida, prosesu ida ne’ebe ita la’o tuir. La’os rezultadu ida ne’ebe ita hetan tiha ona. Iha procedure nia laran, ema hotu-hotu ne’ebe involve tenki ko’alia, hatoo nia hanoin, fo opsaun oi-oin no alternativa (wanhira opsaun sira faila) no foti konkluzaun/ rezultadu ida ne’ebe hotu-hotu simu ho laran tomak. Konsensu hakarak dehan katak, “maski ita iha divergencia, maibe ita buka deit convergencia”.
Maibe xave atu kumprende katak, ita bele deit halo konsensus wainhira ita kaer netik buat ruma iha liman – ka, “fact as principle” (H.G. Gadamer). AMP tau netik buat ruma iha liman, mak, Dr. Aderito de Jesus nudar kandidatu. Maibe, OMP dehan seidauk iha konsensu atu hili Dr. Aderito de Jesus. Tan ne’e, sira abandona sesaun plenaria iha PN. Ne’e tuir lian Makasae karik dehan “gali-dugal” (ulun tun ain sae). Ninia razaun simples: wainhira ita seidauk kaer metin buat ida, oinsa mak ita hahu konsensu? Importante: lei haruka atu Governu AMP hatoo lai kandidatu. Governu mak hahu (wainhira Governu seidauk hahu, OMP/ FRETILIN kritika maka’as katak Governu la seriu, ka ho liafuan ‘baratu’ hanesan maulohi, maubobar, maubosok, nst). Depois mak tuir prosedur, PN mak halo consensus iha sira nia sesaun debate no kritika. PN mak fatin lolos nian atu halo consensus. Wainhira konsensu la hetan, entaun ba “voting”. Opozisaun la halo konsensu ho Governu (ne’e intervensaun ba asuntu ekzekutivu; la tuir ona formatura separasaun poder), tan iha Governu nia laran la bele mosu opozisaun politika. Iha diferensia opiniaun entre governantes, bele! Agora, wainhira FRETILIN abandona deit plenaria, “consensus” la bele duni halo. Consensus tenki tuir dalan formal. Dalan ida ne’e mak iha plenaria PN.
Hau hanoin, AMP no OMP la hetan konsensu tan sira hasoru difikuldade rua (2). Ida uluk, entre OMP no AMP la iha duni “ideal speech situation” (J. Habermas). Katak, OMP ulun moruk defende ninia hanoin (gostu) no la tuir regra do jogo ne’ebe sira rasik estabelese iha lei KAK. Iha lei dehan PN mak “hili” (designa). Governu mak propoin. Agora Governu AMP propoin, entaun PN iha deit dalan ida – “hahu diskuti” (loke sesaun plenaria), tuir dalan ideal sira tur hamutuk atu haksesuk malu. Wainhira OMP halai lakon deit, entaun la iha ona “ideal speech situation”. Se ida ne’e la iha, husi rai ku’ak ida ne’ebe mak Sr. Aniceto Guterres bele ke’e sai “consensus”?
Tuir mai, OMP no AMP la dezenvolve “original position” (John Rawls) ho diak. Iha ne’e parte 2 tenki mai ho pozisaun hanesan. Sira la bele sura se mak diak liu, se mak iha poder liu, se mak matenek liu, se mak iha kapasidade liu. Iha kazu ida ne’e, Governu AMP nia pozisaun mak “hatoo kandidatu”, PN (inklui OMP) mak “ko’alia” ba malu atu too iha konsensu: “designa”. Tuir AMP nia hanoin, katak, desizaun atu hili Dr. Aderito de Jesus hanesan opsaun ida “optimo” (terbaik). Maibe, OMP hare katak opsaun ba kandidatu ida ne’e “pessimo” (terburuk). Tuir issue, sira hakarak Sr. Sebastião D. Ximenes ka Sr. Mario V. Carrascalão. Ho pozisaun hanesan ne’e, AMP no OMP tenki halo konsensu. Maibe, pozisaun OMP nian difisil liu, tan lei la dehan katak sira mos bele propoin kandidatu nudar dalan inisiu. Iha pozisaun ida ne’e Governu AMP diak liu, tan lei haruka ekzekutivu atu propoin. Tan ne’e sira tenki buka dalan atu hetan “overlapping concensus” (Rawls). Ne’e atu dehan, konsensu tenki halo atu AMP no OMP hetan dalan justu, diak no simu malu. La bele mosu “resentment” iha sira nia politika. Hau hanoin, OMP la bele aplika kriteria “gosta” ka “la gosta” ba kandidatu ida. Halo nusa ba mos, Sr. Aderito de Jesus ne’e timorense, iha esperiensia iha kampu legal, hatudu ninia pensamentu politiku original (hau iha prazer hodi sai ninia partner iha tempu okupasaun Indonesia hodi dezenvolve pensamentu politiku).
Wainhira OMP la aseita ho Dr. Aderito, entaun sira mak halo aproximasaun ba AMP atu halo ‘negosiasaun’ foun ba kandidatu seluk. Problema OMP nian todan, basa, sira la gosta Aderito depois sira hein atu AMP mak mai ‘hamaus’ sira. Politika Timor Leste la bele depende ba ema ida ka rua nia gostu iha partidu historico boot hanesan FRETILIN.
Ponto Critico
Maibe, pergunta importante liu mak ne’e: kombate korupsaun ne’e tenki mai ho sasukat “legal” ka “konsensu politiku”? Wainhira OMP hakarak deit “konsensu”, entaun ita mos tenki matan moris. Basa, iha nivel psikologia, ita hasoru hela OMP ne’ebe sofre “crisi nervoso” (ezemplu: paniku, tensaun, tauk too trauma). Krisi ida ne’e mosu tan ema komete sala iha pasadu no agora la brani hateke ba futuru; sa tan atu resolve ninia pasadu ba loron foun diak nian. Iha nivel politika, krisi ida ne’e sai tiha “resentment” politika (hirus, odio, vingansa, nst) hasoru kandidatu AMP nian. Ho liafuan seluk, kandidatura Aderito de Jesus hanesan deit ho ameasa husi AMP ba OMP. Entaun, argumentu rasional intupidu ona hodi sai deit argumentu sentimental ba prosesu hili Komisariu KAK nian.
“Konsensu” sai hanesan solusaun atu krizi psikologiku ne’ebe OMP hasoru, keta sai todan liu tan. Tan wainhira kombate korupsaun ne’e hahu, la’os deit AMP mak tama ku’ak laran maibe OMP mos hakoi tama iha laran hotu. Ita bele sukat fenomena lubuk ida:
Too ohin loron ema hotu ko’alia kona ba “korupasaun”. Maibe, too ohin loron seidauk iha koruptor ida mak MP ka tribunal rasta ba kadeia. Kazu pendenti barak la halimar. Nia razaun klasiku: seidauk iha kapasidade atu halo prosesa kazu korupsaun. Tan ne’e, artikulasaun kona ba korupsaun barak liu mak sai husi mikrofone politika no la iha liu aksaun legal. Maibe, iha espresaun ne’ebe importante nudar indikador. Baibain, OMP dehan “korupsaun iha AMP boot liu”. Implisitamente, ita konfesa: “OMP halo duni korupsaun” (ka, OMP loke dalan ba korupsaun) ho rezultadu, AMP aumenta tan (ka, halo kontinuasaun nudar ‘nauksaun’). OMP nia sorti katak, alfandega ne’e sunu tiha ona (no Sr. Mari Alkatiri sei iha coragem atu deklara ba publiku “FRETILIN mak halo, entaun bele sunu”). Afinal, iha neba mak ita bele sukat, se mak halo ‘nauksaun’ boot liu/ barak liu se!
.
Mudansa husi Dr. Longuinho Monteiro ba Dra. Ana Pessoa bele sai hanesan “turning point”. Basa, wainhira sei iha PN, Dra. Ana Pessoa ko’alia maka’as kona ba korupsaun. Sra. Ana Pessoa mos eksponente husi bankada FRETILIN nian ne’ebe sempre hatudu pozisaun “excelente” no intelektual liu (hanesan ho Cipriana Pereira) iha sira nia argumentu no debate politika. Tuir hau nia hanoin, pozisaun Dra. Ana Pessoa nudar PGR bele sai hanesan “arma pesada” husi FRETILIN atu hahu “kombate korupsaun”. Ate hau bele mehi katak, PGR sei “sikat habis” AMP nia Ministro sira ne’ebe koruptor. Infelizmente, FRETILIN rasik deklara (iha PN), katak, Dra. Ana la’os ona sira nia “kamarada”. A lias, politikamente, FRETILIN la fo apoia ba kombate korupsaun. Sira simplesmente abandona Dra. Ana Pessoa (hanesan mos la fo liman ba Cipriana Pereira ne’ebe servisu maka’as atu harii KAK).
.
.
Agora mosu tan “turning point” foun: eleisaun ba Dr. Aderito de Jesus. Dala ida tan, FRETILIN nia ema diak sira iha nafatin sentru ba kombate korupsaun. Maibe, dala ida ne’e mos FRETILIN resisti nafatin atu aseita ninia kandidatura. Minimal la fo apoia! Maibe, kriteria atu rejeita Aderito nia kandidatura mos la dun klaru. Lideransa FRETILIN balun la uza dalan legal, maibe dalan politika sentimental.
.
.
Husi fenomena hirak ne’e ita bele hola konkluzaun ki’ik ida, katak, kombate korupsaun hare liu ba “interese politiku”. Tuir lolos, AMP fo dalan ba vitoria FRETILIN nian liu husi PGR no KAK atu kombate Ministro koruptor sira. Maibe, “turning point” ne’e sira la uza ho efektivu no efisiensia. Tebes, iha politika ema sura deit “possibilidade na impossibilidade”: la bele kombate korupsaun (= imposibilidade), maibe kombate deit ba vitoria politika (posibilidade). Iha ne’e mak ita sei bele deskobre segredu iha liafaun “konsensu” nia laran.
Kombate Korupsaun
Halo nusa ba mos, ita tenki fo parabens ba PM Kay Rala Xanana Gusmão ho nia governu atu halo “jogo offensivo” (permainan terbuka) iha kombate korupsaun. Buat ne’ebe governu anterior la hanoin atu halo jogo hanesan ne’e. Nudar eis komandante supremo das FALINTIL, Xanana hatene halo funu guerilha: bainhira mak tur nonok no halo planu, no bainhira mak ataka no hakiduk. Ohin loron, kombate korupsaun presiza duni “kombatente”.
Infelizmente, la dun iha ona “guerileiros” atu ba halao kombatimentu ba korupsaun ne’e. La dun iha ema ne’ebe aten brani atu sai kombatente. Iha deit politika ne’ebe halo cantigas. Kantu ida ne’e mak hanaran “konsensu”. Tan sa mak politika nain sira haksesuk malu ho liafuan “konsensu”? (maski lei KAK nian la dehan buat ida). Hanesan teoria evolusaun (biologika), mos politika dehan katak ita ema iha karakter ida mai husi selesaun “struggle for survival” (funu malu atu bele moris nafatin). Kestaun “kombate korupsaun” ne’e mai husi inisiativa komandante supremo kombatente ida. Konsekuensia husi kombate korupsaun mak “political character assassination”: halo mate ema nia moris iha politika nia laran. Asasinatu politiku la’os ba fisika (oho ema), maibe problema ‘metafisika’. Katak sona borus liu “leadership character” no akuza ema nia integridade moral no cognitive (consciencia). Iha ne’e, dalan ba kariera politika mak kotu ona. Prizaun hanesan punisaun fisiku deit. Maibe, todan liu mak ema lakon ona dalan ba politika. Hau hanoin, wainhira politika nain sira resisti nafatin atu hahu KAK, entaun hatudu deit katak sira rasik la brani duni halao “kombate korupsaun”.
Maski nune’e, hau hetan hipotesis seluk atu dehan tan sa mak OMP hakarak “konsensu”. Ida uluk, husi aspektu “legal” hau fiar katak AMP no OMP la hetan difikuldade atu realiza KAK. Liu-liu tan sira rasik mak aprova ona lei KAK nian ho votos maioria absoluta. Deputadu sira mos monta “kriteria legal” ne’ebe makaas tebes. Maibe, problema hahu mosu tan aspektu “politiku”. Halo nusa ba mos, wainhira estabelese KAK no ninia Komisariu, Kay Rala Xanana Gusmão ho AMP sei hetan “credit point”. OMP no Mari Alkatiri, cs hetan deit “debit point”. Basa, issue “korupsaun” mak sai hanesan “last point” ne’ebe OMP uza hodi halo imajinasaun politika no loke “mikrofone” atu halo kritika no debate politika (iha PN no media). Wainhira issue ida ne’e mak Xanana foti tan, entaun la iha ona “roda rezerva” ba kareta politika FRETILIN nian. Xanana hanesan sona ku’ak hotu ona Alkatiri nia roda politika. Entaun, OMP uza “konsensu” atu hanaruk sira nia resistensia politika. Minimal, se hetan konsensu ho AMP entaun OMP bele kontinua iha oportunidade atu “asal bunyi” netik oituan iha PN.
Maibe, nudar povu ita tenki hatene katak, “konsensu” ninia negativu mak ne’e: la buat ida Xanana/AMP manan, maibe naran katak “hau” nia [interese] politika mos la bele lakon iha tsunami nia laran. Sa tan, hanesan film 2012 … eleisaun jeral 2012 mos atu besik dadauk ona. Entaun, “konsensu” ne’e la’os atu hatan ba kombate korupsaun maibe oinsa atu AMP keta manan mesak, fo netik dosi pedasuk ida ba OMP. Ninia rezultadu: kombate korupsaun ne’e hanesan teatru politiku iha film thriller Chuck Norris nian deit. Karik!
*) Direitor CJP Diocese Baucau. Hanorin filosofia politika/ etika politika no ateismo kontemporaneo iha Seminario Maior Dili.
Kombate Korupsaun
Halo nusa ba mos, ita tenki fo parabens ba PM Kay Rala Xanana Gusmão ho nia governu atu halo “jogo offensivo” (permainan terbuka) iha kombate korupsaun. Buat ne’ebe governu anterior la hanoin atu halo jogo hanesan ne’e. Nudar eis komandante supremo das FALINTIL, Xanana hatene halo funu guerilha: bainhira mak tur nonok no halo planu, no bainhira mak ataka no hakiduk. Ohin loron, kombate korupsaun presiza duni “kombatente”.
Infelizmente, la dun iha ona “guerileiros” atu ba halao kombatimentu ba korupsaun ne’e. La dun iha ema ne’ebe aten brani atu sai kombatente. Iha deit politika ne’ebe halo cantigas. Kantu ida ne’e mak hanaran “konsensu”. Tan sa mak politika nain sira haksesuk malu ho liafuan “konsensu”? (maski lei KAK nian la dehan buat ida). Hanesan teoria evolusaun (biologika), mos politika dehan katak ita ema iha karakter ida mai husi selesaun “struggle for survival” (funu malu atu bele moris nafatin). Kestaun “kombate korupsaun” ne’e mai husi inisiativa komandante supremo kombatente ida. Konsekuensia husi kombate korupsaun mak “political character assassination”: halo mate ema nia moris iha politika nia laran. Asasinatu politiku la’os ba fisika (oho ema), maibe problema ‘metafisika’. Katak sona borus liu “leadership character” no akuza ema nia integridade moral no cognitive (consciencia). Iha ne’e, dalan ba kariera politika mak kotu ona. Prizaun hanesan punisaun fisiku deit. Maibe, todan liu mak ema lakon ona dalan ba politika. Hau hanoin, wainhira politika nain sira resisti nafatin atu hahu KAK, entaun hatudu deit katak sira rasik la brani duni halao “kombate korupsaun”.
Maski nune’e, hau hetan hipotesis seluk atu dehan tan sa mak OMP hakarak “konsensu”. Ida uluk, husi aspektu “legal” hau fiar katak AMP no OMP la hetan difikuldade atu realiza KAK. Liu-liu tan sira rasik mak aprova ona lei KAK nian ho votos maioria absoluta. Deputadu sira mos monta “kriteria legal” ne’ebe makaas tebes. Maibe, problema hahu mosu tan aspektu “politiku”. Halo nusa ba mos, wainhira estabelese KAK no ninia Komisariu, Kay Rala Xanana Gusmão ho AMP sei hetan “credit point”. OMP no Mari Alkatiri, cs hetan deit “debit point”. Basa, issue “korupsaun” mak sai hanesan “last point” ne’ebe OMP uza hodi halo imajinasaun politika no loke “mikrofone” atu halo kritika no debate politika (iha PN no media). Wainhira issue ida ne’e mak Xanana foti tan, entaun la iha ona “roda rezerva” ba kareta politika FRETILIN nian. Xanana hanesan sona ku’ak hotu ona Alkatiri nia roda politika. Entaun, OMP uza “konsensu” atu hanaruk sira nia resistensia politika. Minimal, se hetan konsensu ho AMP entaun OMP bele kontinua iha oportunidade atu “asal bunyi” netik oituan iha PN.
Maibe, nudar povu ita tenki hatene katak, “konsensu” ninia negativu mak ne’e: la buat ida Xanana/AMP manan, maibe naran katak “hau” nia [interese] politika mos la bele lakon iha tsunami nia laran. Sa tan, hanesan film 2012 … eleisaun jeral 2012 mos atu besik dadauk ona. Entaun, “konsensu” ne’e la’os atu hatan ba kombate korupsaun maibe oinsa atu AMP keta manan mesak, fo netik dosi pedasuk ida ba OMP. Ninia rezultadu: kombate korupsaun ne’e hanesan teatru politiku iha film thriller Chuck Norris nian deit. Karik!
*) Direitor CJP Diocese Baucau. Hanorin filosofia politika/ etika politika no ateismo kontemporaneo iha Seminario Maior Dili.
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.