Filipe Rodriguês Pereira*
Polemika sobre libertasaun Martenus Bere husi detensaun nebe’e mak lideransa instituisaun politika iha nasaun ne’e fo’o sidauk hotu. Ikus ne’e publiku rona katak lideransa nasaun ne’e buka uza razaun mediku atu justifika libertasaun nebe’e Martenus Bere goza. Karik Bere moras, lori uluk lai ba’a Hospital Guido Valadares hodi halo tratamentu. Karik hospital Guido Valadares la konsegue kura Bere maka husu autorizasaun ba’a Tribunal hodi lori Bere ba’a halo tratamentu iha rai leur. Maibe tebes, Bere moras duni?! Ka lideransa instituisaun politika iha nasaun ne’e mak moras?!
Relasiona ho kazu Bere, Hakerek’nain hare katak sidauk iha lia-fuan tarde (kata terlambat) atu hola medidas ruma hodi salva dignidadade nasaun ne’e nian, karik to’o oras ne’e daudaun Bere sei iha embaixada Indonesia nian iha Dili. Primeiru, estadu tenki rekonhese formalmente katak lideransa nasaun ne’e nian halo ona falhasu no sala bo’ot ida sobre liberdade nebe’e Bere goza. Segundu, governu tenki rekonhese katak governu mos gagal (falha) iha area diplomasia nian ba’a kazu Bere. Ida ne’e responsabilidade Dr. Zacarias Albano nudar Ministro NEC. Ho kazu Bere nian hatudu Ministro Zacarias hamonu ninia profil iha Hassan Wirayudah nia oin. Ministro Zacarias la’ iha k’bit atu fo’o garantia ba’a ninia homologu, Hassan Wirayudah tempu neba’a katak governu no estadu Timor-Leste sei liberta Bere iha tempu hirak nebe’e sei mai. Karik iha tempu neba’a Ministro Zacarias koko duni ona atu convence Hassan Wirayudah maibe Hassan Wirayudah mak la’iha fiar ba’a Ministro Zacarias?! Liberta Bere iha ao mesmu tempu, 30/8/09 antes Hassan Wirayufah sama-ain iha Dili hatudu katak Hasan Wirayudah fi’ir Ministro Zacarias ho deit matan-sorin. La’iha fiar ba’a Zacarias maka Hassan mos tenki koalia direitamente ho PR (Presidente da Republika) atu hetan garantia lolos ba’a libertasaun Bere nian. K’bit la’ek husi Ministro Zacarias hatudu katak Ministro NEC fraku tebes iha parte diplomasia nian. Karik Zacarias senti nia la’iha duni k’bit atu lidera diplomasia iha nasaun ne’e, diak liu resigna-a’an no fo’o fali k’nar ba’a membru AMP sira seluk.
Hanesan Hakerek’nain no analista sira seluk hateten dalabarak ona katak libertasaun Bere nian la bazeia ba’a lei, absolutamente viola lei no konstituisaun. Kapturasaun Bere bazeia ba’a lei maka automatikamente kada libertasaun mos tenki buka atu bazeia ba’a lei ka regras nebe’e mak vigora iha nasaun demokratiku ne’e. Kode Prosesu Penal mak tenki sai nudar baze legal ba’a kada medidas hasoru aksaun krimi nebe’e mak mosu iha nasaun ne’e. Nune’e mos, formulasaun ba’a kada intereses nasional tenki tau no hatu’ur iha lei nia leten. Karik senti katak lei la importante iha nasaun ne’e maka halakon tiha funsaun ka k’nar legislasaun nebe’e mak PN (Palamento Nasional) ka’er, no lalika harí instituisaun judikativu iha nasaun ne’e.
Desizaun judikativu ba’a kazu Bere la’os hare husi presenza juiz Natercia nian iha enkontru nebe’e mak PR konvoka antes de fo’o libertasaun ba’a Bere. Juiz Natercia nia presenza la siknifika katak reprezenta prosedur no mekanismu husi instituisaun tribunal. Juiz Natercia ninia prezensa la’os atu hola desizaun judiciariu, maibe atu hato’o deit Legal Opinion ba’a PR. Karik tebes, tuir buat nebe’e mak Sr. Vicente Maubossy deklara iha ninia artigu (Forum-Haksesuk, 30/9/2009), katak, Juiz Natercia fo’o mos ninia opiniao katak bele uza razaun mediku hodi liberta Bere maka publiku bele konsidera katak Juiz Natercia iha tempu neba’a hala’o fali k’nar nudar politiku-nain, la’os Juiz. Juiz tenki fo’o Legal Opinion ba’a lideransa nasaun ne’e atu tetu. Iha encontru nebe’e refere, lolos Juiz Natercia fo’o Legal Opinion ba’a PR hanesan buat nebe’e mak Dr. Cladio Ximenes hasai liu husi TR nia komunikadu, katak, se la’os Tribunal maka la’iha ema ka instituisaun seluk iha nasaun ne’e mak bele fo’o libertasaun ba’a ema nebe’e mak komete iha krimi. Juiz Natercia reprezenta instituisaun judisiariu la’os reprezente PN, la’os sai fali nudar politiku hodi buka mos razaun politika hodi halo justifikasaun ba’a libertasaun Bere nian, hanesan uza razaun mediku atu liberta Bere.
Karik uza razaun mediku hodi fo’o oportunidade ba’a Bere atu halo tratamentu, siknifika katak Bere sei iha hela prosesu investigasaun nia laran. Se iha prosesu investigasaun nia laran maka sei la’razoavel wainhira haruka Bere ba’a halo fali tratamentu mediku iha Indonesia, tenki haruka ba’a nasaun seluk. Por ezemplu, haruka ba’a Malaysia, Australia, Nova Zelandia. Uza razaun mediku hodi fo’o Bere ba’a halo tratamentu moras iha Indonesia maka labarik ki’ik sira iha escola primaria mos hatene, katak, lideransa nasaun ne’e futu-lia ho Indonesia atu fo’o liberdade ba’a Bere. Tamba ne’e, lalika hamosu hanoin no hahalok oi-oin atu buka justifikasaun ba’a opsaun nebe’e relasiona ho liberdade Bere nian. Lalika ansi a’an atu prosesa kazu Bere nian ho laho nia dalan (jalan tikus) tamba bele fo’o chokes ba’a regras iha nasaun ne’e. Husik Bere hela lai iha area embaixada Indonesia nian hodi hein to’o lideransa nasaun rua ne’e, Timor-Leste no Indonesia buka ninia solusaun nebe’e mais elegante atu nune’e dignidade nasaun Timor-Leste la monu rabat-liu tan ba’a rai, no atu bele salva mos dignidade lideransa nasaun ne’e nian nebe’e mak ho kazu Bere nian ne’e hetan impressaun husi publiku katak lideransa sira sai fali nudar eskravu politika Indonesia nian.
Sim, hakiak relasaun diak ho Indonesia nudar nasaun vizinhu é importante, maibe fo’o frakeza ba’a nasaun vizinho hodi manda ita nia uma-laran la’os buat ida normal, sa’a tan hasobu sistema estadu nian iha nasaun ne’e. Husi inisiu publiku rejeita hahalok no lala’ok lideransa nasaun ne’e nian hodi liberta Bere, inklui distintos deputados iha PN. Maibe agora daudaun problema mak ne’e, eskandalu politika ne’e mosu tiha ona, lideransa nasaun ne’e entrega ona Bere ba’a embaixada Indonesia nian iha Dili.
Ho kondisaun hanesan temi dadaun iha leten ne’e, atu salva nasaun no lideransa nasaun ne’e nia dignidade, estadu no governu tenki foti pozisaun katak entrega Bere ba’a embaixada Indonesia nian la siknifika katak Timor-Leste fo’o autorizsaun atu Bere bele sai husi teritoriu Timor-Leste. Lideransa sira presiza buka no koko uza razaun legal ruma nebe’e mais razoavel hodi solusiona kazu ne’e. Uza razaun hodi dehan Bere moras la’os desizaun politika nebe’e rasional iha konstestu ne’e. Uza razaun dehan Bere moras hatudu katak lideransa estadu no governu iha tempu ida badak nakfilak a’an lalais sai mos doutor mediku hodi analiza Bere kondisaun fiziku. Politiku sai doutor mediku, PJR sai mediku, Juiz mos buka tau a’an nudar politiku plus doutor. Publiku sei la’fiar katak antes ne’e Bere ba’a halo ona tratamentu iha Hospital Guido Valadares, nebe’e lideransa sira hakarak uza razaun moras ne’e hodi liberta Bere.
Lideransa Timor-Leste tenki buka halo aproximasaun foun ho Indonesia atu bele taka-mo’e nasaun ne’e nian. Atu taka-mo’e maka governu no estadu Timor-Leste tetu tok ka buka konsiderasaun ruma hodi tau Bere iha status Prizaun Domisiliariu (Tahanan Rumah) nia laran. Husik Bere hela iha embaixada Indonesia ho status Prizaun Domisiliariu. Bere sei la’mate wainhira hela tahan to’o tinan lima ka tinan sanolu nia laran iha embaixada Indonesia. Ho Prizaun Domisiliariu nebe’e fo’o ba’a Bere, lideransa sira buka lobby mos ho Indonesia atu halo aselerasaun hodi ratifika rekomendasoins CVA nian, ka iha posibilidade buka atu koko halo mos MoU ida ho Indonesia sobre extradisaun.
Lideransa nasaun ne’e bele justifika ba’a Indonesia katak lideransa Timor-Leste ninia pozisaun tempu neba’a (30/8/09) so’o entrega deit Bere ba’a embaixada Indonesia, la’os atu autoriza Bere sai-husi teritoriu Timor-Leste. Atu husik-sai Bere husi teritoriu Timor-Leste maka lideransa nasaun ne’e bele halo mos ‘presaun’ ba’a Indonesia atu iha Indonesia nia parte tenki haka’as a’an mos hodi ratifika rekomendasoins CVA nian. Ida ne’e bele konsidera nudar pasu importante ida, Timor-Leste ho Indonesia tenki ratifika uluk lai CVA nia rekomendasoins. Timor-Leste mesak mak ratifika rekomendasoins CVA nian maibe parte Indonesia la’ratifika maka Hakerek’nain sei senti reseiu, karik iha loron ikus mai Indonesia sei lakohi hakruk ba’a CVA nia rekomendasoins ho deit razaun katak Indonesia nia Parlamento sidauk ratifika rekomendasoins nebe’e refere. Alem de ratifikasaun rekomendasoins CVA presiza mos halo MoU sobre extradisaun nebe’e luan entre Timor-Leste ho Indonesia, atu nune’e aban bainrua iha sidadaun Timor-Leste ruma halo krimi iha Indonesia, Timor-Leste bele husu Indonesia halo extradisaun.
Karik iha Indonesia nia parte sidauk mos ratifika rekomendasoins CVA nian no sidauk hakarak halo MoU sobre extradisaun maka Timor-Leste mos lalika fo’o lai autorizasaun ba’a Bere atu sai-husi teritorio Timor-Leste. Legalmente Timor-Leste bele justifika ba’a Indonesia, karik la’iha MoU sobre extradisaun entre nasaun rua ne’e maka sei la’iha baze legal atu Tribunal fo’o autorizasaun hodi halo extradisaun ba’a Bere. Politikamente Timor-Leste tenki ‘halo presaun’ ka aproximasaun ba’a Indonesia atu iha Indonesia nia parte iha laran-luak atu ratifika mos rekomendasoins CVA nian. Solusaun alternativas hirak ne’e hotu sei depende teb-tebes ba’a koragem politika husi lideransa Timor-Leste. Hein katak esperitu atu luta hodi defende dignidade no intereses nasional nasaun ne’e nian sidauk lakon iha lideransa nasaun ne’e nia hirus-matan-tuan.***End***** (Artigu ne’e hatun mos iha Timor Post, Edisaun 7/10/2009)
*Analista Politika no Sosial husi Forum Civika Timor-Leste, Dili
Polemika sobre libertasaun Martenus Bere husi detensaun nebe’e mak lideransa instituisaun politika iha nasaun ne’e fo’o sidauk hotu. Ikus ne’e publiku rona katak lideransa nasaun ne’e buka uza razaun mediku atu justifika libertasaun nebe’e Martenus Bere goza. Karik Bere moras, lori uluk lai ba’a Hospital Guido Valadares hodi halo tratamentu. Karik hospital Guido Valadares la konsegue kura Bere maka husu autorizasaun ba’a Tribunal hodi lori Bere ba’a halo tratamentu iha rai leur. Maibe tebes, Bere moras duni?! Ka lideransa instituisaun politika iha nasaun ne’e mak moras?!
Relasiona ho kazu Bere, Hakerek’nain hare katak sidauk iha lia-fuan tarde (kata terlambat) atu hola medidas ruma hodi salva dignidadade nasaun ne’e nian, karik to’o oras ne’e daudaun Bere sei iha embaixada Indonesia nian iha Dili. Primeiru, estadu tenki rekonhese formalmente katak lideransa nasaun ne’e nian halo ona falhasu no sala bo’ot ida sobre liberdade nebe’e Bere goza. Segundu, governu tenki rekonhese katak governu mos gagal (falha) iha area diplomasia nian ba’a kazu Bere. Ida ne’e responsabilidade Dr. Zacarias Albano nudar Ministro NEC. Ho kazu Bere nian hatudu Ministro Zacarias hamonu ninia profil iha Hassan Wirayudah nia oin. Ministro Zacarias la’ iha k’bit atu fo’o garantia ba’a ninia homologu, Hassan Wirayudah tempu neba’a katak governu no estadu Timor-Leste sei liberta Bere iha tempu hirak nebe’e sei mai. Karik iha tempu neba’a Ministro Zacarias koko duni ona atu convence Hassan Wirayudah maibe Hassan Wirayudah mak la’iha fiar ba’a Ministro Zacarias?! Liberta Bere iha ao mesmu tempu, 30/8/09 antes Hassan Wirayufah sama-ain iha Dili hatudu katak Hasan Wirayudah fi’ir Ministro Zacarias ho deit matan-sorin. La’iha fiar ba’a Zacarias maka Hassan mos tenki koalia direitamente ho PR (Presidente da Republika) atu hetan garantia lolos ba’a libertasaun Bere nian. K’bit la’ek husi Ministro Zacarias hatudu katak Ministro NEC fraku tebes iha parte diplomasia nian. Karik Zacarias senti nia la’iha duni k’bit atu lidera diplomasia iha nasaun ne’e, diak liu resigna-a’an no fo’o fali k’nar ba’a membru AMP sira seluk.
Hanesan Hakerek’nain no analista sira seluk hateten dalabarak ona katak libertasaun Bere nian la bazeia ba’a lei, absolutamente viola lei no konstituisaun. Kapturasaun Bere bazeia ba’a lei maka automatikamente kada libertasaun mos tenki buka atu bazeia ba’a lei ka regras nebe’e mak vigora iha nasaun demokratiku ne’e. Kode Prosesu Penal mak tenki sai nudar baze legal ba’a kada medidas hasoru aksaun krimi nebe’e mak mosu iha nasaun ne’e. Nune’e mos, formulasaun ba’a kada intereses nasional tenki tau no hatu’ur iha lei nia leten. Karik senti katak lei la importante iha nasaun ne’e maka halakon tiha funsaun ka k’nar legislasaun nebe’e mak PN (Palamento Nasional) ka’er, no lalika harí instituisaun judikativu iha nasaun ne’e.
Desizaun judikativu ba’a kazu Bere la’os hare husi presenza juiz Natercia nian iha enkontru nebe’e mak PR konvoka antes de fo’o libertasaun ba’a Bere. Juiz Natercia nia presenza la siknifika katak reprezenta prosedur no mekanismu husi instituisaun tribunal. Juiz Natercia ninia prezensa la’os atu hola desizaun judiciariu, maibe atu hato’o deit Legal Opinion ba’a PR. Karik tebes, tuir buat nebe’e mak Sr. Vicente Maubossy deklara iha ninia artigu (Forum-Haksesuk, 30/9/2009), katak, Juiz Natercia fo’o mos ninia opiniao katak bele uza razaun mediku hodi liberta Bere maka publiku bele konsidera katak Juiz Natercia iha tempu neba’a hala’o fali k’nar nudar politiku-nain, la’os Juiz. Juiz tenki fo’o Legal Opinion ba’a lideransa nasaun ne’e atu tetu. Iha encontru nebe’e refere, lolos Juiz Natercia fo’o Legal Opinion ba’a PR hanesan buat nebe’e mak Dr. Cladio Ximenes hasai liu husi TR nia komunikadu, katak, se la’os Tribunal maka la’iha ema ka instituisaun seluk iha nasaun ne’e mak bele fo’o libertasaun ba’a ema nebe’e mak komete iha krimi. Juiz Natercia reprezenta instituisaun judisiariu la’os reprezente PN, la’os sai fali nudar politiku hodi buka mos razaun politika hodi halo justifikasaun ba’a libertasaun Bere nian, hanesan uza razaun mediku atu liberta Bere.
Karik uza razaun mediku hodi fo’o oportunidade ba’a Bere atu halo tratamentu, siknifika katak Bere sei iha hela prosesu investigasaun nia laran. Se iha prosesu investigasaun nia laran maka sei la’razoavel wainhira haruka Bere ba’a halo fali tratamentu mediku iha Indonesia, tenki haruka ba’a nasaun seluk. Por ezemplu, haruka ba’a Malaysia, Australia, Nova Zelandia. Uza razaun mediku hodi fo’o Bere ba’a halo tratamentu moras iha Indonesia maka labarik ki’ik sira iha escola primaria mos hatene, katak, lideransa nasaun ne’e futu-lia ho Indonesia atu fo’o liberdade ba’a Bere. Tamba ne’e, lalika hamosu hanoin no hahalok oi-oin atu buka justifikasaun ba’a opsaun nebe’e relasiona ho liberdade Bere nian. Lalika ansi a’an atu prosesa kazu Bere nian ho laho nia dalan (jalan tikus) tamba bele fo’o chokes ba’a regras iha nasaun ne’e. Husik Bere hela lai iha area embaixada Indonesia nian hodi hein to’o lideransa nasaun rua ne’e, Timor-Leste no Indonesia buka ninia solusaun nebe’e mais elegante atu nune’e dignidade nasaun Timor-Leste la monu rabat-liu tan ba’a rai, no atu bele salva mos dignidade lideransa nasaun ne’e nian nebe’e mak ho kazu Bere nian ne’e hetan impressaun husi publiku katak lideransa sira sai fali nudar eskravu politika Indonesia nian.
Sim, hakiak relasaun diak ho Indonesia nudar nasaun vizinhu é importante, maibe fo’o frakeza ba’a nasaun vizinho hodi manda ita nia uma-laran la’os buat ida normal, sa’a tan hasobu sistema estadu nian iha nasaun ne’e. Husi inisiu publiku rejeita hahalok no lala’ok lideransa nasaun ne’e nian hodi liberta Bere, inklui distintos deputados iha PN. Maibe agora daudaun problema mak ne’e, eskandalu politika ne’e mosu tiha ona, lideransa nasaun ne’e entrega ona Bere ba’a embaixada Indonesia nian iha Dili.
Ho kondisaun hanesan temi dadaun iha leten ne’e, atu salva nasaun no lideransa nasaun ne’e nia dignidade, estadu no governu tenki foti pozisaun katak entrega Bere ba’a embaixada Indonesia nian la siknifika katak Timor-Leste fo’o autorizsaun atu Bere bele sai husi teritoriu Timor-Leste. Lideransa sira presiza buka no koko uza razaun legal ruma nebe’e mais razoavel hodi solusiona kazu ne’e. Uza razaun hodi dehan Bere moras la’os desizaun politika nebe’e rasional iha konstestu ne’e. Uza razaun dehan Bere moras hatudu katak lideransa estadu no governu iha tempu ida badak nakfilak a’an lalais sai mos doutor mediku hodi analiza Bere kondisaun fiziku. Politiku sai doutor mediku, PJR sai mediku, Juiz mos buka tau a’an nudar politiku plus doutor. Publiku sei la’fiar katak antes ne’e Bere ba’a halo ona tratamentu iha Hospital Guido Valadares, nebe’e lideransa sira hakarak uza razaun moras ne’e hodi liberta Bere.
Lideransa Timor-Leste tenki buka halo aproximasaun foun ho Indonesia atu bele taka-mo’e nasaun ne’e nian. Atu taka-mo’e maka governu no estadu Timor-Leste tetu tok ka buka konsiderasaun ruma hodi tau Bere iha status Prizaun Domisiliariu (Tahanan Rumah) nia laran. Husik Bere hela iha embaixada Indonesia ho status Prizaun Domisiliariu. Bere sei la’mate wainhira hela tahan to’o tinan lima ka tinan sanolu nia laran iha embaixada Indonesia. Ho Prizaun Domisiliariu nebe’e fo’o ba’a Bere, lideransa sira buka lobby mos ho Indonesia atu halo aselerasaun hodi ratifika rekomendasoins CVA nian, ka iha posibilidade buka atu koko halo mos MoU ida ho Indonesia sobre extradisaun.
Lideransa nasaun ne’e bele justifika ba’a Indonesia katak lideransa Timor-Leste ninia pozisaun tempu neba’a (30/8/09) so’o entrega deit Bere ba’a embaixada Indonesia, la’os atu autoriza Bere sai-husi teritoriu Timor-Leste. Atu husik-sai Bere husi teritoriu Timor-Leste maka lideransa nasaun ne’e bele halo mos ‘presaun’ ba’a Indonesia atu iha Indonesia nia parte tenki haka’as a’an mos hodi ratifika rekomendasoins CVA nian. Ida ne’e bele konsidera nudar pasu importante ida, Timor-Leste ho Indonesia tenki ratifika uluk lai CVA nia rekomendasoins. Timor-Leste mesak mak ratifika rekomendasoins CVA nian maibe parte Indonesia la’ratifika maka Hakerek’nain sei senti reseiu, karik iha loron ikus mai Indonesia sei lakohi hakruk ba’a CVA nia rekomendasoins ho deit razaun katak Indonesia nia Parlamento sidauk ratifika rekomendasoins nebe’e refere. Alem de ratifikasaun rekomendasoins CVA presiza mos halo MoU sobre extradisaun nebe’e luan entre Timor-Leste ho Indonesia, atu nune’e aban bainrua iha sidadaun Timor-Leste ruma halo krimi iha Indonesia, Timor-Leste bele husu Indonesia halo extradisaun.
Karik iha Indonesia nia parte sidauk mos ratifika rekomendasoins CVA nian no sidauk hakarak halo MoU sobre extradisaun maka Timor-Leste mos lalika fo’o lai autorizasaun ba’a Bere atu sai-husi teritorio Timor-Leste. Legalmente Timor-Leste bele justifika ba’a Indonesia, karik la’iha MoU sobre extradisaun entre nasaun rua ne’e maka sei la’iha baze legal atu Tribunal fo’o autorizasaun hodi halo extradisaun ba’a Bere. Politikamente Timor-Leste tenki ‘halo presaun’ ka aproximasaun ba’a Indonesia atu iha Indonesia nia parte iha laran-luak atu ratifika mos rekomendasoins CVA nian. Solusaun alternativas hirak ne’e hotu sei depende teb-tebes ba’a koragem politika husi lideransa Timor-Leste. Hein katak esperitu atu luta hodi defende dignidade no intereses nasional nasaun ne’e nian sidauk lakon iha lideransa nasaun ne’e nia hirus-matan-tuan.***End***** (Artigu ne’e hatun mos iha Timor Post, Edisaun 7/10/2009)
*Analista Politika no Sosial husi Forum Civika Timor-Leste, Dili
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.