Filipe Rodriguês Pereira*
Kazu libertasaun Bere nian politikamente ‘tesi ona’ liu husi Mosaun de Censura nebe’e Bankada Fretilin proposta iha plenaria Parlamento Nasional (PN) iha loron 12/10/2009 liu ba’a. Partidu Fretilin no Partidu Opozisaun seluk hatama proposta hodi husu responsabilidade politika ba’a lideransa governu, PM, Xanana Gusmão relasiona ho libertasaun illegal nebe’e Bere goza. Hanesan Hakeren’nain temi iha artigu semana rua liu ba’a, Mosaun de Sensura atu pasa ka la pasa la’os problema prinsipal, maibe iha buat positivus balun mak hot-hotu bele foti ka aprende husi Mosaun de Sensura ne’e tamba iha ninia implikasaun politika no legal nebe’e bo’ot no luan ba’a existensia nasaun nian iha prezente no ba’a mos futuru.
Hanesan buat nebe’e mak hato’o liu husi ninia intervensaun PM, Kay Rala Xanana Gusmao fo’o hanoin liu tan ba’a publiku kona ba’a intereses nasional. PM, Xanana buka hanorin diak liu tan no fanu publiku nia konsiensia sobre saida mak intereses nasional. Iha ninia intervensaun PM, Xanana hakarak dehan deit katak importante mak rezultadu la’os prosesu. Liberta Bere la liu husi prosesu nebe’e los la’os problema, importante mak asegura estabilidade ekonomika, singurasa no politika ba’a nasaun ne’e, ka ho lian-fuan seluk dehan buka asegura intereses nasional. La’iha sidadaun ida mak duvidas, hot-hotu aseita katak intereses nasional tenki tau iha intereses privadus no intereses grupus nia leten, maibe intereses privadu, grupus, no mos intereses nasional tenki buka atu tau no hatu’ur iha lei nia leten. Presiza tau no hatu’ur buat hotu iha lei nia leten atu nune’e sosiadade la senti katak iha nasaun ne’e lei devorsiu tiha ona ho justisa (hukum telah bercerai dengan keadilan).
Ligadu ho kazu Bere nian, mosu argumentus balun nebe’e dehan oinsa mak bele lori kazu hanesan Bere nian ba’a tan tribunal se iha PJR no Tribunal deit sei iha kazu barak mak pendentes. Argumentu ne’e menyesatkan publiku, bele lori publiku ba’a nakukun no monu ba’a rai ko’ak klean. Karik susar atu buka razaun hodi justifika a’an ba’a kazu maksalan nebe’e infrenta maka diak liu uza tempu barak atu silensiu, buka rona mak barak, atu nune’e loron ikus bele hola medidas nebe’e mais razoavel hodi hakotu problema, lalika halo deklarasaun foun nebe’e bele habeik tan sosiadade iha nasaun ne’e. Kazu barak pendentes iha PJR ka Tribunal la’os razaun atu bandu povu atu buka justisa iha nasaun ne’e?! Karik iha ema ruma oho-malu ka embo’ot ruma komete iha krimi kala sei labele lai prosesa no lori ba’a tribunal tamba deit razaun katak sei iha kazu barak mak fika pendentes hela iha PJR no tribunal. Se nune’e talves sei diak liu buka tok meius ruma atu Presidente da Republika fo’o deit amnestia ba’a prisioneiros sira hotu iha nasaun ne’e, no hein wainhira tribunal está preparadu mak nasaun ne’e komesa implementa fali funsaun tribunal nian ho lolos.
Relasiona ho kazu Bere nian mosu mos argumentus seluk nebe’e dehan juiz balun ka’er no uza paradigma legalistiku. Ita presiza buka hare kazu por kazu. Kazu Martenus Bere foin mak komesa iha faze legal-prosedural. Kazu Bere proseduralmente hatudu katak eksekutivu hadau k’nar judikativu nian. Juiz sira sidauk hasai desizaun liu husi prosesu julgamentu, ita sidauk fo’o oportunidade ba’a juiz atu hala’o sira nia k’nar, tamba ne’e sei sedu liu wainhira ita buka atu hateten katak juiz balun legalistiku no balun legal-sosiologiku. Paradigma legalistiku nudar perspektivu klasiku sobre lei nebe’e mak matenek’nain tempu uluk konsidera nudar buat nebe’e mak hakerek iha Dekretu-Lei (Undang-Undang) nia laran. Juiz sira hala’o sira nia k’nar bazeia a’an los deit ba’a lei hirak nebe’e temi iha Dekretu laran. Juiz la presiza buka hatene ka konsidera katak lei kontradis ho intereses nasional, realidade sosial no sense of justice nebe’e moris iha sosiadade nia let. Saida mak hakerek iha lei ida ne’e mak tenki implementa, “lex dura, sed tamen scripta..” Paradigma legalistiku konsidera juiz sira sai nudar funil ba’a Dekretu-Lei, hakim adalah corong undang-undang.
Ho polemika nebe’e mosu tamba Kazu Bere, ikus mai kala dudu mos lideransa sira sai mos legalistiku hotu tamba tenki halai ba’a subar a’an iha regulamento UNTAET No. 15/2000 nia kotuk. Problema la’os legalistiku ka legal-sosiologiku, maibe tamba husi inisiu, antes de Nai-Ulun ida ka’er ukun nia halo juramentu atu hakru’uk no obedese ba’a konstituisaun no regras nebe’e mak vigora iha nasaun ne’e.
Koalia sobre regulamentu UNTAET No. 15/2000, wainhira konstituisaun RDTL hetan ninia validasaun iha 20 de Maio 2002 maka lolos artigu balun iha regulamentu UNTAET ne’e, artigu nebe’e temi sobre kompetensia tribunal nian la vale (berlaku) ona. Artigu 160 konstituisaun hateten: “hahalok sira nebe’e halo husi loron 25 de Abril tinan 1974 to’o loron 31 de Desembru 1999, nebe’e bele konsidera nudar krime hasoru umanidade, jenosidu ka funu nian, nia prosedimentu kriminal tenke hala’o iha tribunal nasional ka internasional”. Regulamento UNTAET nian nebe’e iha ninia artigu balun temi katak ba’a delitus graves nebe’e kontra humanidade iha pasadu tenki halo prosedimentu iha tribunal distrital Dili kontradis (bertentangan) ho artigu 160 konstituisaun RDTL.
Wainhira artigu 160 konstituisan hakerek dehan hasoru delitus graves kontra humanidade iha pasadu maka prosedimentu tenki hala’o iha tribunal nasional siknifika katak prosedimetu judicial la’os atu halo deit iha Tribunal Distrital Dili, la siknifika mos katak Tribunal Distrital Dili mak Tribunal Nasional, ou Tribunal de Rekursu mak tribunal nasional. Konstituisaun la hakerek katak Timor-Leste iha instituisaun tribunal ida mak ho naran tribunal nasional. Hakerek’nain buka atu bele percebe ho didiak katak tribunal nasional mak tribunal hotu nebe’e harí iha 13 distritus, tamba tribunal hirak ne’e hotu hala’o regimentu ida deit nebe’e bersifat nasional. Keta konfundi sala entres governu sentral no governu distrital, nebe’e ita tau iha hanoin katak iha mos tribunal sentral no tribunal distrital. Sala liu tan wainhira ita fo’o siknifikasaun katak tribunal nasional mak tribunal distrital Dili tamba hamrik iha cidade ka kapital Timor-Leste.
Karik hare Dekretu-Lei No. 13/2005 - Kodigu Prosesu Penal – nebe’e adopta regulamentu UNTAET No. 2000/15, li-liu kona ba’a artigu nebe’e mak koalia sobre kompetensia tribunal nian nebe’e viola kontituisaun, maka Tribunal Rekursu tenki buka atu fokit-soe artigu maksalak nebe’e iha Kodigu Prosesu Penal nia laran. Se mak sala iha parte ne’e?! com certeza legislador sira iha PN mak sala, legislador halo Dekretu-Lei maibe la haka’as a’an atu buka hatene katak Dekretu-Lei nebe’e sira produz viola konstituisaun. Alem de PN se tan mak tenki responsabiliza? Artigu 151 konstituisaun fo’o mos k’nar ba’a PR, PGR no PDHJ atu bele hare buat maksalak hirak ne’e.
Liu husi kazu Martenus Bere nian ikus mai hot-hotu buka so’e sala ba’a malu, agora dadaun ita hot-hotu koalia makas atu ratifika CAVR nia rekomendasoins no CTF nia rekomendasoins. Durante ne’e PN ba’a iha nebe’e?! Koalia sobre CTF nia rekomendasoins distintus deputadus sira tenki buka atu hare uluk lai estabelesimentu CTF nian. estabelesimentu CTF nebe’e mak tempu neba’a PR, Xanana Gusmao no PM, Mari Alkatiri asina ho Presidente Indonesia nian, Susilo Bambang Yudoyono legal ka la’e? Karik PN sidauk ratifika estabelesimentu CTF nian? wainhira estabelesimentu CTF sidauk ratifika iha PN maka CTF ne’e illegal. CTF ninia estabelesimentu deit sei illegal, sa’a tan ho CTF nia report no rekomendasoins?! Dalaruma iha Indonesia nia parte mos hanesan, sidauk ratifika estabelesimentu CTF nian karik, sa’a tan ratifika rekomendasoins CTF nian?! Karik nasaun rua ne’e mak sidauk ratifika hotu kriasaun CTF nian maka sei la sala wainhira publiku konsidera katak até agora CTF nudar instituisaun illegal nebe’e mak tempu neba’a realmente hala’o k’nar maibe la’iha baze legal nebe’e forte.
Maibe, wainhira ita hakarak halo ratifikasaun ba’a “MoU” nebe’e mak iha ligasaun ho krimi hasoru humanidade iha pasadu, maka iha parte Timor-Leste nian presiza tetu atu fokit-soe uluk artigu 160 konstituisaun RDTL nian, tamba artigu 160 sei la fo’o dalan atu halo ratifikasaun ba’a kazu nebe’e mak iha relasaun ho krimi hasoru humanidade. Se lakohi fokit-soe artigu 160 maka PR bele uza intereses nasional nian naran fo’o uluk amnestia ba’a ema hotu ho rasas Timorense, Timor o’an nebe’e mak uluk halo ka komete iha krimi husi loron 24 de Abril 1974 to’o 31 de Dezembru 1999. ***END****
*Analista Politika no Sosial husi Forum Civika Timor-Leste, Dili
Kazu libertasaun Bere nian politikamente ‘tesi ona’ liu husi Mosaun de Censura nebe’e Bankada Fretilin proposta iha plenaria Parlamento Nasional (PN) iha loron 12/10/2009 liu ba’a. Partidu Fretilin no Partidu Opozisaun seluk hatama proposta hodi husu responsabilidade politika ba’a lideransa governu, PM, Xanana Gusmão relasiona ho libertasaun illegal nebe’e Bere goza. Hanesan Hakeren’nain temi iha artigu semana rua liu ba’a, Mosaun de Sensura atu pasa ka la pasa la’os problema prinsipal, maibe iha buat positivus balun mak hot-hotu bele foti ka aprende husi Mosaun de Sensura ne’e tamba iha ninia implikasaun politika no legal nebe’e bo’ot no luan ba’a existensia nasaun nian iha prezente no ba’a mos futuru.
Hanesan buat nebe’e mak hato’o liu husi ninia intervensaun PM, Kay Rala Xanana Gusmao fo’o hanoin liu tan ba’a publiku kona ba’a intereses nasional. PM, Xanana buka hanorin diak liu tan no fanu publiku nia konsiensia sobre saida mak intereses nasional. Iha ninia intervensaun PM, Xanana hakarak dehan deit katak importante mak rezultadu la’os prosesu. Liberta Bere la liu husi prosesu nebe’e los la’os problema, importante mak asegura estabilidade ekonomika, singurasa no politika ba’a nasaun ne’e, ka ho lian-fuan seluk dehan buka asegura intereses nasional. La’iha sidadaun ida mak duvidas, hot-hotu aseita katak intereses nasional tenki tau iha intereses privadus no intereses grupus nia leten, maibe intereses privadu, grupus, no mos intereses nasional tenki buka atu tau no hatu’ur iha lei nia leten. Presiza tau no hatu’ur buat hotu iha lei nia leten atu nune’e sosiadade la senti katak iha nasaun ne’e lei devorsiu tiha ona ho justisa (hukum telah bercerai dengan keadilan).
Ligadu ho kazu Bere nian, mosu argumentus balun nebe’e dehan oinsa mak bele lori kazu hanesan Bere nian ba’a tan tribunal se iha PJR no Tribunal deit sei iha kazu barak mak pendentes. Argumentu ne’e menyesatkan publiku, bele lori publiku ba’a nakukun no monu ba’a rai ko’ak klean. Karik susar atu buka razaun hodi justifika a’an ba’a kazu maksalan nebe’e infrenta maka diak liu uza tempu barak atu silensiu, buka rona mak barak, atu nune’e loron ikus bele hola medidas nebe’e mais razoavel hodi hakotu problema, lalika halo deklarasaun foun nebe’e bele habeik tan sosiadade iha nasaun ne’e. Kazu barak pendentes iha PJR ka Tribunal la’os razaun atu bandu povu atu buka justisa iha nasaun ne’e?! Karik iha ema ruma oho-malu ka embo’ot ruma komete iha krimi kala sei labele lai prosesa no lori ba’a tribunal tamba deit razaun katak sei iha kazu barak mak fika pendentes hela iha PJR no tribunal. Se nune’e talves sei diak liu buka tok meius ruma atu Presidente da Republika fo’o deit amnestia ba’a prisioneiros sira hotu iha nasaun ne’e, no hein wainhira tribunal está preparadu mak nasaun ne’e komesa implementa fali funsaun tribunal nian ho lolos.
Relasiona ho kazu Bere nian mosu mos argumentus seluk nebe’e dehan juiz balun ka’er no uza paradigma legalistiku. Ita presiza buka hare kazu por kazu. Kazu Martenus Bere foin mak komesa iha faze legal-prosedural. Kazu Bere proseduralmente hatudu katak eksekutivu hadau k’nar judikativu nian. Juiz sira sidauk hasai desizaun liu husi prosesu julgamentu, ita sidauk fo’o oportunidade ba’a juiz atu hala’o sira nia k’nar, tamba ne’e sei sedu liu wainhira ita buka atu hateten katak juiz balun legalistiku no balun legal-sosiologiku. Paradigma legalistiku nudar perspektivu klasiku sobre lei nebe’e mak matenek’nain tempu uluk konsidera nudar buat nebe’e mak hakerek iha Dekretu-Lei (Undang-Undang) nia laran. Juiz sira hala’o sira nia k’nar bazeia a’an los deit ba’a lei hirak nebe’e temi iha Dekretu laran. Juiz la presiza buka hatene ka konsidera katak lei kontradis ho intereses nasional, realidade sosial no sense of justice nebe’e moris iha sosiadade nia let. Saida mak hakerek iha lei ida ne’e mak tenki implementa, “lex dura, sed tamen scripta..” Paradigma legalistiku konsidera juiz sira sai nudar funil ba’a Dekretu-Lei, hakim adalah corong undang-undang.
Ho polemika nebe’e mosu tamba Kazu Bere, ikus mai kala dudu mos lideransa sira sai mos legalistiku hotu tamba tenki halai ba’a subar a’an iha regulamento UNTAET No. 15/2000 nia kotuk. Problema la’os legalistiku ka legal-sosiologiku, maibe tamba husi inisiu, antes de Nai-Ulun ida ka’er ukun nia halo juramentu atu hakru’uk no obedese ba’a konstituisaun no regras nebe’e mak vigora iha nasaun ne’e.
Koalia sobre regulamentu UNTAET No. 15/2000, wainhira konstituisaun RDTL hetan ninia validasaun iha 20 de Maio 2002 maka lolos artigu balun iha regulamentu UNTAET ne’e, artigu nebe’e temi sobre kompetensia tribunal nian la vale (berlaku) ona. Artigu 160 konstituisaun hateten: “hahalok sira nebe’e halo husi loron 25 de Abril tinan 1974 to’o loron 31 de Desembru 1999, nebe’e bele konsidera nudar krime hasoru umanidade, jenosidu ka funu nian, nia prosedimentu kriminal tenke hala’o iha tribunal nasional ka internasional”. Regulamento UNTAET nian nebe’e iha ninia artigu balun temi katak ba’a delitus graves nebe’e kontra humanidade iha pasadu tenki halo prosedimentu iha tribunal distrital Dili kontradis (bertentangan) ho artigu 160 konstituisaun RDTL.
Wainhira artigu 160 konstituisan hakerek dehan hasoru delitus graves kontra humanidade iha pasadu maka prosedimentu tenki hala’o iha tribunal nasional siknifika katak prosedimetu judicial la’os atu halo deit iha Tribunal Distrital Dili, la siknifika mos katak Tribunal Distrital Dili mak Tribunal Nasional, ou Tribunal de Rekursu mak tribunal nasional. Konstituisaun la hakerek katak Timor-Leste iha instituisaun tribunal ida mak ho naran tribunal nasional. Hakerek’nain buka atu bele percebe ho didiak katak tribunal nasional mak tribunal hotu nebe’e harí iha 13 distritus, tamba tribunal hirak ne’e hotu hala’o regimentu ida deit nebe’e bersifat nasional. Keta konfundi sala entres governu sentral no governu distrital, nebe’e ita tau iha hanoin katak iha mos tribunal sentral no tribunal distrital. Sala liu tan wainhira ita fo’o siknifikasaun katak tribunal nasional mak tribunal distrital Dili tamba hamrik iha cidade ka kapital Timor-Leste.
Karik hare Dekretu-Lei No. 13/2005 - Kodigu Prosesu Penal – nebe’e adopta regulamentu UNTAET No. 2000/15, li-liu kona ba’a artigu nebe’e mak koalia sobre kompetensia tribunal nian nebe’e viola kontituisaun, maka Tribunal Rekursu tenki buka atu fokit-soe artigu maksalak nebe’e iha Kodigu Prosesu Penal nia laran. Se mak sala iha parte ne’e?! com certeza legislador sira iha PN mak sala, legislador halo Dekretu-Lei maibe la haka’as a’an atu buka hatene katak Dekretu-Lei nebe’e sira produz viola konstituisaun. Alem de PN se tan mak tenki responsabiliza? Artigu 151 konstituisaun fo’o mos k’nar ba’a PR, PGR no PDHJ atu bele hare buat maksalak hirak ne’e.
Liu husi kazu Martenus Bere nian ikus mai hot-hotu buka so’e sala ba’a malu, agora dadaun ita hot-hotu koalia makas atu ratifika CAVR nia rekomendasoins no CTF nia rekomendasoins. Durante ne’e PN ba’a iha nebe’e?! Koalia sobre CTF nia rekomendasoins distintus deputadus sira tenki buka atu hare uluk lai estabelesimentu CTF nian. estabelesimentu CTF nebe’e mak tempu neba’a PR, Xanana Gusmao no PM, Mari Alkatiri asina ho Presidente Indonesia nian, Susilo Bambang Yudoyono legal ka la’e? Karik PN sidauk ratifika estabelesimentu CTF nian? wainhira estabelesimentu CTF sidauk ratifika iha PN maka CTF ne’e illegal. CTF ninia estabelesimentu deit sei illegal, sa’a tan ho CTF nia report no rekomendasoins?! Dalaruma iha Indonesia nia parte mos hanesan, sidauk ratifika estabelesimentu CTF nian karik, sa’a tan ratifika rekomendasoins CTF nian?! Karik nasaun rua ne’e mak sidauk ratifika hotu kriasaun CTF nian maka sei la sala wainhira publiku konsidera katak até agora CTF nudar instituisaun illegal nebe’e mak tempu neba’a realmente hala’o k’nar maibe la’iha baze legal nebe’e forte.
Maibe, wainhira ita hakarak halo ratifikasaun ba’a “MoU” nebe’e mak iha ligasaun ho krimi hasoru humanidade iha pasadu, maka iha parte Timor-Leste nian presiza tetu atu fokit-soe uluk artigu 160 konstituisaun RDTL nian, tamba artigu 160 sei la fo’o dalan atu halo ratifikasaun ba’a kazu nebe’e mak iha relasaun ho krimi hasoru humanidade. Se lakohi fokit-soe artigu 160 maka PR bele uza intereses nasional nian naran fo’o uluk amnestia ba’a ema hotu ho rasas Timorense, Timor o’an nebe’e mak uluk halo ka komete iha krimi husi loron 24 de Abril 1974 to’o 31 de Dezembru 1999. ***END****
*Analista Politika no Sosial husi Forum Civika Timor-Leste, Dili
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.