POLITIKA LIMPEZA IHA KAPITAL DILI SEIDAUK EFIKAZ

Victor Tavares*

Limpeza jeral iha Dili laran hala’o iha semana ida dala ida, iha Sesta dader-saan. Iha loron ida nee funsionarius hotu-hotu halo limpeza ka hamoos Dili laran tuir ida-idak nia zona nebee marka atu hodi hamoos.
.

Bainhira ita la’o liu iha estrada hirak iha Dili laran ita haree funsionarius sira, ema feto ho mane, balun dasa rai balun ra’ut no butuk hamutuk fo’er no balun tan sunu.
Ita haree jeralmente politika saude ida nee diak ona, embora metudu halo limpeza nee rasik seidauk efetivu no efikaz loloos.
.

Tuir observasaun nebee hakerek na’in halo katak Dili laran sei iha konsentrasaun materia poluisaun makaas tebes. Poluisaun oi-oin sei ejiste iha sidade Dili laran. Poluisaun atmosferika hetan kontribuisaun makaas husi sunu lixu, suar husi dapur, suar nebee rezulta husi meius transporte ho motor no mos husi ema fumadores sira no mos husi dalan balun nebee rai-rahun suar bainhira transporte la’o ba-mai. Atmosfera nebee halo parte sidade Dili nia leten hetan sofre makaas husi fontes 4 (hat) haktuir iha leten. Hanesan ita hotu hatene katak sidade kapital Dili geografikamente okupa rai nebee tetuk maibe hale’u ho foho no tasi.

.

Ne’eduni haree husi sirkulasaun anin ladun efetivu tanba Dili laran hetan anin husi tasi deit tuir nia tempo maibe husi foho ladun. Nune’e, konsentrasaun fumu ka suar nebee ejiste iha Dili laran bele demora durante oras barak nia laran ka demora to’o loron ida ka rua molok fumu ka suar nee lakon.
.

Bainhira ita sa’e to’o Dare ka Balibar hodi hateke tun ba Dili laran, ahi suar mosu sa’e iha fatin oin-oin, husi parte Tasi-Tolu to’o Cristo Rei ka Kamea-Bekora. Ahi suar nebee mosu sa’e mos neneik no habelar-an iha altitude nebee badak.
.

Bainhira ita la’o ain ka ho kareta ka motor iha Dili laran, ita horon ahi-suar oin-oin. Horon suar husi ema sunu lixu nebee mos kahur oin-oin. Ita nia inus horon suar ai-tahan kahur ho is husi lixu domestiku, iis husi masa ka plastiku, iis husi boraxa no mos iis husi kalen ka lata. Fumu ka ahi suar nebee rezulta husi sunu lixu nee deit la hatene ninia grau de toxicidade hamutuk hira, tanba hakerek na’in la’os tekniku ida nebee halo observasaun uza instrumentu laboratoriu ruma. Maibee haree husi norma jeral meio ambiente nian halo hakerek na’in ba artigu ida nee kuriozu observa faktu ida nee, hodi hatun hanoin iha artigu ida nee.
.

Iha Dili laran mos sei iha poluisaun bee no mos poluisaun rai. Poluisaun bee ho rai mos mai husi ita ema nia hahalok. Ita repara iha dalan ninin ema soe lixu hanesan lata ka masa plastiku ka saku lastiku no botir arbiru deit. Balun iha kareta laran hemu tiha buat ruma depois soe ba dala ninin lata ka plastiku ka hemu tiha buat ruma iha dalan, hemu nia fatin hanesan lata, botir no massa plastiku soe hela iha dalan ninin. Ne’eduni kapital Dili sei ho ninia problema ambiental rejiste hela, karik presiza iha politika ba limpeza nebee efetivu no efikaz.
.

Tuir loloos autoridades kompetentes hanesan responsaveis ba Distrito Dili nia no mos autoridades sanitaria buka solusaun seluk ba limpeza nebee halo iha loron Sesta ba semana ida.
Karik solusaun seluk mak hanesan :

1) Tau kaixa lixu fatin iha dalan-dalan.
2) Haketak lixu tuir nian generu.
3) Bandu sunu lixu iha sidade laran.
4) Rekolha lixu husi orgaun kompetente.
5) Depozita lixu iha fatin apropriadu.
6) Separa lixu resiklavel ba resiklajen.
.

Atu bele implementa pratikas hirak nee, governo ka autoridades kompetentes sira presiza estabelese no sosializa uluk lei ida neebe regula kona ba Saude Publika iha nivel nasional tomak.

.
Basaa, é preciso ter a saúde para ter a vida saudável e construir um estado saudável !

*Editor FH