F-FDTL: Desafius no Progresu

Filipe Rodrigues Pereira*

Iha 20 de Agosto 2009 liu ba’a F-FDTL komemora ninia loron moris ba’a tinan 34. Liu husi loron moris F-FDTL nian, dala ida tan, sosiadade balun sei senti duvidas (ragu) hare existensia F-FDTL nudar forsas armadas estadu nian. Forsas estadu nian siknifika katak forsa armadas nebe’e imparsial, forsas armadas nebe’e hamrik iha grupu no partidu hot-hotu nia leten. Forsa estadu nian siknifika mos katak forsa nebe’e hakruk ba’a eatadu demokratiku nebe’e ka’er seberanu nasaun nian. Nudar forsa estadu nian maka exijensia publiku nebe’e hakarak harí forsas armadas nebe’e professional nudar buat ida urgente atu kongkritiza atu nune’e bele asegura nasaun nia moris.

Nasaun nia moris no ninia existensia dalabarak depende teb-tebes ba’a ninia Forsas Armadas, forsas armadas mak sempre sai nudar simbolu independensia no seranu nasaun nian. Nune’e mos forsa armadas nebe’e moris iha nasaun oprimudus tamba politika kolonial, sempre iha id-idak nia karatiristika no id-idak nia istoria. F-FDTL klaru que iha mos ninia istoria no karaktiriska nebe’e mak la’ses husi tempu, fatin no kondisaun nebe’e nia moris ba’a.

Koalia kona ba’a historia F-FDTL maka ita bele dehan katak F-FDTL moris no liu husi faze bo’ot hat: (1). F-FDTL nia fini moris mai husi Forsas Armadas Portugues/Tropas ho rasa Timorenses. Timor o’an nebe’e antes 20 de Agostu 1975 hala’o sira nia k’nar nanis nudar tropas mak tempu neba’a iha liu kontribuisaun bo’ot hodi hahorik Falintil. (2). F-FDTL nebe’e mosu liu husi fusaun (peleburan) entre militantes-revolusionarios Fretilin ho Tropas. Fusaun entre forsa rua ne’e, militantes Fretilin no Tropas rasa Timorense mosu atu hatutan aksaun kontra-golpe nebe’e tropas halo hasoru UDT. UDT halo golpe iha 11 de Agostu 1975. (3). Falintil nebe’e separa a’an husi Fretilin iha tinan 1987, no (4). Falintil nebe’e nakfilak mos a’an ba’a FDTL nebe’e hamrik liu husi validasaun konstituisaun RDTL.

Faze id-idak temi iha leten nebe’e F-FDTL atravesa la’os tu-tu’ur mosu deit, maibe faze hirak ne’e mosu tamba desizaun politika husi lideransa politika nasaun ne’e nian. Desizaun la’os buat ida importante ba’a ita atu diskuti maibe razaun hodi foti desizaun ba’a faze 4 (hat) ne’e mak nudar buat ida importante atu id-idak bele hare no tau ba’a sasukat atu tetu.

F-FDTL hahorik a’an liu husi tropas Portugues ho rasa Timorenses nebe’e hamrik iha primeiru dia hodi halo aksaun kontra-golpe hasoru UDT tamba iha tempu neba’a UDT ho k’bit kilat husi polisia hamosu golpe no halo kapturasaun ba’a kuadrus Fretilin nian barak nebe’e dadur iha area Palapasu. Mosu pergunta, karik mak UDT la halo golpe iha 11 de Agosto 1975 no la halo kapturasaun hasoru kuadrus Fretilin nian, sei la mosu aksaun kontra-golpe husi Tropas Portugues ho rasa Timorenses?! Se la’iha kontra-golpe maka Timor-Leste sei la komemora 20 de Agosto nudar loron moris F-FDTL. Ida ne’e hatudu mos katak loron moris F-FDTL nudar sintesa nebe’e mai husi golpe (thesa) no kontra-golpe nudar anti-thesa.

Ho golpe no kontra-golpe hamosu guerra sivil (perang saudara) entres UDT no Fretilin e APODETI. Guerra sivil nebe’e antes hetan mos infiltrasaun kental husi Indonesia ba’a UDT no APODETI obriga kuadrus no lideransa Fretilin haklaken unilateralmente Proklamasaun Independensia ba’a Timor-Leste iha 28 de Novembro 1975. Wainhira Timor-Leste haklaken ninia proklamasaun Independensia nian maka la’os defisil ba’a lideransa governu no estadu tempu neba’a atu utiliza Tropas Portugues ho rasa Timorenses no militantes Fretilin atu sai nudar liman kro’at estadu nian, estadu nebe’e hamrik liu husi proklamasaun unilateral nebe’e lideransa Fretilin haklaken, é logiku wainhira Falintil sai mos nudar Fretilin nia liman-kro’at iha tempu neba’a, tamba husi inisiu Falintil mosu atu funu-hasoru UDT no mos APODETI, no iha tempu ikus Falintil funu-hasoru mos militar Indonesia nebe’e halo infiltrasaun politika hodi loron ikus invade Timor-Leste iha 7 de Desembro 1975.

Istoria hatudu, ema hotu hatene, liu husi invazaun 7-Dec-1975 militar Indonesia hanahe-a’an iha kapital Timor-Leste, Dili, no ho tempu ida badak militarmente Dili monu ba’a Indonesia nia liman no ikus segundu Kapital, Baucau mos monu ba’a militar Indonesia nia ukun. Ho Dili no Baucau nebe’e monu halo Falintil nebe’e ho esperitu nasionalismu sai militantes liu tan iha sira nia pozisaun. Nudar military, Falintil tempu neba’a politikamente no militarmente buka defende no proteje Timor-Leste nia seberanu nudar nasaun. Injektasaun politika ba’a Falintil nia isin iha tempu resistensia nian obriga mos militar hala’o funsaun rua (dwifungsi), ser politiku no iha ao mesmu tempu sai mos militar an sich atu defende independensia nasional. Iha tinan 1978-1980 Falintil hasoru desafius bo’ot hodi proteje indpendensia nasional tamba militar Indonesia hala’o operasaun bo’ot hodi oho no kaptura lideransa estadu nian no kuadrus funu-nain sira, no iha ao mesmu tempu lulun populasaun tun mai sidade.

Ho kondisaun baze de apoio nebe’e rahun Falintil buka reorganiza a’an. Ikus, tetu mos ba’a konjuntura politika nasional, regional no internasional nebe’e ho ninia mudansa oi-oin, Falintil liu husi Kay Rala Xanana Gusmão nia lideransa hala’o mos mudansa hodi haketa Falintil husi estrutura Fretilin. Esforsu politika hodi haketa Falintil husi Fretilin ho objetivu ida, Falintil sai nudar Forsas Armadas Libertasaun Nasional ba’a komponentes resistensia tomak nasaun nian. Haketa Falintil husi Fretilin iha tinan 1987 la’os ho hanoin atu harí Falintil nebe’e professional maibe nudar akomodasaun politika atu hametin komponentes tomak nasaun nian iha fukun ida deit. Maski nune’e ita aseita katak esforsu nebe’e halo hodi haketa Falintil husi Fretilin iha tinan 1987 iha loron ikus fo’o mos ninia kontribuisaun a’as ba’a postura Falintil iha tempu Timor-Leste restaura ninia independensia, postura Falintil nian nebe’e iha tinan 2002 nakfilak ninia a’an ba’a F-FDTL nebe’e buka orienta a’an ba’a militar ida professional iha futuru.

Militar professional geralmente siknifika militar nebe’e la hala’o politika praktis, la hala’o bisnis, hakru’uk ka obedese ba’a autoridades sivil nebe’e harí demokratikamente, hakru’uk ba’a lei nebe’e vigora iha nasaun nia laran no respeita direitos humanos.

Hare ba’a difinisaun militar professional temi iha leten maka iha tempu liu ba’a no mos iha tempu badak ne’e ba’a oin ita hare F-FDTL sei hasoru desafius internal nebe’e mak psikologikamente fo’o impressaun sai ba’a publiku katak membros F-FDTL nian balun sidauk simu atu F-FDTL sai nudar propriedade estadu nian. Membros F-FDTL nian balun sidauk bele husik a’an husi sira nia inan-susu/inan-ideologiku, Fretilin. Tamba ne’e, trabalho de casa ba’a lideransa F-FDTL nian mak gradualmente tenki buka hakas a’an nafatin atu membros F-FDTL bele “funu-hasoru-a’an-rasik” (perang dengan diri sendiri) atu nune’e bele hamenus no halakon sentimentu-psikologika-politika husi membros F-FDTL ho sira nia pasadu, no iha ao mesmu tempu buka tau filtru atu tahan mos konsolasaun politika nebe’e mai husi partidu politika sira balun ba’a F-FDTL nia isin. Wainhira F-FDTL ho susesu hakat liu desafius bo’ot ne’e maka sosiadade nasaun ne’e sei iha esperansa katak F-FDTL sei hetan k’bit bo’ot liu tan atu bele atravesa desafius sel-seluk nebe’e sei mai. Alem de F-FDTL presiza “funu-hasoru-a’an-rasik” hodi husik sira nia pasadu, iha tempu badak ne’e ba’a oin, publiku mos sei senti katak iha lideransa partidu Fretilin nian balun no lideransa partidu seluk psikologikamente sidauk mos bele simu no husik F-FDTL nebe’e sira rekonhese nudar Fretilin nia o’an-ideologiku sai fali nudar propriedade estadu nian ka sai nudar propriedade komun nasaun nian.

Atu hatan desafius nebe’e temi dadaun iha leten, liu husi lia-fuan Sekretario Estadu ba Defesa, Dr. Julio Tomas Pinto nebe’e dehan katak Brigadeiro Taur Matan-Ruak wainhira iha primeiru dia hasoru-malu ho Dr. Julio Pinto nudar SE ba Defesa, Brigadeiro Taur dehan: “F-FDTL prontu hala’o buat nebe’e mak sai nudar militar ninia kompetensia, no husu ba’a governu atu keta haruka F-FDTL hala’o servisu nebe’e mak la’os kompetensia militar nian (TVTL, Programa Hanoin Hamutuk, 20/8/2009).” Lia-fuan Brigadeiro Taur iha leten hatudu katak ho neneik maibe klaru, F-FDTL prontu dadaun ona atu hala’o funsaun nebe’e mak merese ba’a militar atu hala’o, la’os hala’o funsaun nebe’e mak la’os militar nia domein. Ho lia-fuan Brigadeiro Taur nian hatudu mos katak lideransa F-FDTL iha komitmentu atu hala’o nafatin transformasaun iha instituisaun F-FDTL nia laran iha tempu tranzisaun ne’e. Alem de ne’e, lia-fuan Brigadeiro Taur nian inderectu hakarak dehan mos katak iha tempu liu ba’a governu ka estadu funsionaliza F-FDTL ba’a buat nebe’e mak la’os F-FDTL nia kompetensia-domein no dok husi esperitu profesionalismu militar.

Konsidera mos katak F-FDTL oras ne’e dadaun sei iha era tranzisaun nian laran hodi la’o hakbesik a’an ba’a profesionalismu nebe’e lolos, maka atu tulun F-FDTL “funu-hasoru-a’an-rasik” hodi tesi psikologika-politika ho sira nia pasadu, governu no estadu presiza tetu didiak atu iha kurtu no mediu prazu (5-15 anos nebe’e sei mai) bele suspende lai direitu votu nian (hak pilih) ba’a membros F-FDTL iha eleisaun geral. Ho kondisaun nasaun nian nebe’e mak sei fragil, politiku sira gosta buka hatun no hadau-malu poder liu husi manobras politika oi-oin, inklui iha hanoin hakarak utiliza militar ba intereses partidarias, kondisaun hanesan ne’e bele hamosu tentasaun ba’a militar atu ‘monu tan fali’ ba’a “politika praktis”. Hase’es tiha F-FDTL provisoriamente husi sira nia direitu votu nian iha biban ida sufisiente, governu hakas a’an hodi kria policy nebe’e integradu ba’a F-FDTL; prepara necesidades militar nian ho mais proporsional, kria militar ida bem treinadu liu husi treinamentu no edukasaun atu nune’e bele hetan skill a’as hodi hala’o ninia funsaun iha tempu funu no tempu paz, no importante mos buka atu fo’o o bem de estar (kesejahteraan) nebe’e naton ba’a membros F-FDTL.

Ilustrasaun iha artigu ne’e nudar problema nasaun nian nebe’e nisik ema barak, tamba ne’e, wainhira lideransa F-FDTL hakas a’an atu hatu’ur militar iha esperitu profesionalismu nia leten nebe’e nasaun demokratiku ijiji, maka tuir lolos lideransas partidu politika sira mos bele hatene ta’u a’an los iha sistema estadu demokratiku ne’e. Komponentes tomak nasaun nian presiza hakas a’an atu buka hatene katak, existensia no kompetensia militar iha nasaun demokratiku nia laran nudar instrumentu ida atu defende no proteje estadu nia seberania, la’os atu defende ka proteje ukun-nain sira nia poder. “Viva Falintil-Forsa Defesa de Timor-Leste”. ***END***

*Analista Politika & Sosial husi Forum Sivika Timor-Leste, Dili