FUNSAUN PARLAMENTU IHA ESTADU DEMOKRATIKU

FUNSAUN PARLAMENTU IHA ESTADU DEMOKRATIKU

(Husi: Germano “Jerry” D.C. Boavida)

Iha demokrasia moderna ohin loron, Parlamentu Nasional nasaun ida nian mak hanesan orgaun reprenzentante povu; interpreta no realiza vontade povu nian liu husi funsaun sira regular Parlamentu Nasional nian. Ba kontextu ida ne’e, matenek na’in ida defini demokrasia nu’udar sistema governasaun ida nebe maioria husi komunidade politiku adultu sira partisipa liu husi dalan reprezentasaun nebe bele asegura katak governasaun tenke responsabiliza ka fo konta konaba aktu hotu-hotu governasaun nia ba komunidade maioria ne’e duni. Ho liafua seluk, estadu konstitusional kontemporaneo tenke baseia ba iha sistema reprezentasaun ida nebe demokratiku, nebe bele garante soberania povu nia. (C.F. Strong, 2004) (Edisaun Tradusaun iha Lian Indonesia nian)

Deskrisaun ida ne’e hatudu katak existensia Parlamentu Nasional nu’udar povu nia reprezentante no katak Parlamentu Nasional bele ezerce ninia funsaun sira ho diak nu’udar fator ida nebe krusial ba estadu demokratiku ida. Iha estadu demokratiku, baibain iha funsaun esensial nebe konstitusionalmente atribui ba Parlamentu Nasional nasaun ida nia. Liu husi pratika funsaun hirak ne’e, Parlamentu Nasionl bele konkretiza povu nia vontade inklui atu kontrola Ezekutivu hodi nune’e Ezekutivu bele responsabiliza ba povu konaba Ezekutivu ninia aktu sira ka konaba politika sira nebe Ezekutivu adopta.

Funsaun komun balun orgaun lejizlativu nia mak hanesan: (1) funsaun halo desizaun politika (policy); politika externa no interna nebe afeta povu nia moris. (2) funsaun lejizlasaun, tradisionalmente halo lei sira mak hanesan funsaun prinsipal husi orgaun Parlamentu Nasional nasaun nian, maske nune’e, tuir evolusaun teoria no pratika governasaun, Parlamentu Nasional mos fahe funsaun importante ida ne’e ho orgaun Ezekutivu. (3) funsaun kontrolu; funsaun kontrolu ne’e importante teb-tebes atu nune’e Governu ninia aktu sira tenki tuir lei nebe ezisti no tuir politika sira nebe adopta tiha ona antes. Funsaun kontrolu ne’e rasik iha forma oioin: a) perguntas husi parlamentares ba Governu kona ba problema ruma nebe konsidera nu’udar interese komun. b) interpelasaun atu husu esplikasaun ba Governu konaba politika partikular ruma ba asuntu ruma nebe Governu adopta ka hala’o. c) angket (enquete), nu’udar direitu parlamentares sira atu halo investigasaun ba asuntu ruma independentemente. d) mosaun, nebe parlamentares sira bele halo hasoru Governu konaba Governu nia politika ruma. Kontrolu nebe parlamentares sira halo liu husi forma mosaun, nu’udar tipu kontrolu ida nebe iha forsa maka’as, tamba bele mos implika katak Governu ida bele monu wainhira mosaun ida hetan aprovasaun husi Parlamentu Nasional. (Miriam Budiardjo, 2008)

Konstituisaun Republika Demokratika Timor-Leste Nian mos defini Parlamentu Nasional Timor-Leste nu’udar “...orgaun soberania Republika Timor-Leste nia ne’ebe reprezenta ema Timor-oan tomak, iha kbiit atu halo lei, atu fiskaliza no atu halo desizaun politika.” [Italic Hakerek Na’in mak halo]. Nu’udar estadu demokratiku, importante teb-tebes katak Parlamentu Nasional Timor-Leste bele hala’o sira nia funsaun hirak ne’e ho diak, seriu no ho qualidade hodi servi povu nia moris diak no bele fortifika liu tan demokrasia iha Timor-Leste. Funsaun kontrolu ka fiskalizasaun husi Parlamentu Nasional ba Ezekutivu importante duni atu hala’o ho rigoroso no regular nudar forma checks and balances entre instituisaun sira estadu nian. Checks and balances bele evita katak instituisaun estadu nia ruma bele abuju nia poder (abuse of power).

Iha kontextu ida ne’e, mak ita bele interpreta inisiativu sira husi Parlamentu Nasional Timor-Leste nian ikus-ikus ne’e atu kria Komisaun Inkeritu Parlamentar atu halo investigasaun ba palitika ka aktu ruma Ezekutivu nia, hanesan politika Governu nia em relasaun ho aspetu hotu konaba fornesementu fos Governu nia ba populasaun no inisiativa Parlamentu Nasional nebe inisia husi deputadu sira atu halo mosaun sensura ida ba governu, kona ba nia programa eh buat seluk nebe relevante ba interese nasional, hanesan aktu fo livre ba ulun bo’ot ida eis-milisia, Maternus Bere nu’udar konkritizasaun husi funsaun kontrolu ka fiskalizasaun husi Parlamentu Nasional hasoru Ezekutivu. Iha situasaun nune’e, importante teb-tebes atu Governu bele fo esplikasaun lolos no nakloke ba Parlamentu Nasional nu’udar forma resposabilidade Governu nian ka Governu fo konta konaba aktu hotu-hotu governasaun nia ba komunidade/povu liu husi povu nia reprezentante atu nune’e bele hetan apreciasaun ida nebe objective husi Parlamentu no husi publiku.

Ita mos hein katak, interese nasional duni mak sai hanesan motivasaun husi inisiativa sira parlamentares sira nian, no la’os tamba interese politika curto prazo husi grupu ka partidu ruma nian. (maske cenario ida ne’e nu’udar faktu nebe dala barak la bele evita duni iha real politik Timor-Leste nian). Idealmente, esplikasaun ida nebe honestu no objective husi Governu, sei bele mos hetan apresiasaun ida nebe proporsional husi Parlamentu Nasional durante hala’o servisu inkeritu ka bainhira formula nia rejultadu no durante periodu debate konaba mosaun sensura no bainhira finalmente membru sira Parlamentu Nasional atu deside sira nia pojisaun ikus ba mosaun sensura.

Bainhira inisiativa Parlamentu Nasional nia atu ezerce sira nia funsaun kontrolu ka fiskalizasaun ne’e bazeia duni iha vontade nebe diak, no resposta Governu nian bazeia mos iha vontade nebe diak, evetualmente Parlamentu Nasional bele foti dezijaun nebe diak, justu no rasional. Nune’e duni, mak Parlamentu Nasional tenke funsiona iha nasaun nebe Demokratika hanesan Timor-Leste. Maibe, bainhira Parlamentu Nasional tamba ho razaun interese politika grupu ka partidaria, foti dizijaun nebe nia konsekuensia posivelmente bele hamosu disordem politika (political disorder) (iha kazu mosaun sensura); mak la’os sai solusaun nebe los ba problema nebe karik deskobre. Bainhira ida ne’e mak akontese, esforsu hotu-hotu ba konsolidasaun demokrasia iha Timor-Leste bele hakiduk fali ba kotuk ka faila. Nia konsekuensia bele hamosu implikasaun negativa nebe bo’ot iha aspetu seluk nebe importante ba vida povu no nasaun nia. No ida ne’e la representa interese nasional.

Dili, September 21, 2009.