VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20090619

SASIN IDA KONA BA RENETIL 3ª Parte Prosessu to'o Harii RENETIL

(3ª Parte)
.
SASIN IDA: RENETIL NEBEE HAU HATENE ENTRE 1986 HO 2000
Prosessu to’o Harii RENETIL
.
Carlos da Silva L.F.R. Saky*
.
Iha dekada 80, Governu Jakarta hahu muda nia politika, iha rai laran ladun hanesan problema boot ona ba Jakarta, basaa, Rezistensia iha frente armada ladun makaas, aktividade sira klandestina nian ladun halo sinti autoridade Jakarta ho nia militar sira. Iha grupo klandestina kikuan balu nebee halo serbisu klandestina tebes (ultra-clandestina), la halo ameasa boot ruma ba okupante sira. La iha aksaun boot ruma nebee envolve ema barak, tanba aktividades hothotu fila liu ba assegura dokumentu sira sai tama Timor ou fo apoio lojistiku ba Resistência Armada. Bele dehan, iha período ida nee, la iha organizasaun klandestina ida, nebee, hetan estruturasaun diak no funsiona efikazmente hodi halo nakdoko okupante sira.
.
Iha frente diplomatika, unika frente nebee sei sai problema boot, la’os tanba frente diplomatika Resistensia nian makaas liu, maibe tanba Komunidade Internasional, liliu ONU lakohi rekuinese politika integrasaun nebee obriga liu husi invazaun ho okupasaun militar. Problema Timor Lorosa’e hanesan fatuk rahun ida iha Indonezia nia sapatu laran. Batailla ida nee mak Indonesia hakarak manan, maibe presiza tulun husi povo nebee moris iha rai laran. Tanba nee, Jakarta hahu muda nia politika hodi buka manan komunidade internasional ho timoroan sira nia laran liu husi “política persuasiva” (politik pembujukan).
.
Atu bele hetan apoiu internasional no manan povu Timor nia laran, liliu jerasaun tuan, Jakarta liu husi Governu Lokal, haruka estudantes Timoroan barak ba estuda iha provinsia sira Indonezia nian. Jakarta hanoin jerasaun foun sira kontente tebes ona ho integrasaun Timor Lorsa’e nian ba Indonezia. Maioria husi estudante sira nee ba estuda iha Indonezia hahu iha tinan 1985. Barak liu mak estuda iha Bali no iha sidades oioin iha Jawa.
.
Haruka estudantes ba estuda ho objektivu barak. Ba Eng. Mário Carrascalão, “governador boneko Indonezia” nian iha Timor, nebee promove projektu edukasaun, iha objektivu rua: Ida, buka forma kuadrus Timoroan hodi bele tulun hala’o administrasaun lokal Timor nian. Rua, dada Timoroan sira nian simpatia, la’os de’it liu husi haruka jovem sira ba estuda, maibe mos buka manan katuas ho ferik sira nia laran, hanesan politika nebee nia halo, iha hahu nia karreira politika nudar governador, iha nebee, iha sesta-sesta, nia loke nia gabineti ba publiku, hodi simu ho rona Timoroan sira nia keisas kona militares indonezius nia hahalok aat iha Timor ou kona ba difikuldades ekonomikas oioin nebee timoroan sira hasoru.
.
Haree husi lidun humanitariu ho formasaun kuadrus nian, ita tenki rekuinese susesus signifikativus nebee Carrascalão halo. Nia konsegue forma timoroan barak iha area oioin, independentemente iha ou la iha kualidade. Ba timoroan sira la iha serbisu (desempregado) no kiak, nia tulun duni balu, hanesan tulun hadi’a sira nia uma ho seluseluk tan. Maibe iha nivel politika la iha mudansa ruma, militares sira kontinua duni, kaer, dadur, halo torturas, viola no oho nafatin Timoroan sira iha sorin ida, iha sorin seluk nasionalistas sira nebee iha konviksaun, tuba rai metin nafatin hodi defende nian direitus ba autodeterminasaun ho ukun-an.
.
Ba rejime Jakarta, nebee fo tulun makaas ba projektu edukasaun Carrascalão nian, iha objektivu politika ida de’it: dada estudantes ho timoroan hothotu nia simpatia hodi bele aselera prosesu integrasaun. Ho mos projektu nee hodi hatudu ba komunidade internasional katak, Indonezia iha interese makaas dezenvolve no forma timoroan sira, la hanesan ho Portugal nebee iha sekulu hat resin nia laran, forma de’it “licenciado” (sarjana) rua.
.
Portugal la hakas-an forma Timoroan sira, tuir aman sira konta ba oan sira, “diak liu lalika fo kaneta ho kadernu (alias, lalika eduka sira) ba timoroan sira. Fo de’it aisuak ba sira hodi ba halo toos ho natar. Tanba se sira hatene kaer kaneta ho livru, sira sei duni ita loron la manas”. Indonezia hanoin oin-seluk. Timoroan sira sei laran ksolok tebes ho integrasaun no hakarak sai ema Indonezia rohan laek, bainhira haruka sira ba eskola no hanorin Pancasila (ideologia Estado Indonezia nian ) beibeik ba sira, tanba sira la sei haluha Indonezia nia favor. Estudante sira nee rasik sei tulun taka Portugal ho ONU nia ibun bainhira sira eskola matenek hotu ona hanesan Eng. Mario Carrascalão, nebee buka taka komunidade internasional nia ibun ho matan iha ONU. Maibe, buat nebee mosu oin-seluk ho Jakarta nia hanoin. Favor la iha relasaun ho direitu ba ukun-an. Jovens ho estudante sira, nebee Jakarta eduka iha nian eskolas, husi ki’ik to’o iha universidade, sira nee maka sai bomba ida perigozu tebes ba okupasaun Indonezia nian iha Timor.
.
Rejime Jakarta hanoin, estudantes sira nee hetan ona bolsa de estudu, sira sei kontente tebes hanesan ema Indonezia sira seluk, no sira nee rasik, sei bele tulun Jakarta atu konvense nia aman ho maun-alin sira atu haluha tiha funu ba ukun-an. Jakarta mos hanoin, bainhira estudante sira nee hasai kursu ona, bele lori sira ba halo kampainye hodi defende integrasaun, hanesan sira instrumentaliza Eng. Mário Carrascalão, nebee defende makaas integrasaun iha tinan 80 nia laran iha ONU no iha foruns internasionais oioin. Jakarta hakarak utiliza timoroan formadu sira, nudar instrumentu politika hodi konvense ONU ho komunidade internasional hodi bele simu ninia kbi’it iha rai Timor Lorosa’e. Estudante Timoroan balu halo tuir duni Indonezia nia hakarak, fo an sai instrumento Indonesia nian, hanesan Basilio de Araujo, Domingos Koli, Mateus Maia ho sira seluk tan, nebee defende integrasaun ou autonomia makaas tebes, antes i durante kampaña ba referendum. Sira nee defende integrasaun ou autonomia ho konviksaun duni, tan nee, depois de Timor Lorosa’e hetan nia ukun an, sira lakohi hela iha Timor, sira desidi sai sidadaun Indonezia.
.
Estudante sira nebee hetan bolsa de estudo no haruka ba estuda iha Indonesia, la’os naran ba de’it, tenki tuir teste todan ida. La’os de’it tenki iha notas diak maibe tenki tuir buat nebee bolu “Clearence Test”. Teste nee husi KOPSKAM (Komando Operasi Keamanan) ho Departamento SOSPOL (Sosial Politik) Lokal mak fo. Ninia objektivu buka hatene tuir pozisaun politika estudantes ida-idak nian, apoia ka anti integrasaun. Atu bele kontinua estudus, inkluindu ami grupo kikuan nebee iha konsiensia politika ho fo atensaun ba hakat politika Jakarta nian ida-idak, no ikus mai harii RENETIL, hothotu hatan entrevista ho preense dokumentos ho afirmasaun sira falsu katak, ami hotu kontente tebes ona ho integrasaun i tenki hamohu GPK (Gerakan Pengacau Keamanan) lalais hodi asselera dezenvolvimento iha Timor. GPK sigla ida militar sira uza hodi refere ba FALINTIL, nebee tuir sira nudar grupu dezestabilidor ba seguransa, nebee la barak, maibe, sei tuba rai metin iha foho no ai-laran Timor Lorosa’e nian. Karik estudante sira hateten la defende integrasaun, bele hasoru difikuldades boot oioin. La’os lakon bolsa no la kontinua nia estudos de’it, maibe bele sai dadur ou mate. Tanba nee, tenki rekorre bosok, hodi bele kontinua estudos iha sorin ida i iha sorin seluk bele realiza hanoin sira reforsa funu ba ukun rasik an.
.
Iha tempu neba, ko’alia politika kona ba ukun-an hanesan buat tabu ida, hanesan los Timor iha tempu uluk, iha ditador Salazar nia okos. Buat nebee bele ko’alia maka “politik pembangunan” (política de desenvolvimento) iha Jakarta nia okos.
.
Dala ruma, iha militar ho autoridade sira Indonesia nia oin, ami foti “pancasila” ba lalehan, hanesan ami maka Indonezia liu du ke ema javanes rasik. Atu hetan konfiansa liu tan, ami balu to'o ekstremu liu tan, husu ba militar sira hamohu “GPK” lalais hodi fo fatin ba dezenvolvimento ho paz, maibe afirmasaun hirak nee hotu, hanesan estratejia ida, hodi lohi militar ho autoridade sira, hodi labele deskobre ami nia pozisaun politika iha sorin ida i iha sorin seluk hodi bele hetan bolsa de estudo (beasiswa) nebee ami buka.
.
Sadere ba dokumentus nebee preense ona ho entrevistas nebee halo, militar sira fiar metin estudantes hothotu defende integrasaun. Maibe, militar sira monu iha estudantes sira nian politika, buat nebee hakerek iha dokumentus laran, mesak falsu de’it. Estudantes barak nunka haluha nia aman ho bei-ala sira nia ain-fatin, nebee funu ho mate ba ukun rasik-an. Sira la haluha funu heroika sira nebee sira nia bei-ala sira halo hasoru kolonialista português desde malae sira sama ain iha rai Timor Lorosa’e. Sira nunka haluha sira nia inan-aman, maun-alin ho maluk sira nebee militar Indonezia sira oho, sira nunka haluha sira nia inan ho feton sira tomak nebee militar Indonezia sira viola, maski sira la barani fo hakat ba oin.
.
Iha tempu neba, numeru estudantes nasionalistas nebee iha konsiensia politika no preparadu diak mental ho politikamente ladun barak, maibe iha influensia. Foufoun, ko’alia politika hanesan dada lia baibain ida, ko’alia tuir dalan ibun ba ou fila husi univerisidade ou ko’alia iha “warung” (restaurante) no iha kost (hela fatin) hodi hanoin hikas tempu uluk halai, funu ho terus iha ai-laran tanba sukun tama militar Indonezia iha rai Timor Lorosa’e. Estudantes sira nee dada lia beibeik ona entre sira, maibe la to’o iha konkluzaun ida, hanesan buat ida monu lakon tuir dalan. Maski nunee, iha estudantes lubuk oan ida, hakarak lori la’o hanoin nee ho seriu ba oin.
.
Ami lubun oan ida dala ruma hetan malu iha kost, soe osan hamutuk, nebee kuinese ho “proyek”, hodi sosa “anggur” (tua halo ho uvas ben) botil ida ho na’an asu ou manu, hodi hemu halimar no ko’alia to’o kalan boot. Kultura Timor nian ami lori to’o iha Indonesia. Kultura ida la hakribi malu. Kultura ema ki’ik (simples) ho kiak nian nebee la hatene fahe ema ba ema isin diak ho moras ou fahe ema tuir estatu sosial ho ekonomika. Hothotu han hamutuk iha bikan ida no hemu iha kopu ida. Dala ruma kopu la iha, tua tau iha “gayung” (fatin hodi kuru we haris), nebee kidun metan tebes, hodi hemu hamutuk. Filozofia “matak ida-idak nian, tasak ita hotu nian” funsiona iha sorin ida, no iha sorin seluk hanesan hakat ida hodi prepara mental ba terus ho sakrifisiu oioin nebee sei mosu bainhira envolve iha aktividade klandestina nebee hasoru riskus boot tebes. Buat sira nee la’o ho espontanea hotu.
.
Estudantes nasionalista sira to’o iha Bali la hamosu kedas organizasaun, maibe kontinua halo diskusaun entre ami no buka meius nebee diak hodi hamosu organizasaun. Ami konsiente, la iha dalan seluk atu konserva no hamahan diak intereses ho identidades nasionais povu Timor Lorosa’e nian. Ba ami iha dalan ida de’it ba timoroan sira: kore Timor Lorosa’e husi Indonezia nia liman kukun laran no buka ukun rasik-an ba povu Timor Lorosa’e. Intereses politikas, ekonomikas, ho sosiu-kultutrais povu Timor nian, so bele hetan proteksaun bainhira liberta Timor husi forma okupasaun ou dominasaun estranjeira oioin nian. Maibe, atu to’o ba iha objektivu nee, timoroan hothotu, husi klases sosiais ho politikas hothotu, tenki organiza-an no simu responsabilidade ida.
.
Atu estimula espirito nasionalizmu, sei iha 1987 nia laran, hau hola iniciativa halo kamizola, iha nebee, iha klaran, mosu liman ida kaer ho hit sa’e mapa Timor, depois mosu mos letra iha lian Ingles “Dig a Little More”. Iha kamizola nee mosu mos naran estudantes ho sira nia origem distrito nian, liliu sira nebee hakarak halo kamizola nee. Dezeñu nebee mosu iha kamizola nee, hau mak pinta rasik ho liman nunee mos lia-fuan nee hau mak arranja rasik. Hau ko’alia ho sira barak atu halo kamizola nee, barak ta’uk ou la interessado. Estudantes hamutuk na’in sanulu resin rua, inkluindu Agapito Cardoso, Dionizio Babo Soares, Salustiano de Carvalho ho sira balu tan, aceita ho hau nia ideias. Ami cetak (imprimi) kamizola nee iha fatin ida, haluha naran ona, besik Igreija Protestante ida, iha Denpasar laran. Dionisio ho Salustiano, ho balu tan nebee hetan kamizola nee, la halo parte RENETIL to'o Timor ukun an. Sira barak la hatene hau nia intensaun. Deseñu iha mapa nee, hau hakarak transmite mensagem ida, ita Timoroan tenki kaer ho foti rasik ita nia rain, labele husik ba ema seluk. Iha lia-fuan nee hau hakarak tatoli ba estudante sira hodi hahu bok an luta ba ukun an, tenki ke’e ho buka ita nia identidade rasik. Sedu ou tarde Timor sei hetan nia ukun an, neduni tenki ke’e beibeik i, oituan tan ita sei hetan ita nia ukun an. Estudantes sira tenki hamrik, bele la halo buat barak, maibe tenki kontribui buat ruma hodi liberta Timor Lorosa’e. Estudantes sira uza kamizola nee, ikus mai la sai hotu militante RENETIL nian, maibe barak tuir assina petisaun sira ami haruka ba liur hodi defende ukun an.
.
Ami konsiente, funu ba libertasaun Timor Lorosa’e nian, hanesan dever lulik timoroan hothotu nian, nunee, maka Estudantes sira tenki “assume” nia papel rasik, buka tuir nia bei-ala ho guerrilleirus sira nian ain-fatin hodi funu ba ukun rasik-an, nebee hahu kedas husi funu Manufahi nian, tuir mai iha revolta 1959 nian no ramata ho revolusaun 1975 nian. Hakat husi konsiensia nasional ho nasionalista no hasoru injustisas ho tipo atrocidades oioin hanesan perseguisaun, massakres, prisoens, torturas ho umilliasaun oioin, nunee mos hodi hafera blokeiu Timor Lorosa’e, no neutraliza plano Jakarta nian hodi halo jerasaun foun Timor nian sai ema Indonesia lolos, no atu haforsa ho mobiliza resistensia iha vila hasoru okupasaun mak lori ami lubun oan ida, estuda iha Denpasar/Bali, hanoin katak, oras to’o ona atu tau hanoin iha pratika. Nunee mak iha loron 20 fulan Junho tinan 1988, tuku sia kalan, ami deklara ba dala uluk "Inssureição Política dos Estudantes de Timor-Leste" ho hamoris RENETIL. Tekstu proklamasaun hanesan iha okos:
.
«PROCLAMAÇÃO DA INSSUREIÇÃO POLÍTICA DOS ESTUDANTES DE TIMOR-LESTE
.
A defesa intransigente dos direitos inaliáveis do povo de Timor-Leste é um dever sagrado que tem de ser cumprido por todos os filhos do Heróico povo Maubere.
.
Os ataques ideológicas, políticas, económicas, militares e sócio-culturais desenvolvido pelo Imperialismo-Colonialismo Javanês no intento de destruir a identidade nacional e patriótica do Valoroso e Heróico povo de Timor-Leste, devem ser pronta e rapidamente neutralizado, evitando assim que o inimigo consolide a sua vil e vergonhosa dominação sobre a pátria solo.
.
Cosncientes de que a massa Estudantil e a Juventude de Timor-Leste constituem o veículo de transmissão potêncial de que o inimigo e serve para realizar os seus mais funestos objectivos, por este meio, os Estudantes de Timor-Leste proclamam solenemente a INSSUREIÇÃO GERAL DOS ESTUDANTES DE TIMOR-LESTE.
.
É, para o pleno exercício dos seus deveres nacionalistas e patrióticas, os Estudantes de Timor-Leste criam a RESISTÊNCIA NACIONAL DOS ESTUDANTES DE TIMOR-LESTE (RENETIL) que visa:
.
1. Isolar pronta e rapidamente todos os estudantes de Timor-Leste de todas as influências ideológicas, políticas, económicas e sócio-culturais desenvolvidas pelo governo Facista-Militarista de Jacarta e seu aparelhos de aliciamento e coerção.
.
2. Desenvolver actividades políticas de ressonância internacional com vista de denunciar os crimes cometidos pelo Governo sannguinário de Jacarta sobre o Glorioso povo Maubere e remover a presença criminosa dos invasores Javanês e os seus lacaios da pátria solo.
.
3. Preparar profissionais eivados de consciência revolucionária para continuar a Luta de Libertação do povo Maubere através de Reconstrução Nacionalista de Timor-Leste.
.
A Luta Continua!
Pátria ou Morte! Venceremos!
Resistir é Vencer!
Antes sem título, do que sem Pátria!
Viva o Heróico Povo Maubere!
Viva a Gloriosa Direcção Superior da Luta!
Viva a RENETIL!
.
Indonezia aos 20 de Junho de 1988.-
.
Atu evita funumaluk labele deskobre, ami hotu, hamutuk na’in sanulu, assina dokumentu nee ho naran funu nian, hanesa: La'Sama (Fernando de Araujo), Mau-Loco (Agapito Cardoso), Taetudak (Julio Ribeiro), Lahe-Mau (Lucas da Costa), Si'ak (Jose A.M.X. Gonçalves, Freezip (Carlos da Silva Lopes), Mau-Terus (João Araújo, Mau-Lamas (Adolfo Fontes), Mau-Riba (João Cardoso) ho Sury Sakar Subar (Marciano Octaviano Garcia da Silva).
.
Estudantes sira nee to’o iha Indonesia entre tinan 1985 ho 1986, excepto Lahe Mau mak to’o iha Bali iha 1984. Lucas estuda iha Universitas Pendidikan Nasional, Universidade privada ida, foti kursu ekonomia, enkuanto ami sira seluk, estuda hotu iha Universitas Udayana (UNUD), Universidade publika ida. Ami foti kursu la hanesan. La’Sama, Taetudak, Si’ak, Mau-Terus ho Mau-Riba to’o iha Bali iha tinan 1985. Enkuanto Mau-Laco, Sakar Subar, Mau-Lamas ho hau, to’o iha Bali iha tinan 1986. La’Sama foti kursu Literatura Indonezia, Taetuak foti kursu Engenheria Arkitektura, Si’ak foti kursu Ekonomia, Mau-Terus ho Mau-Lamas foti kursu Direito, Mau-Riba foti kursu Agrikultura, Sakar Subar foti kursu Literatura Inglesa i ami rua Mau-Laco foti kursu Engenheria Civil.
.
Membros sira nee determinado tebes i pronto atu sakrifika buat hothotu nebee diak liu, inklui sira nia estudos hodi funu ba Timor Lorosa’e nia ukun rasik-an. Determinasaun nee la’os reflecte de’it iha lema “Antes sem título, do que sem Patria” (Diak liu lakon titulo/gelar do ke lakon rai Timor), maibe tau duni iha pratika liu husi aksoens politikas oioin nebe lori balu to’o tama kadeia. Mak ita ladun hakfodak se hetan membros fundadores, kuadrus ho militantes RENETIL nian barak mak la hetan título (gelar) tanba sira didika tempu barak liu ba funu i balu tama kadeia, i la to’o halo hotu sira nia kursu.
.
Lema “Antes sem titulo, do que sem Pátria” la’os atu motiva estudantes sira husik hela nia estudos no kontraria ho 3º ponto Linha Geral Orientasaun Proklamasaun Inssureisaun Politika Estudantes sira nian, nebee prepara ema profissionais ho konsiensia ba ninia dever hodi serbi povo ho rai Timor Lorosa’e, maibe hanesan forma ida hodi hametin espiritu nasionalista nebee aas no prepara an politika ho psikologikamente hodi bele hasoru funu todan ho naruk kontra okupasaun Indonesia nian. Lema ida nee hakarak bolu konsiensia estudantes ho ema foin sa’e sira nian hodi luta ho determinasaun hodi habadak terus povo nian liu husi libertasaun rai Timor Lorosa’e. Ba estudantes sira, Timor hetan lalais nia ukun an diak liu tan, tanba evita ona atu ema Timor terus ho mate tan. Nunee mos hakarak bolu atensaun ba matenek na’in Timoroan sira hotu katak, valor ukun an folin boot liu du ke iha titulo/gelar maibe moris hanesan atan iha ema rai seluk nia ukun okos.
.
RENETIL moris formalmente iha loron 20 fulan Junho tinan 1988, maibe, de faktu iha tiha ona reunioens informais atu hamosu Rezistensia Estudantil desde 1986. Dala barak, iha “kost”, fatin sira nebee ami hela ba ou iha varandas Universitas Udayana (UNUD) nian, ami na’in tolu (Agapito Cardoso, João Mario Gama ho hau rasik) husi fakuldade Engenheria Civil nian, dala barak, ami la tama aulas ou la entrega trabalhos (tugas), maibe, ami nia tempu hotu de’it iha varandas ou tuur iha jardin sira Universidade nian hodi halo diskusaun kona ba nesesidade atu hamosu organizasaun ida hodi neutraliza manipulasoens nebee Jakarta halo ba estudantes Timoroan sira, nunee mos hodi bele kontinua funu ba libertasaun rai Timor Lorosa’e nian. Dala ruma ami mos ko’alia ho Marciano nebee iha hanoin hanesan ho ami. Ami rua Marciano kolega eskola iha Dili, desde husi SMP(K Paulos VI) to’o SMA(K St. Yoseph). Afinal estudantes hanoin ukun la’os ami hirak oan nee de’it, iha mos grupo sira seluk, nebee ikus mai, ami hotu te’in hanoin hamutuk hodi harii RENETIL. João Mario Gama la tuir assina dokumentu proklamasaun RENETIL nian tanba razoens pessoais balu nebee halo nia moris nakdoko, maibe la kleur nia mos halo parte hotu RENETIL. Kuaze militante RENETIL sira iha Bali bolu nia Padre Gama, tanba dala barak, nia mak fo sarani ou fo juramento ba sira tama foun.
.
Estudantes barak to’o iha Bali, iha fulan Agustu tinan 1986. Iha primeiras semanas, hanesan baibain, estudante sira nebee foin tama iha 1º ano universidade, tenki tuir kursu “P4” (Pendidikan Penghayatan da Pengamalan Pancasila) iha horas 120 nia laran (semana rua). Durante oras 120 nia laran nee, hanorin ba estudantes sira hodi aprofunda ho interioriza ideolojia Pancasila. Estudantes nasionalistas, liliu sira nebee hakarak luta duni ba ukun an, hanesan baibain, la buka koalia publikamente, sa tan iha militar sira nia oan, hodi evita militar labele identifika ou kaer sira. Sira nebee koalia ibun boot liu mak sira nebee la hanoin atu halo serbisu iha klandestina, maibe hakarak hetan atensaun ou hatudu an kritiku duni, dala ruma foti issue sira polemiku ou iha risku, hanesan buka relasiona preambulu Konstituisaun Republika Indonezia nian nebee hateten: “Ukun-an nudar direitu Nasoens hothotu nian no tenki halakon kolonializmu iha rai tomak tanba la tuir humanidade ho Justisa” ho prezensa Indonesia nian iha Timor. Professores sira fo kursu “P4”, mesak militares de’it. Militar sira la buka kaer sira, parese ta’uk atu estraga sira nia planu nebee foin hahu atu manan estudante sira nia laran ou hein hodi bele hatene tan estudante nasionalista sira seluk. Sira nebee ibun boot nee mos ami evita rekruta sira sai militante, tanba ibun boot bele koalia arbiru, iha nebee, bele tau organizasaun ho militante sira iha risku.
.
Iha loron 28 fulan Novembro tinan 1986, estudantes sira iha Denpasar/Bali, besik tolunulu (30), komemora 11º aniversariu RDTL nian ho pretekstu halo Agapito Cardoso nian tinan. Iha realidade, Agapito rasik la halo tinan iha fulan ida nee. Iha komemorasaun nee, estudantes barak ko’alia kona ba evento historiku nee, maibe la iha ida ko’alia kona ba oinsa organiza an hodi kontinua funu.
.
Liu tiha semana rua, lia anin to’o iha ami nia tilun katak, militar sira hatene tiha ona komemorasaun nee. Maibe la akontese buat ida. Parese estudantes sira lakohi ukun-an ou ta’uk funu ba ukun an maka soe lia anin nee, hodi trava sira seluk hodi labele lori la’o hanoin ukun-an ba oin, maibe sira mos lakohi halo at ba nia maluk nasionalista sira.
.
Maioria husi estudantes sira partisipa iha komemorasaun nee, bele dehan, balu pseudo nasionalista, balu komodista ho balu ta’uk ten. Tanba nee, la to’o na’in 5 mak tuir harii RENETIL. Desde rona militar hatene ona komemorasaun nee, balu desiste tiha ona, la’os la partisipa de’it iha aktividade klandestina de’it maibe la loke ona ibun hodi ko’alia kona ba problema Timor to’o Timor ukun an.
.
* Fundador RENETIL

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.