Filipe Rodriguês Pereira
.
Atu hahu kombate legalmente aktus korupsaun nebe’e mak II-VPM, Eng. Mario Carrascalao haktuir katak kuaze 50 porsentu funsionarius publiku iha Timor-Leste halo korupsaaun (klaru que sidauk inklui mos membros do governu sira), opsaun sa mak mais relevante atu governu no estadu ne’e hili atu fo’o fila riku-soin nasaun nian nebe’e lakon liu husi praktek korupsaun, no iha ao mesmu tempu alternativus nebe’e mak estadu sei atu foti hodi la estraga konstruksaun legal iha nasaun demokratiku ne’e?
Perguntas iha leten mosu relasiona ho preokupasoins no pasu politika estadu nian atu kombate korupsaun. Hakerek’nain hakarak dehan, kestaun iha leten iha ninia relasaun ho perspektiva sobre medidas nebe’e mak instituisaun estadu nian hakarak atu foti hodi kombate korupsaun: ho prespektiva atu hare los deit ba’a o’in ka hare mos ba’a kotuk? Oin sa lei akomoda perspektiva rua ne’e?!
Dada tama ba’a area legal maka perspektiva rua temi iha leten, hare los ba’a oin hodi hola medidas antipasaun politika ruma no hare mos ba’a kotuk iha relasaun ho principle of legality (asas legalitas) no principle retroaktivu (azas berlaku surut) hasoru aktus korupsaun nudar aksaun krimi nebe’e mak mosu iha nasaun ne’e nia laran? Wainhira ‘baku-matan’ kona ba’a kazu krimi violasoins kontra direitus humanus nian maka iha praktika nasaun balun no ONU opta no aplika principle retroaktivu hodi husu responsabilidade ba’a kriminozu sira. Konsekwensia aplikasaun principle retroaktivu sobu principle of legality.
Principle of legality haktuir katak “nullum delictum nulla poena sine praveia lege” nebe’e siknifika katak “la’iha aktus-sala ida mak bele hetan sanksaun se antes la’iha baze legal hodi regula aktus-sala nebe’e mak mosu”. Principle of legality hetan konsiderasaun a’as no existe tamba nasaun demokratiku buka atu hanai supremacy of law. Konstituisaun Timor-Leste artigu 31 (5) tau bandu atu aplika principle retroaktivu ba’a aktus krimi nebe’e mosu. Atu haforsa liu tan principiu retroaktivu, artigu 31 (1) Konstituisaun RDTL mos klaramente opta principle of legality (azas legalitas).
Principle de legalidade konsidera nudar instrumentu legal atu protégé direitus humanus nebe’e generik, universal tuir buat nebe’e mak haklaken mos liu husi artigu 11 (2) Universal Declaration of Human Rights (UDHR) 1948, no artigu 15 (1) liu husi "International Covenant on Civil and Political Rights" (ICCPR) 1976, nebe’e hateten "la iha ema ida mak bele hetan kastigu tamba kontra lei se wainhira sala no kulpa nebe’e mak ema ne’e halo la’os nudar bandu nebe’e mak temi tuir lei positivu nebe’e vigora iha nasaun ida nia laran.”
Wainhira estadu ida buka atu kontra principiu rua nebe’e mak temi iha leten maka bele hamosu imagem katak estadu buka uza poder nebe’e bo’ot no luan hodi hasoru sira rasik nia sidadaun. Principle retroaktivu no principle legalidade ninia objectivu atu asegura direitus humanus sosiadade ka sidadaun nian husi abuzus de poder husi Ukun-nain (kesewenang-wenangan penguasa). Mosu bandu atu aplika principle retroaktivu tamba desde uluk kedan iha mundu ne’e sempre mosu tendensia husi Ukun-nain nebe’e mak ka’er ukun tuir Ukun-nain sira nia gostu. Wainhira la tau bandu aplika principle retroaktivu maka Ukun-nain sira bele ka’er naran sidadaun ida wainhira Ukun-nain senti mosu ameasas ba’a ninia Ukun-nain nia interese. Atu antisipa la hamosu principle lex talionis (azas pembalasan) nebe’e bele hamosu mos bias legal, hanesan la iha certainly of law (kepastian hukum), hamosu abuzus de poder husi Ukun-nain no elit politiku ho ninia konsekwensia eksesivu nebe’e bele kria political revenge (balas dendam politik) nebe’e naruk no ho indikasaun subyektivu nebe’e a’as, maka universalmente mundu hanai a’as principle rua nebe’e temi iha leten, legalidade no retroaktivu.
Historia implementasaun sobre principle retroaktivu hamosu destruksaun iha sistema kode penal, existensia principle retroaktivu lolos la kondusivu atu uza iha nasaun demokratiku nia laran. Husi analiza akademiku, doutrina no mos siensias fo’o kondisaun nebe’e mak estadu tenki prenche wainhira estadu buka atu uza no implementa principle retroaktivu: (1). Iha korelasaun entre lei konstitusional (statsnoodrecht/hukum tata negara) no kode penal, siknifika principle retroaktivu so bele aplika wainhira estadu iha sitiu nia laran (abnormal) no bazeia a’an ba’a lei estadu de sitiu, atu nune’e eksistensia retroaktivu sai nudar aplikasaun temporariamente no iha teritoriu nebe’e limitadu. (2). Implementasaun principle retroaktivu iha estadu sitiu nia laran la merugikan suspeitu sira, (3). Tenki fo’o atensaun ba’a principle lex certa, hatu’ur substansialmente lei ida nebe’e la hamosu multi-interpretasaun, atu nune’e la iha malet (cela) ba’a Ukun-nain sira atu uza nudar instrumentus hodi halo abuzu de poder.
Maibe ita hare mos katak iha mundu ne’e hodi tempu ba’a tempu mosu aktus krimi nebe’e mak haksoit a’as liu tiha lei nebe’e vigora iha nasaun ida nia laran, dala barak lei la responsivu ba’a kada aksaun krimi nebe’e mosu ho ninia kuantidade a’as no kualidade oi-oin, aktus krimi nebe’e ho eskalasaun bo’ot hamosu viktima ba’a ema barak nia vida maka nasaun balun fo’o eksepsaun hodi ‘choke no sobu’ principle retroaktivu no principle of legality hodi hasoru krimi nebe’e massivu. Ezemplu mak aplikasaun principle retroaktivu hasoru violasoins kontra direitus humanus. Paradoks tebes tamba eksepsaun hodi aplika principle retroaktivu ho objektivu ida hanesan: asegura direitus humanus de kada sidadaun mundu nian maibe ho kondisaun ida la henesan. Parte primeiru iha lei antes krimi ida mosu (principle de legalidade), parte segundu mosu tiha ona krimi mak foin hanoin atu halo lei atu kondena kriminozu sira (retroaktivu).
Ba’a Timor-Leste nebe’e foin mak sei iha tranzisaun nia laran, perigozu teb-tebes wainhira Ukun-nain sira iha nasaun ne’e buka sobu konstrusaun legal nasaun nian, halo lei-oan hodi kontra lei-Inan nia hakarak. Ita sei la imajina, iha futuru mosu forsa politika seluk iha nasaun ne’e bele uza mos k’bit politika atu kria lei foun iha area seluk (la’os area korupsaun nian deit) hodi kondena no kastigu ninia sidadaun ka adversariu politika tamba nasaun ne’e hamosu presidente la’diak husi principiu.
Hakait preokupasoins sosiadade nian kona ba’a korusaun nebe’e moris buras iha governu nia laran, mais relevante Ukun-nain sira buka atu konsidera konstituisaun nudar baze legal hodi kria policy governu ka estadu nian. Siknifika katak Konstituisan RDTL bandu atu aplika mos principle retroaktivu hasoru krimi iha nasaun ne’e no konstituisaun RDTL tau nasaun ne’e iha principle of legality nia leten. Tamba ne’e, opsaun diak ba’a estadu iha kurtu prazu iha area korupsaun nian buka atu implementa lai Lei Anti-Korupsaun Indonesia nian nebe’e mak sei vigora positivamente iha nasaun ne’e hodi halo investigasaun ba’a praktika korupsaun nebe’e mak buras iha governasaun anterior no governasaun prezente. Iha liu vantagem se wainhira uza Lei-Anti Korupsaun Indonesia nian hodi halo investigasaun hasoru aktus korupsoins nebe’e mosu iha pasadu no iha prezente (maski lei Indonesia nian ne’e iha ninia frakeza iha parte balun), duke buka kria Lei-Anti Korupsaun foun maibe hamosu ninia konsekwensia legal no politikamente hamosu mos presidente la’diak ba’a futuru.
Hakerek’nain hare mos katak se wainhira governu no estadu politikamente hakarak obriga-a’an atu aplika principle retroaktivu ba’a kazu korupsaun iha nasaun ne’e maka sei hamosu resistensia husi suspeitus sira. Suspeitu sira sei bele hatama keixa ba’a Tribunal de Rekursu hodi kondena katak governu/estadu kontra Konstituisaun, hanesan ezemplu nebe’e mak mosu relasiona ho FEE iha tempu hirak liu ba’a. Alem de hamosu resistensia, publiku bele hare mos katak abriga a’an atu aplika principle retroaktivu husi governu/estadu bele sai mos nudar esforsu ida husi Ukun-nain sira atu taka adversariu politika sira nia ibun, ou hala’o political revenge (politik balas dendam). ***END****
Perguntas iha leten mosu relasiona ho preokupasoins no pasu politika estadu nian atu kombate korupsaun. Hakerek’nain hakarak dehan, kestaun iha leten iha ninia relasaun ho perspektiva sobre medidas nebe’e mak instituisaun estadu nian hakarak atu foti hodi kombate korupsaun: ho prespektiva atu hare los deit ba’a o’in ka hare mos ba’a kotuk? Oin sa lei akomoda perspektiva rua ne’e?!
Dada tama ba’a area legal maka perspektiva rua temi iha leten, hare los ba’a oin hodi hola medidas antipasaun politika ruma no hare mos ba’a kotuk iha relasaun ho principle of legality (asas legalitas) no principle retroaktivu (azas berlaku surut) hasoru aktus korupsaun nudar aksaun krimi nebe’e mak mosu iha nasaun ne’e nia laran? Wainhira ‘baku-matan’ kona ba’a kazu krimi violasoins kontra direitus humanus nian maka iha praktika nasaun balun no ONU opta no aplika principle retroaktivu hodi husu responsabilidade ba’a kriminozu sira. Konsekwensia aplikasaun principle retroaktivu sobu principle of legality.
Principle of legality haktuir katak “nullum delictum nulla poena sine praveia lege” nebe’e siknifika katak “la’iha aktus-sala ida mak bele hetan sanksaun se antes la’iha baze legal hodi regula aktus-sala nebe’e mak mosu”. Principle of legality hetan konsiderasaun a’as no existe tamba nasaun demokratiku buka atu hanai supremacy of law. Konstituisaun Timor-Leste artigu 31 (5) tau bandu atu aplika principle retroaktivu ba’a aktus krimi nebe’e mosu. Atu haforsa liu tan principiu retroaktivu, artigu 31 (1) Konstituisaun RDTL mos klaramente opta principle of legality (azas legalitas).
Principle de legalidade konsidera nudar instrumentu legal atu protégé direitus humanus nebe’e generik, universal tuir buat nebe’e mak haklaken mos liu husi artigu 11 (2) Universal Declaration of Human Rights (UDHR) 1948, no artigu 15 (1) liu husi "International Covenant on Civil and Political Rights" (ICCPR) 1976, nebe’e hateten "la iha ema ida mak bele hetan kastigu tamba kontra lei se wainhira sala no kulpa nebe’e mak ema ne’e halo la’os nudar bandu nebe’e mak temi tuir lei positivu nebe’e vigora iha nasaun ida nia laran.”
Wainhira estadu ida buka atu kontra principiu rua nebe’e mak temi iha leten maka bele hamosu imagem katak estadu buka uza poder nebe’e bo’ot no luan hodi hasoru sira rasik nia sidadaun. Principle retroaktivu no principle legalidade ninia objectivu atu asegura direitus humanus sosiadade ka sidadaun nian husi abuzus de poder husi Ukun-nain (kesewenang-wenangan penguasa). Mosu bandu atu aplika principle retroaktivu tamba desde uluk kedan iha mundu ne’e sempre mosu tendensia husi Ukun-nain nebe’e mak ka’er ukun tuir Ukun-nain sira nia gostu. Wainhira la tau bandu aplika principle retroaktivu maka Ukun-nain sira bele ka’er naran sidadaun ida wainhira Ukun-nain senti mosu ameasas ba’a ninia Ukun-nain nia interese. Atu antisipa la hamosu principle lex talionis (azas pembalasan) nebe’e bele hamosu mos bias legal, hanesan la iha certainly of law (kepastian hukum), hamosu abuzus de poder husi Ukun-nain no elit politiku ho ninia konsekwensia eksesivu nebe’e bele kria political revenge (balas dendam politik) nebe’e naruk no ho indikasaun subyektivu nebe’e a’as, maka universalmente mundu hanai a’as principle rua nebe’e temi iha leten, legalidade no retroaktivu.
Historia implementasaun sobre principle retroaktivu hamosu destruksaun iha sistema kode penal, existensia principle retroaktivu lolos la kondusivu atu uza iha nasaun demokratiku nia laran. Husi analiza akademiku, doutrina no mos siensias fo’o kondisaun nebe’e mak estadu tenki prenche wainhira estadu buka atu uza no implementa principle retroaktivu: (1). Iha korelasaun entre lei konstitusional (statsnoodrecht/hukum tata negara) no kode penal, siknifika principle retroaktivu so bele aplika wainhira estadu iha sitiu nia laran (abnormal) no bazeia a’an ba’a lei estadu de sitiu, atu nune’e eksistensia retroaktivu sai nudar aplikasaun temporariamente no iha teritoriu nebe’e limitadu. (2). Implementasaun principle retroaktivu iha estadu sitiu nia laran la merugikan suspeitu sira, (3). Tenki fo’o atensaun ba’a principle lex certa, hatu’ur substansialmente lei ida nebe’e la hamosu multi-interpretasaun, atu nune’e la iha malet (cela) ba’a Ukun-nain sira atu uza nudar instrumentus hodi halo abuzu de poder.
Maibe ita hare mos katak iha mundu ne’e hodi tempu ba’a tempu mosu aktus krimi nebe’e mak haksoit a’as liu tiha lei nebe’e vigora iha nasaun ida nia laran, dala barak lei la responsivu ba’a kada aksaun krimi nebe’e mosu ho ninia kuantidade a’as no kualidade oi-oin, aktus krimi nebe’e ho eskalasaun bo’ot hamosu viktima ba’a ema barak nia vida maka nasaun balun fo’o eksepsaun hodi ‘choke no sobu’ principle retroaktivu no principle of legality hodi hasoru krimi nebe’e massivu. Ezemplu mak aplikasaun principle retroaktivu hasoru violasoins kontra direitus humanus. Paradoks tebes tamba eksepsaun hodi aplika principle retroaktivu ho objektivu ida hanesan: asegura direitus humanus de kada sidadaun mundu nian maibe ho kondisaun ida la henesan. Parte primeiru iha lei antes krimi ida mosu (principle de legalidade), parte segundu mosu tiha ona krimi mak foin hanoin atu halo lei atu kondena kriminozu sira (retroaktivu).
Ba’a Timor-Leste nebe’e foin mak sei iha tranzisaun nia laran, perigozu teb-tebes wainhira Ukun-nain sira iha nasaun ne’e buka sobu konstrusaun legal nasaun nian, halo lei-oan hodi kontra lei-Inan nia hakarak. Ita sei la imajina, iha futuru mosu forsa politika seluk iha nasaun ne’e bele uza mos k’bit politika atu kria lei foun iha area seluk (la’os area korupsaun nian deit) hodi kondena no kastigu ninia sidadaun ka adversariu politika tamba nasaun ne’e hamosu presidente la’diak husi principiu.
Hakait preokupasoins sosiadade nian kona ba’a korusaun nebe’e moris buras iha governu nia laran, mais relevante Ukun-nain sira buka atu konsidera konstituisaun nudar baze legal hodi kria policy governu ka estadu nian. Siknifika katak Konstituisan RDTL bandu atu aplika mos principle retroaktivu hasoru krimi iha nasaun ne’e no konstituisaun RDTL tau nasaun ne’e iha principle of legality nia leten. Tamba ne’e, opsaun diak ba’a estadu iha kurtu prazu iha area korupsaun nian buka atu implementa lai Lei Anti-Korupsaun Indonesia nian nebe’e mak sei vigora positivamente iha nasaun ne’e hodi halo investigasaun ba’a praktika korupsaun nebe’e mak buras iha governasaun anterior no governasaun prezente. Iha liu vantagem se wainhira uza Lei-Anti Korupsaun Indonesia nian hodi halo investigasaun hasoru aktus korupsoins nebe’e mosu iha pasadu no iha prezente (maski lei Indonesia nian ne’e iha ninia frakeza iha parte balun), duke buka kria Lei-Anti Korupsaun foun maibe hamosu ninia konsekwensia legal no politikamente hamosu mos presidente la’diak ba’a futuru.
Hakerek’nain hare mos katak se wainhira governu no estadu politikamente hakarak obriga-a’an atu aplika principle retroaktivu ba’a kazu korupsaun iha nasaun ne’e maka sei hamosu resistensia husi suspeitus sira. Suspeitu sira sei bele hatama keixa ba’a Tribunal de Rekursu hodi kondena katak governu/estadu kontra Konstituisaun, hanesan ezemplu nebe’e mak mosu relasiona ho FEE iha tempu hirak liu ba’a. Alem de hamosu resistensia, publiku bele hare mos katak abriga a’an atu aplika principle retroaktivu husi governu/estadu bele sai mos nudar esforsu ida husi Ukun-nain sira atu taka adversariu politika sira nia ibun, ou hala’o political revenge (politik balas dendam). ***END****
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.