Filipe Rodriguês Pereira
Iha Timor-Leste iha tempu dadaun ne’e sosiadade preokupa teb-tebes ho Pro no Kontra nebe’e mosu relasiona ho draff Kode Penal nebe’e iha ninia artigu 142 fo’o exepsaun ba’a aborsi.
Koalia kona ba’a aborsi maka iha pratika ita konhece spontaneous abortion no provocation abortion/induced abortion. Aborsi nebe’e mosu tamba spontaniamente, por ezemplu abortus husi feto ida kabuk nebe’e hetan dezastre ka monu hodi fo’o impaktu ba’a janin nebe’e mak iha nia kabun-laran, ou ouvarium la forte hodi hamosu pendarahan la’os problema ba’a sosiadade tamba la’os ho aktu oho. Maibe aktus liu husi provocation abortion (kesengajaan, por querrer) mak iha relasaun ho pro-kontra nebe’e mak mosu dadaun iha sosiadade nia let.
Iha sosiadade, dalabarak kabuk nebe’e la’os tamba hakarak (kehamilan yang tidak diinginkan) mak hamosu aborsi. Pro no kontra sobre aborsi existe tamba ema konsidera aborsi nudar aktus oho (pembunuhan). Ho konsiderasaun ne’e hamosu debates (pertentangan) la kotu-rai iha sosiadade mundu ne’e. Debates kona ba’a aborsi hamosu paradigma rua, “pro-live” no “pro-choice”. Iha parte ida, se deit mak defende paradigma “pro-live” sei defende direitu evolusaun fetus/janin nian atu moris sai kompletamente ema. Iha parte seluk, se deit mak konsidera katak nia nudar ema nebe’e livre no iha direitu hodi deside ninia moris maka nia sei hili paradigma “pro-choice”, asegura “inan” nia interese.
Hakait paradigma ‘pro-life’ no ‘pro-choise’ ba’a ho definisaun oho, oho nudar “aksaun nebe’e mak ema ida ka ema lubun ida halo ho por querrer (sengaja) atu halakon ema seluk nia vida”. Hare definisaun oho nian ne’e maka legalmente hamosu debates legal-subtansial sobre existensia janin nian. Fetus/janin ho otas hira mak bele konsidera nudar mos ema nebe’e iha vida?!
Religiaun barak iha mundu kondena aktus aborsi nudar aksaun krimi tamba konsidera aborsi nudar aktus oho vida. Maibe iha regiaun hirak ne’e nia laran sei iha mos diferensas ideias kona ba’a wainhira mak existensia fetus/janin iha feto ida nia kanotak konsidera nudar vida ka ema. Husi parte kristaun, li-liu hirarkia igreija katolika hateten halo aborsi ba’a fetus/janis ho otas hira deit konsidera nudar salan. Nasaun no sosiadade Islam balun hare hodi dehan katak wainhira otas fetus/janin sidauk to’o loron 120 maka aborsi ho razaun “pemerkosaan” ka “insest” bele halo ho selektivu-etis, tamba tuir teologia Islam, Maromak foin hu’u esperitu-klamar ba’a iha fetus/janin iha loron 120. Geralmente nasaun islam balun nebe’e mak fo’o dipensasi hodi halo aborsi bazeia ba’a fetus nebe’e sidauk to’o loron 120 tamba tuir sira la siknifika aktus oho tamba fetus sidauk existe kompletamente ema.
Hare ba’a paradigma rua nebe’e temi iha leten, ‘pro-live’ no ‘pro-choice’ maka ita hare katak parte rua ne’e hotu ho id-idak nia razoins baziku. Hanesan temi ona katak igreja ka sosiadade konservativu ho pozisaun firmi defende “pro-live”, ho hanoin katak wainhira spermatozoid ha-fuan (membuahi) sel telur feto ida nian maka iha tempu neba’a kedan igreja konsidera katak iha ona existensia moris ida iha feto ida nia kanotak. Sira nebe’e mak ho hanoin paradigma “pro-choice” defende ho razaun baziku hodi dehan katak, existensia vida nian iha wainhira fetus/janin komesa iha ona konstrusaun kakutak (jaringan otak) ka elementu fisik kompletu, hanesan liman-ain husi ran-fuak nebe’e iha “inan” nia kanotak.
Sosiadade nebe’e defende ‘pro-choice’ iha hanoin deferensa liu tan ho pozisaun religiaun sira, katak sira iha direitu em qualquer tempu atu hapara janin nebe’e iha “inan” ida nia kanotak. Dalabarak sira nebe’e mak opta paradigma ‘pro-choice’ iha nasaun sekular normalmente ho mangasan hateten: “dehan nasaun mak sekular, maibe atu maneija asuntu privadu, ukun-nain nasaun nian buka entrega asuntu privadu ba’a religiaun mak deside”. Iha ne’e ita hare katak grupu ‘pro-choice’ konsidera katak relasaun seksual entre feto-mane no ninia rezultadu (kabuk) nudar problema privadu.
Wainhira aborsi konsidera nudar problema privadu no direitu “inan” nian nebe’e mak la hakarak kabuk, maka iha ao mesmu tempu mosu perspektiva kontra nebe’e haklaken mos katak perspektiva nebe’e hanesan tenki uza ba’a mos nudar opsaun seluk: janin iha “inan” nia kabun mos iha direitu atu moris. Ho perspektiva rua ne’e maka hamosu polarizasaun kro’at entre paradigma ‘pro-life’ no ‘pro-choice’ iha sosiadade mundu ne’e. Debates ka pertentangan kro’at entre pozisaun ekstrim rua ne’e sempre hamosu preokupasoins sosial iha nasaun demokratiku.
Wainhira hare debates nebe’e la kotu-rai sobre aborsi ho vida sosial povu nasaun Timor-Leste nian maka hot-hotu presiza tau iha ulun katak problema aborsi la’os problema moral no legal deit maibe aborsi iha mos ligasaun ho aspektu seluk. Hanesan aspektu psikologika, mentalidade, saúde, ekonomika, demografika no sel-seluk tan. Psikologikamente feto ida halo aborsi tamba mo’e, sidauk kaben; razaun ekonomika: sidauk pronto financialmente hodi sustenta o’an nia moris; razaun de trabalho: la interompe servisu lor-loron “inan” ne’e nian, tauk hetan sanksaun husi servisu-fatin, dipecat; la’bele kontinua eskola tamba eskola la simu feto nebe’e kabuk, no razaun sel-seluk tan.
Ho izemplu oituan iha leten, ita bele dehan katak, aborsi mosu tamba alem de faktor psikologika iha mos faktor seluk hanesan temi ona. Karik mak servisu-fatin ida la bandu ka hasai (pecat) feto ida wainhira feto ne’e monu-kabuk maka sei ajuda “inan” ida hodi la halo aborsi. Karik mos mak instituisaun eskola la hasai estudante feto ida wainhira estudante ne’e monu-kabuk maka sei ajuda estudante ne’e atu la hola desizaun atu halo aborsi. Karik mak estadu ekonomikamente fo’o asistensia tomak ba’a “inan”, li-liu ba’a o’an wainhira o’an ne’e moris to’o eskola bo’ot maka “inan” ida sei hanoin dala rua-rua atu halo aborsi ba’a janin nebe’e mak nia ko’us. Maibe problema iha ita nia sosiadade mak ne’e, iha parte ida psikologikamente “inan” ida senti mo’e ona tamba nia monu-kabuk, iha parte seluk “inan” ne’e mos senti katak nia sei enfrenta buat sel-seluk tan iha nia moris tomak wainhira nia la hola desizaun atu halo aborsi ba’a janin nebe’e mak nia ko’us.
Hare ba’a buat nebe’e mak temi badak iha paragraf leten, ita bele dehan katak politikamente no ekonomikamnte presiza hari’í kondisoins. Estadu buka atu halo politika nebe’e fo’o asistensia ba’a labarik-meak no ki’ik sira iha sira nia moris tomak. Ohin loron, ekonomikamente iha Dili laran deit ita sei asiste familia barak mak sei moris iha susar laran atu sustenta o’an sira, labarik barak mak moris iha liron fase kareta hodi buka osan, buka besi-tua ba’a fan, leba ai-han fan iha liron. Labarik nebe’e mak existe ona iha mundu ne’e nia leten deit mos sidauk hetan sustensaun ida naton husi estadu, sa’a tan ita buka atu esplika (yakinkan) “inan” ida atu keta hapara janin nebe’e mak sei iha “inan” ida nia kanotak?! Moralmente presiza mos sosializasaun sobre moralidade de vida tuir doutrina humana ba’a sosiadade tomak atu sosiadade bele hatene tau a’an no enfrenta problema moris nian ho mais proporsional. Tamba, karik ladun rasional se wainhira ita buka kriminaliza aborsi maibe sem fo’o ninia solusaun.
Iha Timor-Leste iha tempu dadaun ne’e sosiadade preokupa teb-tebes ho Pro no Kontra nebe’e mosu relasiona ho draff Kode Penal nebe’e iha ninia artigu 142 fo’o exepsaun ba’a aborsi.
Koalia kona ba’a aborsi maka iha pratika ita konhece spontaneous abortion no provocation abortion/induced abortion. Aborsi nebe’e mosu tamba spontaniamente, por ezemplu abortus husi feto ida kabuk nebe’e hetan dezastre ka monu hodi fo’o impaktu ba’a janin nebe’e mak iha nia kabun-laran, ou ouvarium la forte hodi hamosu pendarahan la’os problema ba’a sosiadade tamba la’os ho aktu oho. Maibe aktus liu husi provocation abortion (kesengajaan, por querrer) mak iha relasaun ho pro-kontra nebe’e mak mosu dadaun iha sosiadade nia let.
Iha sosiadade, dalabarak kabuk nebe’e la’os tamba hakarak (kehamilan yang tidak diinginkan) mak hamosu aborsi. Pro no kontra sobre aborsi existe tamba ema konsidera aborsi nudar aktus oho (pembunuhan). Ho konsiderasaun ne’e hamosu debates (pertentangan) la kotu-rai iha sosiadade mundu ne’e. Debates kona ba’a aborsi hamosu paradigma rua, “pro-live” no “pro-choice”. Iha parte ida, se deit mak defende paradigma “pro-live” sei defende direitu evolusaun fetus/janin nian atu moris sai kompletamente ema. Iha parte seluk, se deit mak konsidera katak nia nudar ema nebe’e livre no iha direitu hodi deside ninia moris maka nia sei hili paradigma “pro-choice”, asegura “inan” nia interese.
Hakait paradigma ‘pro-life’ no ‘pro-choise’ ba’a ho definisaun oho, oho nudar “aksaun nebe’e mak ema ida ka ema lubun ida halo ho por querrer (sengaja) atu halakon ema seluk nia vida”. Hare definisaun oho nian ne’e maka legalmente hamosu debates legal-subtansial sobre existensia janin nian. Fetus/janin ho otas hira mak bele konsidera nudar mos ema nebe’e iha vida?!
Religiaun barak iha mundu kondena aktus aborsi nudar aksaun krimi tamba konsidera aborsi nudar aktus oho vida. Maibe iha regiaun hirak ne’e nia laran sei iha mos diferensas ideias kona ba’a wainhira mak existensia fetus/janin iha feto ida nia kanotak konsidera nudar vida ka ema. Husi parte kristaun, li-liu hirarkia igreija katolika hateten halo aborsi ba’a fetus/janis ho otas hira deit konsidera nudar salan. Nasaun no sosiadade Islam balun hare hodi dehan katak wainhira otas fetus/janin sidauk to’o loron 120 maka aborsi ho razaun “pemerkosaan” ka “insest” bele halo ho selektivu-etis, tamba tuir teologia Islam, Maromak foin hu’u esperitu-klamar ba’a iha fetus/janin iha loron 120. Geralmente nasaun islam balun nebe’e mak fo’o dipensasi hodi halo aborsi bazeia ba’a fetus nebe’e sidauk to’o loron 120 tamba tuir sira la siknifika aktus oho tamba fetus sidauk existe kompletamente ema.
Hare ba’a paradigma rua nebe’e temi iha leten, ‘pro-live’ no ‘pro-choice’ maka ita hare katak parte rua ne’e hotu ho id-idak nia razoins baziku. Hanesan temi ona katak igreja ka sosiadade konservativu ho pozisaun firmi defende “pro-live”, ho hanoin katak wainhira spermatozoid ha-fuan (membuahi) sel telur feto ida nian maka iha tempu neba’a kedan igreja konsidera katak iha ona existensia moris ida iha feto ida nia kanotak. Sira nebe’e mak ho hanoin paradigma “pro-choice” defende ho razaun baziku hodi dehan katak, existensia vida nian iha wainhira fetus/janin komesa iha ona konstrusaun kakutak (jaringan otak) ka elementu fisik kompletu, hanesan liman-ain husi ran-fuak nebe’e iha “inan” nia kanotak.
Sosiadade nebe’e defende ‘pro-choice’ iha hanoin deferensa liu tan ho pozisaun religiaun sira, katak sira iha direitu em qualquer tempu atu hapara janin nebe’e iha “inan” ida nia kanotak. Dalabarak sira nebe’e mak opta paradigma ‘pro-choice’ iha nasaun sekular normalmente ho mangasan hateten: “dehan nasaun mak sekular, maibe atu maneija asuntu privadu, ukun-nain nasaun nian buka entrega asuntu privadu ba’a religiaun mak deside”. Iha ne’e ita hare katak grupu ‘pro-choice’ konsidera katak relasaun seksual entre feto-mane no ninia rezultadu (kabuk) nudar problema privadu.
Wainhira aborsi konsidera nudar problema privadu no direitu “inan” nian nebe’e mak la hakarak kabuk, maka iha ao mesmu tempu mosu perspektiva kontra nebe’e haklaken mos katak perspektiva nebe’e hanesan tenki uza ba’a mos nudar opsaun seluk: janin iha “inan” nia kabun mos iha direitu atu moris. Ho perspektiva rua ne’e maka hamosu polarizasaun kro’at entre paradigma ‘pro-life’ no ‘pro-choice’ iha sosiadade mundu ne’e. Debates ka pertentangan kro’at entre pozisaun ekstrim rua ne’e sempre hamosu preokupasoins sosial iha nasaun demokratiku.
Wainhira hare debates nebe’e la kotu-rai sobre aborsi ho vida sosial povu nasaun Timor-Leste nian maka hot-hotu presiza tau iha ulun katak problema aborsi la’os problema moral no legal deit maibe aborsi iha mos ligasaun ho aspektu seluk. Hanesan aspektu psikologika, mentalidade, saúde, ekonomika, demografika no sel-seluk tan. Psikologikamente feto ida halo aborsi tamba mo’e, sidauk kaben; razaun ekonomika: sidauk pronto financialmente hodi sustenta o’an nia moris; razaun de trabalho: la interompe servisu lor-loron “inan” ne’e nian, tauk hetan sanksaun husi servisu-fatin, dipecat; la’bele kontinua eskola tamba eskola la simu feto nebe’e kabuk, no razaun sel-seluk tan.
Ho izemplu oituan iha leten, ita bele dehan katak, aborsi mosu tamba alem de faktor psikologika iha mos faktor seluk hanesan temi ona. Karik mak servisu-fatin ida la bandu ka hasai (pecat) feto ida wainhira feto ne’e monu-kabuk maka sei ajuda “inan” ida hodi la halo aborsi. Karik mos mak instituisaun eskola la hasai estudante feto ida wainhira estudante ne’e monu-kabuk maka sei ajuda estudante ne’e atu la hola desizaun atu halo aborsi. Karik mak estadu ekonomikamente fo’o asistensia tomak ba’a “inan”, li-liu ba’a o’an wainhira o’an ne’e moris to’o eskola bo’ot maka “inan” ida sei hanoin dala rua-rua atu halo aborsi ba’a janin nebe’e mak nia ko’us. Maibe problema iha ita nia sosiadade mak ne’e, iha parte ida psikologikamente “inan” ida senti mo’e ona tamba nia monu-kabuk, iha parte seluk “inan” ne’e mos senti katak nia sei enfrenta buat sel-seluk tan iha nia moris tomak wainhira nia la hola desizaun atu halo aborsi ba’a janin nebe’e mak nia ko’us.
Hare ba’a buat nebe’e mak temi badak iha paragraf leten, ita bele dehan katak politikamente no ekonomikamnte presiza hari’í kondisoins. Estadu buka atu halo politika nebe’e fo’o asistensia ba’a labarik-meak no ki’ik sira iha sira nia moris tomak. Ohin loron, ekonomikamente iha Dili laran deit ita sei asiste familia barak mak sei moris iha susar laran atu sustenta o’an sira, labarik barak mak moris iha liron fase kareta hodi buka osan, buka besi-tua ba’a fan, leba ai-han fan iha liron. Labarik nebe’e mak existe ona iha mundu ne’e nia leten deit mos sidauk hetan sustensaun ida naton husi estadu, sa’a tan ita buka atu esplika (yakinkan) “inan” ida atu keta hapara janin nebe’e mak sei iha “inan” ida nia kanotak?! Moralmente presiza mos sosializasaun sobre moralidade de vida tuir doutrina humana ba’a sosiadade tomak atu sosiadade bele hatene tau a’an no enfrenta problema moris nian ho mais proporsional. Tamba, karik ladun rasional se wainhira ita buka kriminaliza aborsi maibe sem fo’o ninia solusaun.
***END***
(Artigu ne’e publika mos ona iha Timor Post, Edisaun 30 de Marco de 2009)
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.