Filipe Rodriguês Pereira
Semana liu ba’a publiku simu noticias nebe’e imprensa hatun sobre soromutu entre Presidente da Republika (PR), Dr. Jose Ramos-Horta no Sekretario Geral Fretilin, Dr. Mari Alkatiri nebe’e hola inisiativa atu hala’o Konsensus Nasional entres lideransa partidos AMP, partido Fretilin no partidos sira seluk. Iha parte ida, inisiativa no esforsu PR nian nebe’e hakarak halo Konsensus Nasional hodi buka hametin estabilidade nudar pasu ida positivu, maibe iha parte seluk hamosu mos kestoins no preokupasoins oi-oin iha publiku nia let: ho ungersia no necesidades saida mak presiza halo Konsensus Nasional?! Konsensus Nasional atu asegura se nia intereses?! Sa mak objectivu husi Konsensus Nasional?! Kestoins no preokupasoins hirak ne’e mosu tamba wainhira la’kuidadu maka Konsensus Nasional bele sai ameasas ba’a demokrasia nebe’e mak foin ‘tubun diak’ iha tempu tranzisaun ne’e nia laran.
Publiku akompanha, esforsu politika nebe’e mak durante ne’e mai husi parte PR no SG Partidu Fretilin ninia dikin (ujung-ujungya) halai ba’a sharing of power iha areas eksekutivu ka instituisaun seluk estadu nian. Ezemplu hatudu ona, Dra. Ana Pessoa hetan nomeiasaun ba’a PGR, no esforsu nebe’e PR halo dadaun atu Dr. Manuel Tilman bele lidera mos instituisaun Tribunal de Rekursu. Iha fulan hirak liu ba’a publiku mos akompanha deseju Dr. Mari no Dr. Ramos-Horta nebe’e husu ba’a governu AMP atu Dr. Mari bele mos lidera projeitu mina nian iha Sun Rise. Husi notas hirak ne’e mak hamosu duvidas bo’ot iha publiku nia let katak Konsensus Nasional dalaruma hakarak realiza atu partidu hot-hotu tama lesuk ba’a bote bo’ot, eksekutivu ka lidera lesuk instituisaun estadu nian. Wainhira pratika politika ne’e akontese maka Konsensus Nasional halakon substansia demokrasia nian liu husi eleisaun nebe’e hala’o iha tinan lima-lima nia laran. Demokrasia moris iha ameasas nia laran tamba la’iha opozisaun ida forte atu kontrola governu.
Hare husi sikun etika demokrasia nian, politika opozisaun nudar aktividades parliamentarian nebe’e iha no ho honra bo’ot. Normas politika opozisaun hatu’ur pozisaun opozisaun a’as iha eskada etika demokrasia nian tamba liu husi normas ne’e maka demokrasia hetan proktesaun husi ameasas maioritarianismu. Tendensia monopoli lia-los bazeia ba’a principius katak vencedor iha eleisaun (maioritarianismu) mak deside policy hot-hotu politika estadu nian (the winners takes all) bele hetan redusaun ruma liu husi prinsipius falibilismu nebe’e existe iha etika demokrasia nia laran.
Filozofikamente falibilismu nudar hanoin nebe’e hakarak make sure (memastikan) katak demokrasia tenki sadere ninia a’an ba’a liu hanoin/pandangan katak halo sala no distorsia probabilidademente mosu a’as iha pratika de poderes (praktik kekuasaan) nia liman, tamba ne’e maka kritika no opozisaun tenki sai permanente iha vida demokrasia nia laran. Falibilismu nudar mos hanoin/pandangan nebe’e hakarak prevene absolutizasaun lia-los no poderes (pemutlakan kebenaran dan kekuasaan), no garantia katak ema no poderes sai nudar potensia bo’ot atu halo sala. Klaim lia-los no poderes tenki nakloke a’an iha kada momentu atu hetan provas (diuji) liu husi opozisaun ka publiku. Tamba ne’e, opozisaun sai nudar aktividades nebe’e ninia baze mak filozofia falibilismu nian, hanoin nebe’e mak existe no mai husi liberalismu.
Liberalismu kria opozisaun la’os deit ho siknifikasaun atu hamosu justifikasaun legal ba’a direitu atu kritika governu nebe’e mak legitimu, maibe tenki implementa politika opozisaun atu garantia mos partisipasaun popular ba’a iha kada prosesu atu foti desizaun governu no estadu nian. Ida ne’e mak funsaun kreativu husi demokrasia liberal kona ba’a opozisaun, alem de ninia funsaun protektivu nudar funsaun primer, garantia mos liberdade individu nian sem kondisaun. Ho lian nebe’e mais simples, politika demokratika ejiji opozisaun iha Parlamentu Nasional, no mos opozisaun extra parlamentar nebe’e mai husi Pressure Group.
Iha pratika politika, dalabarak elit politiku sira konsidera posizaun opozisaun nudar aktividades politika nebe’e menus ho pamour (kurang bergengsi) wainhira kompara ho aktividades eksekutivu nian. Konsiderasaun ne’e dependende ba’a esperiensia elit politika nian sobre politika, nebe’e mak sempre inklina a’an ba deit poder de governasaun. Por izemplu hatene hela katak demokrasia menganut prinsipiu separasaun de poderes (trias politika), maibe iha pratika elit politika sira lakoi halakon nafatin bias definisaun politika nebe’e mak fo’o liu valor ba’a aktividades eksekutivu nian duke aktividades legislativu no yudikativu. Elit politika sira sempre fo’o siknifikasaun katak opozisaun nudar “pendensia de oportunidades atu ukun” (tertundanya kesempatan berkuasa). Tamba ne’e maka aktividades ka aktus opozisaun nian depois politiku sira konsidera hanesan aktividades nebe’e buka atu “hamonu governo”. Por kontrariu, governu aktual nebe’e ukun sei konsidera mos katak aktividades opozisaun sai nudar ameasas ba’a governu nia governasaun, tamba ne’e governu sei protégé ninia a’an ho metodu saida deit husi kualker ameasas nebe’e mai husi opozisaun. Wainhira mosu pemahaman politika henesan temi dadaun ne’e maka no fim sei hamosu kondisaun politika nudar jogos de poderes an sich. Governu sei la hare ona opozisaun nudar parseiru politiku atu haburas no habot kualidade demokrasia nian, maibe konsidera opozisaun nudar inimigu nebe’e mak fo’o perigu ba’a (membahayakan) governasaun.
Timor-Leste prezente moris iha kondisaun hanesan temi dadaun iha leten. Elit politiku sira nunka hakarak buka atu simu katak kada eleisaun nebe’e mak implementa iha nasaun ida nia laran sempre hahorik o’an kaduak nain-rua, governu no opozisaun. Partido Fretilin nudar partidu potensial officialmente sidauk deklara a’an sai nudar opozisaun ba’a governu AMP. Partidu Fretilin sei mehi nafatin atu substitui ka governa lesuk governasaun iha periodu politika ne’e nia laran. Governu AMP mos politikamente konsidera partidu Fretilin nudar ameasas ba’a ninia governasaun.
Hare ba’a kondisaun no desenvolvimentu politika iha nasaun ne’e nia laran, kondisaun nebe’e mak sidauk tau partidu potensial hanesan Fretilin iha fatin nebe’e ho pamour a’as iha eskada etika demokrasia nian, ita hein inisiativa nebe’e mai husi PR atu hala’o Konsensul Nasional bele realiza diak liu tan vida demokrasia nian iha nasaun ne’e. Hein katak liu husi Konsensus Nasional hot-hotu bele iha hanoin atu kria governu AMP nudar governu ida mais solid no realiza Partido Fretilin no Pressure Group sira seluk sai nudar opozisaun ida forte, atu nune’e, opozisaun bele kontrola governu aktual ho maksimu. Presiza kria opozisaun ida forte atu bele salva demokrasia iha nasaun ne’e. Elit politiku sira presiza tau iha hanoin katak la’os estabilidade mak sai garantor ba’a demokrasia maibe demokrasia mak tenki sai garantor ba’a estabilidade. Politiku sira presiza uza mos konsiensia nasional sai nudar baze hodi hala’o consensus nasional. Uza konsiensia nasional maka hot-hotu sei to’o iha hanoin ida katak Timor-Leste nudar Republika Demokratika nebe’e mak kada prosesu politika tenki implementa bazeia ba’a regras nebe’e prega iha konstitusaun no rasionalidades komun nasaun ne’e nian.
Karik sei mosu perigu ba’a demokrasia iha futuru se wainhira iha tempu tranzisaun ne’e Ukun-nain sira la buka kuda no haforte baze politika nebe’e rasional, plural no demokratiku iha nasaun ne’e. Buka unifika ka uniforma pluralismu liu husi Konsensus Nasional maka ita rasik tau demokrasia iha perigu nia laran. Karik Ukun-nain Timor-Leste hakarak lori fila Timor-Leste ba’a fali iha tempu pasadu nian, iha tempu rezim Suharto ukun Indonesia, tempu nebe’e mak desizaun politika nasaun nian tesi liu husi consensus (musyawarah dan mufakat), no hamate politika opozisaun iha vida politika nasaun nian.
Maibe, iha duvidas nia laran publiku hein atu Konsensus Nasional nebe’e ninia inisiativa mai husi PR no SG partidu Fretilin bele fo’o garantia katak sei la’hamosu overlapping consensus iha nasaun ne’e. Kria kondisaun atu hamosu overlapping consensus bele hamate pluralidades politika nebe’e mak ema hanai a’as iha nasaun demokratika nia laran. Overlapping consensus bele kria mos apatismu no alienasaun husi sosiadade ba’a kada prosesu politika. Se uza Konsensus Nasional ho objektivu atu elit politiku sira bele buka fahe poderes ba’a malun maka Timor-Leste lalika no la’devia gasta tempu no osan saukate atu hala’o eleisaun periodikal iha tinan lima-lima nia laran.
Semana liu ba’a publiku simu noticias nebe’e imprensa hatun sobre soromutu entre Presidente da Republika (PR), Dr. Jose Ramos-Horta no Sekretario Geral Fretilin, Dr. Mari Alkatiri nebe’e hola inisiativa atu hala’o Konsensus Nasional entres lideransa partidos AMP, partido Fretilin no partidos sira seluk. Iha parte ida, inisiativa no esforsu PR nian nebe’e hakarak halo Konsensus Nasional hodi buka hametin estabilidade nudar pasu ida positivu, maibe iha parte seluk hamosu mos kestoins no preokupasoins oi-oin iha publiku nia let: ho ungersia no necesidades saida mak presiza halo Konsensus Nasional?! Konsensus Nasional atu asegura se nia intereses?! Sa mak objectivu husi Konsensus Nasional?! Kestoins no preokupasoins hirak ne’e mosu tamba wainhira la’kuidadu maka Konsensus Nasional bele sai ameasas ba’a demokrasia nebe’e mak foin ‘tubun diak’ iha tempu tranzisaun ne’e nia laran.
Publiku akompanha, esforsu politika nebe’e mak durante ne’e mai husi parte PR no SG Partidu Fretilin ninia dikin (ujung-ujungya) halai ba’a sharing of power iha areas eksekutivu ka instituisaun seluk estadu nian. Ezemplu hatudu ona, Dra. Ana Pessoa hetan nomeiasaun ba’a PGR, no esforsu nebe’e PR halo dadaun atu Dr. Manuel Tilman bele lidera mos instituisaun Tribunal de Rekursu. Iha fulan hirak liu ba’a publiku mos akompanha deseju Dr. Mari no Dr. Ramos-Horta nebe’e husu ba’a governu AMP atu Dr. Mari bele mos lidera projeitu mina nian iha Sun Rise. Husi notas hirak ne’e mak hamosu duvidas bo’ot iha publiku nia let katak Konsensus Nasional dalaruma hakarak realiza atu partidu hot-hotu tama lesuk ba’a bote bo’ot, eksekutivu ka lidera lesuk instituisaun estadu nian. Wainhira pratika politika ne’e akontese maka Konsensus Nasional halakon substansia demokrasia nian liu husi eleisaun nebe’e hala’o iha tinan lima-lima nia laran. Demokrasia moris iha ameasas nia laran tamba la’iha opozisaun ida forte atu kontrola governu.
Hare husi sikun etika demokrasia nian, politika opozisaun nudar aktividades parliamentarian nebe’e iha no ho honra bo’ot. Normas politika opozisaun hatu’ur pozisaun opozisaun a’as iha eskada etika demokrasia nian tamba liu husi normas ne’e maka demokrasia hetan proktesaun husi ameasas maioritarianismu. Tendensia monopoli lia-los bazeia ba’a principius katak vencedor iha eleisaun (maioritarianismu) mak deside policy hot-hotu politika estadu nian (the winners takes all) bele hetan redusaun ruma liu husi prinsipius falibilismu nebe’e existe iha etika demokrasia nia laran.
Filozofikamente falibilismu nudar hanoin nebe’e hakarak make sure (memastikan) katak demokrasia tenki sadere ninia a’an ba’a liu hanoin/pandangan katak halo sala no distorsia probabilidademente mosu a’as iha pratika de poderes (praktik kekuasaan) nia liman, tamba ne’e maka kritika no opozisaun tenki sai permanente iha vida demokrasia nia laran. Falibilismu nudar mos hanoin/pandangan nebe’e hakarak prevene absolutizasaun lia-los no poderes (pemutlakan kebenaran dan kekuasaan), no garantia katak ema no poderes sai nudar potensia bo’ot atu halo sala. Klaim lia-los no poderes tenki nakloke a’an iha kada momentu atu hetan provas (diuji) liu husi opozisaun ka publiku. Tamba ne’e, opozisaun sai nudar aktividades nebe’e ninia baze mak filozofia falibilismu nian, hanoin nebe’e mak existe no mai husi liberalismu.
Liberalismu kria opozisaun la’os deit ho siknifikasaun atu hamosu justifikasaun legal ba’a direitu atu kritika governu nebe’e mak legitimu, maibe tenki implementa politika opozisaun atu garantia mos partisipasaun popular ba’a iha kada prosesu atu foti desizaun governu no estadu nian. Ida ne’e mak funsaun kreativu husi demokrasia liberal kona ba’a opozisaun, alem de ninia funsaun protektivu nudar funsaun primer, garantia mos liberdade individu nian sem kondisaun. Ho lian nebe’e mais simples, politika demokratika ejiji opozisaun iha Parlamentu Nasional, no mos opozisaun extra parlamentar nebe’e mai husi Pressure Group.
Iha pratika politika, dalabarak elit politiku sira konsidera posizaun opozisaun nudar aktividades politika nebe’e menus ho pamour (kurang bergengsi) wainhira kompara ho aktividades eksekutivu nian. Konsiderasaun ne’e dependende ba’a esperiensia elit politika nian sobre politika, nebe’e mak sempre inklina a’an ba deit poder de governasaun. Por izemplu hatene hela katak demokrasia menganut prinsipiu separasaun de poderes (trias politika), maibe iha pratika elit politika sira lakoi halakon nafatin bias definisaun politika nebe’e mak fo’o liu valor ba’a aktividades eksekutivu nian duke aktividades legislativu no yudikativu. Elit politika sira sempre fo’o siknifikasaun katak opozisaun nudar “pendensia de oportunidades atu ukun” (tertundanya kesempatan berkuasa). Tamba ne’e maka aktividades ka aktus opozisaun nian depois politiku sira konsidera hanesan aktividades nebe’e buka atu “hamonu governo”. Por kontrariu, governu aktual nebe’e ukun sei konsidera mos katak aktividades opozisaun sai nudar ameasas ba’a governu nia governasaun, tamba ne’e governu sei protégé ninia a’an ho metodu saida deit husi kualker ameasas nebe’e mai husi opozisaun. Wainhira mosu pemahaman politika henesan temi dadaun ne’e maka no fim sei hamosu kondisaun politika nudar jogos de poderes an sich. Governu sei la hare ona opozisaun nudar parseiru politiku atu haburas no habot kualidade demokrasia nian, maibe konsidera opozisaun nudar inimigu nebe’e mak fo’o perigu ba’a (membahayakan) governasaun.
Timor-Leste prezente moris iha kondisaun hanesan temi dadaun iha leten. Elit politiku sira nunka hakarak buka atu simu katak kada eleisaun nebe’e mak implementa iha nasaun ida nia laran sempre hahorik o’an kaduak nain-rua, governu no opozisaun. Partido Fretilin nudar partidu potensial officialmente sidauk deklara a’an sai nudar opozisaun ba’a governu AMP. Partidu Fretilin sei mehi nafatin atu substitui ka governa lesuk governasaun iha periodu politika ne’e nia laran. Governu AMP mos politikamente konsidera partidu Fretilin nudar ameasas ba’a ninia governasaun.
Hare ba’a kondisaun no desenvolvimentu politika iha nasaun ne’e nia laran, kondisaun nebe’e mak sidauk tau partidu potensial hanesan Fretilin iha fatin nebe’e ho pamour a’as iha eskada etika demokrasia nian, ita hein inisiativa nebe’e mai husi PR atu hala’o Konsensul Nasional bele realiza diak liu tan vida demokrasia nian iha nasaun ne’e. Hein katak liu husi Konsensus Nasional hot-hotu bele iha hanoin atu kria governu AMP nudar governu ida mais solid no realiza Partido Fretilin no Pressure Group sira seluk sai nudar opozisaun ida forte, atu nune’e, opozisaun bele kontrola governu aktual ho maksimu. Presiza kria opozisaun ida forte atu bele salva demokrasia iha nasaun ne’e. Elit politiku sira presiza tau iha hanoin katak la’os estabilidade mak sai garantor ba’a demokrasia maibe demokrasia mak tenki sai garantor ba’a estabilidade. Politiku sira presiza uza mos konsiensia nasional sai nudar baze hodi hala’o consensus nasional. Uza konsiensia nasional maka hot-hotu sei to’o iha hanoin ida katak Timor-Leste nudar Republika Demokratika nebe’e mak kada prosesu politika tenki implementa bazeia ba’a regras nebe’e prega iha konstitusaun no rasionalidades komun nasaun ne’e nian.
Karik sei mosu perigu ba’a demokrasia iha futuru se wainhira iha tempu tranzisaun ne’e Ukun-nain sira la buka kuda no haforte baze politika nebe’e rasional, plural no demokratiku iha nasaun ne’e. Buka unifika ka uniforma pluralismu liu husi Konsensus Nasional maka ita rasik tau demokrasia iha perigu nia laran. Karik Ukun-nain Timor-Leste hakarak lori fila Timor-Leste ba’a fali iha tempu pasadu nian, iha tempu rezim Suharto ukun Indonesia, tempu nebe’e mak desizaun politika nasaun nian tesi liu husi consensus (musyawarah dan mufakat), no hamate politika opozisaun iha vida politika nasaun nian.
Maibe, iha duvidas nia laran publiku hein atu Konsensus Nasional nebe’e ninia inisiativa mai husi PR no SG partidu Fretilin bele fo’o garantia katak sei la’hamosu overlapping consensus iha nasaun ne’e. Kria kondisaun atu hamosu overlapping consensus bele hamate pluralidades politika nebe’e mak ema hanai a’as iha nasaun demokratika nia laran. Overlapping consensus bele kria mos apatismu no alienasaun husi sosiadade ba’a kada prosesu politika. Se uza Konsensus Nasional ho objektivu atu elit politiku sira bele buka fahe poderes ba’a malun maka Timor-Leste lalika no la’devia gasta tempu no osan saukate atu hala’o eleisaun periodikal iha tinan lima-lima nia laran.
***END***
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.