Filipe Rodriguês Pereira
Dia 26 de Fevereiro 2009 liu ba’a, Lusa fo’o sai katak kondekorasaun Funu’nain ba’a Timor o’an tombadus iha periodu Baze de Apoiu tinan 1975 to’o 1978 inklui mos Eurico Guterres, eis-vice komandante PPI (Pasukan Pejuang Integrasi). Eurico Guterres simu mos kondekorasaun nebe’e refere. Kondekorasaun ba’a Eurico Guterres hamosu reaksaun husi governo Timor-Leste. Governo liu husi Sekretariu de Estadu Virgilio Smith hateten katak medalha 2 ba’a Funu’nain nebe’e mak Eurico Guterres ka’er governu konsidera nudar medalha falsu. Mosu kestaun, medalha Funu’nain nebe’e iha Eurico nia liman ne’e mak falsu, ou prosesu atu hetan medalha Funu’nain ne’e mak la’o la los?!
Geralmente Funu’nain ema uza iha kampu militar. Funu’nain ninia difinisaun simples difini katak ema nebe’e mak ka’er kilat ka kroat (arma branca: rama, dima, surik no sel-seluk tan), no ho aten berani halo funu hasoru inimigu atu alkansa objetivu funu nian. Kaer kilat ka kroat maibe aten la barani entau sidauk bele konsidera nudar Funu’nain. Funu’nain sei la rende ba’a inimigu, fizikamente bele monu ba’a inimigu nia liman maibe politikamente la sakrifika ninia principiu politiku no doutrina funu nian.
Koalia kona ba’a termu Funu’nain maka ita mos konhese termu heroi. Heroi ho lian tetum bele semilhante ho Asuwain (pahlawan). Funu’nain mai husi elementu ka hahorik liu husi instituisaun militar ka para-militar. Heroi bele mai husi militar no mos ema sivil bai-bain.Tuir hakerek’nain, Funu’nain bele sai mos heroi ba’a nasaun maibe heroi belum tentu bele sai Funu’nain. Heroi ninia difinisaun luan liu duke Funu’nain. Heroi funu nian, heroi ba’a politika, kultura, letras, ekonomika no sel-seluk tan.
Kriterias jerais kona ba’a heroi nebe’e mak nasaun barak uza hanesan: (1) sidadaun nebe’e mate iha funu laran tamba sakrifika ninia a’an liu husi frente armada ka frente politika atu hodi defende prinsipiu no obejetivu funu nian. (2) Sidadaun nebe’e mak sei moris maibe kolen (berjasa) ba’a nasaun no povu tamba sakrifika ninia a’an tomak liu husi frente armada ka frente politika hodi defende nasaun, no iha prosesu funu nia laran sem hamosu hahalok nebe’e mak hanoda ka kontra valores, objectivu, principiu funu nian, no politikamente la rende ba’a inimigu. (3) sidadaun nebe’e kria hanoin brilhante hodi fo’o benefisius ba’a nasaun no povu ninia moris. (5) Sidadaun nebe’e konsistente ho ninia principiu politiku no iha esperitu nasionalismu nebe’e forte no a’as ba’a nasaun no povu.
Hare ba’a definisan badak kona ba’a Funu’nain nebe’e temi iha leten, no hakait materia Funu’nain nebe’e bazeia ba’a Baze de Apoio 1975-1978 maka ita bele hateten katak primeiru, tenki buka hatene uluk sidadauns nebe’e mak agora dadaun minimal ho tinan 51 de idade, ne’e ho razaun katak wainhira Indonesia invade Timor-Leste tinan 1975, sidadaun hirak ne’e iha ona otas 17. Tamba, sidadaun ho otas 17 tempu neba’a mak iha potensia atu ka’er ona kilat. Segundu, buka hetene nia aten berani duni ka la’e. terceiro, sidadaun hirak ne’e rende no sakrifika politika no objetivu funu nian, no sel-sel tan.
Hare ba’a kondisaun nebe’e mak la’o dadaun maka ho kazu Eurico Guterres nian loke publiku nia hanoin kona ba’a kondekorasoins ba’a Funu’nain no Heroi nasaun ne’e nian. Presiza duni prosesu ida nebe’e diak no tasak kona ba’a materia ne’e. Hakerek’nain senti tauk, primeiru, se wainhira hili Funu’nain sem liu husi estudu ida klean husi akademiku ka expert sira, maibe liu deit husi kriterias nebe’e estadu ka governu halo maka iha posibilidades no tendensias bele mosu politizasaun ba’a prosesu kona ba’a Funu’nain ka heroi ba’a nasaun ne’e iha futuru. Segundu, bazeia ba’a periodu Baze de Apoio 1975-1978 hodi hili no foti sidadaun nebe’e mak nunka ka’er kilat iha ninia vida, por ezemplu konsidera sidadaun nebe’e mak agora dadaun foin mak ho tinan 38 mos sai nudar Funu’nain, estadu rasik sei kria inflazaun Funu’nain ka Asuwain (hamosu Funu’nain rihun-rahun) iha istoria Timor-Leste. Terseiru, hili sidadaun ser mos Funu’nain maibe sem prenche kriterias ka kondisaun nebe’e mak mensiona iha leten maka governo no estadu rasik mak hamihis, hamalahok no halakon sentidu (makna) Funu’nain no Asuwain nian iha nasaun ne’e. sa’a tan, publiku iha hanoin katak depois de simu kondekorasaun, loron ikus mai sei simu insentivu husi estadu.
Hakait kriterias Funu’nain bazeia ba’a periodu Baze de Apoio 1975-1978 maka ita bele dehan Eurico Guterres la prenche kondisaun atu simu kondekorasaun nudar Funu’nain, maibe politikamente ita mos tenki aseita katak indereitamente iha ema hanesan Eurico Guterres ho ninia grupu pro-integrasaun nebe’e mak tempu neba’a konfia a’an atu manan iha referendum 1999 maka obriga Presidente Habibie aseita implementasaun referendum iha Timor-Leste. Indereitamente tamba mos PPI (Pasukan Pejuang Integrasi) nebe’e mak aktualmente Eurico Guterres lidera hamutuk ho militar Indonesia nebe’e halo ‘politika sunu-motuk’ (politika bumi hangus) maka obriga mos Interfet tama lais iha teritoriu Timor-Leste.
Iha kontextu politika no istoria funu ba libertasaun nasional Timor-Leste nian, iha ema barak mos mak hili dalan hanesan Eurico Guterres. Depois Baze de Apoio rahun iha tinan 1978, sira balun nebe’e tu’un mai sidade hatudu katak sira nia isin no klamar kontra absolutamente prinsipiu ukun rasik a’an ba’a nasaun ne’e. Id-idak ho ninia razaun, balun tamba iha problema pessoal ho lideransa funu nian, balun tamba la konkorda ho desizaun lideransa funu nian, balun tamba razaun ekonomika no poder, no sel-seluk tan. Sidadaun nebe’e mak tama iha kategori ne’e balun alem de sakrifika ninia principiu no nasionalismu, kolabora mos ho inimigu hodi sakrifika mos ninia maluk barak nia vida (iha diferensa ho aktus nebe'e sakrifika maluk nia vida nudar estrategia atu alkansa objetivu funu nian). Balun fali depois Baze de Apoio rahun lori kilat lubun mai entrega ba’a militar Indonesia. Sidadaun hirak ne’e bele konsidera nudar Funu’nain ba’a nasaun no povu?! Prosesu da istoria mak bele hatan.
Iha mos sidadaun lubun barak mak depois de Baze de Apoio rahun tu’un mai sidade, iha ibun-tutun kontra prinsipiu ukun rasik a’an atu bele salva sira nia vida, maibe iha pratika kontinua hala’o nafatin aktividades politika (klandistina) hodi suporta lideransa funu nian iha Ailaran, no sai nudar manu-ain hodi habelar no haburas politika da resistensia. Sira nebe’e mak tama iha grupu ne’e balun hetan kapturasaun husi militar Indonesia no lakon to’o ohin loron, balun sai nudar dadur-atan, balun fali iha sorte tamba konsege la fika kapturadu to’o Indonesia hit a’an sai husi Timor-Leste iha tinan 1999.
Hare ba’a prosesu kondekorasoins oi-oin nian nebe’e mak estadu no governu halo dadaun, ita espera katak kondekorasoins hirak ne’e sei buka atu tau no fo’o honra ba’a ema id-idak ho fatin nebe’e los, atu nune’e kondekorasoins hirak ne’e sei la hamihis no halakon sentidu (makna) Funu’nain no Asuwain nian iha nasaun doben, Timor-Leste. ***END***
Dia 26 de Fevereiro 2009 liu ba’a, Lusa fo’o sai katak kondekorasaun Funu’nain ba’a Timor o’an tombadus iha periodu Baze de Apoiu tinan 1975 to’o 1978 inklui mos Eurico Guterres, eis-vice komandante PPI (Pasukan Pejuang Integrasi). Eurico Guterres simu mos kondekorasaun nebe’e refere. Kondekorasaun ba’a Eurico Guterres hamosu reaksaun husi governo Timor-Leste. Governo liu husi Sekretariu de Estadu Virgilio Smith hateten katak medalha 2 ba’a Funu’nain nebe’e mak Eurico Guterres ka’er governu konsidera nudar medalha falsu. Mosu kestaun, medalha Funu’nain nebe’e iha Eurico nia liman ne’e mak falsu, ou prosesu atu hetan medalha Funu’nain ne’e mak la’o la los?!
Geralmente Funu’nain ema uza iha kampu militar. Funu’nain ninia difinisaun simples difini katak ema nebe’e mak ka’er kilat ka kroat (arma branca: rama, dima, surik no sel-seluk tan), no ho aten berani halo funu hasoru inimigu atu alkansa objetivu funu nian. Kaer kilat ka kroat maibe aten la barani entau sidauk bele konsidera nudar Funu’nain. Funu’nain sei la rende ba’a inimigu, fizikamente bele monu ba’a inimigu nia liman maibe politikamente la sakrifika ninia principiu politiku no doutrina funu nian.
Koalia kona ba’a termu Funu’nain maka ita mos konhese termu heroi. Heroi ho lian tetum bele semilhante ho Asuwain (pahlawan). Funu’nain mai husi elementu ka hahorik liu husi instituisaun militar ka para-militar. Heroi bele mai husi militar no mos ema sivil bai-bain.Tuir hakerek’nain, Funu’nain bele sai mos heroi ba’a nasaun maibe heroi belum tentu bele sai Funu’nain. Heroi ninia difinisaun luan liu duke Funu’nain. Heroi funu nian, heroi ba’a politika, kultura, letras, ekonomika no sel-seluk tan.
Kriterias jerais kona ba’a heroi nebe’e mak nasaun barak uza hanesan: (1) sidadaun nebe’e mate iha funu laran tamba sakrifika ninia a’an liu husi frente armada ka frente politika atu hodi defende prinsipiu no obejetivu funu nian. (2) Sidadaun nebe’e mak sei moris maibe kolen (berjasa) ba’a nasaun no povu tamba sakrifika ninia a’an tomak liu husi frente armada ka frente politika hodi defende nasaun, no iha prosesu funu nia laran sem hamosu hahalok nebe’e mak hanoda ka kontra valores, objectivu, principiu funu nian, no politikamente la rende ba’a inimigu. (3) sidadaun nebe’e kria hanoin brilhante hodi fo’o benefisius ba’a nasaun no povu ninia moris. (5) Sidadaun nebe’e konsistente ho ninia principiu politiku no iha esperitu nasionalismu nebe’e forte no a’as ba’a nasaun no povu.
Hare ba’a definisan badak kona ba’a Funu’nain nebe’e temi iha leten, no hakait materia Funu’nain nebe’e bazeia ba’a Baze de Apoio 1975-1978 maka ita bele hateten katak primeiru, tenki buka hatene uluk sidadauns nebe’e mak agora dadaun minimal ho tinan 51 de idade, ne’e ho razaun katak wainhira Indonesia invade Timor-Leste tinan 1975, sidadaun hirak ne’e iha ona otas 17. Tamba, sidadaun ho otas 17 tempu neba’a mak iha potensia atu ka’er ona kilat. Segundu, buka hetene nia aten berani duni ka la’e. terceiro, sidadaun hirak ne’e rende no sakrifika politika no objetivu funu nian, no sel-sel tan.
Hare ba’a kondisaun nebe’e mak la’o dadaun maka ho kazu Eurico Guterres nian loke publiku nia hanoin kona ba’a kondekorasoins ba’a Funu’nain no Heroi nasaun ne’e nian. Presiza duni prosesu ida nebe’e diak no tasak kona ba’a materia ne’e. Hakerek’nain senti tauk, primeiru, se wainhira hili Funu’nain sem liu husi estudu ida klean husi akademiku ka expert sira, maibe liu deit husi kriterias nebe’e estadu ka governu halo maka iha posibilidades no tendensias bele mosu politizasaun ba’a prosesu kona ba’a Funu’nain ka heroi ba’a nasaun ne’e iha futuru. Segundu, bazeia ba’a periodu Baze de Apoio 1975-1978 hodi hili no foti sidadaun nebe’e mak nunka ka’er kilat iha ninia vida, por ezemplu konsidera sidadaun nebe’e mak agora dadaun foin mak ho tinan 38 mos sai nudar Funu’nain, estadu rasik sei kria inflazaun Funu’nain ka Asuwain (hamosu Funu’nain rihun-rahun) iha istoria Timor-Leste. Terseiru, hili sidadaun ser mos Funu’nain maibe sem prenche kriterias ka kondisaun nebe’e mak mensiona iha leten maka governo no estadu rasik mak hamihis, hamalahok no halakon sentidu (makna) Funu’nain no Asuwain nian iha nasaun ne’e. sa’a tan, publiku iha hanoin katak depois de simu kondekorasaun, loron ikus mai sei simu insentivu husi estadu.
Hakait kriterias Funu’nain bazeia ba’a periodu Baze de Apoio 1975-1978 maka ita bele dehan Eurico Guterres la prenche kondisaun atu simu kondekorasaun nudar Funu’nain, maibe politikamente ita mos tenki aseita katak indereitamente iha ema hanesan Eurico Guterres ho ninia grupu pro-integrasaun nebe’e mak tempu neba’a konfia a’an atu manan iha referendum 1999 maka obriga Presidente Habibie aseita implementasaun referendum iha Timor-Leste. Indereitamente tamba mos PPI (Pasukan Pejuang Integrasi) nebe’e mak aktualmente Eurico Guterres lidera hamutuk ho militar Indonesia nebe’e halo ‘politika sunu-motuk’ (politika bumi hangus) maka obriga mos Interfet tama lais iha teritoriu Timor-Leste.
Iha kontextu politika no istoria funu ba libertasaun nasional Timor-Leste nian, iha ema barak mos mak hili dalan hanesan Eurico Guterres. Depois Baze de Apoio rahun iha tinan 1978, sira balun nebe’e tu’un mai sidade hatudu katak sira nia isin no klamar kontra absolutamente prinsipiu ukun rasik a’an ba’a nasaun ne’e. Id-idak ho ninia razaun, balun tamba iha problema pessoal ho lideransa funu nian, balun tamba la konkorda ho desizaun lideransa funu nian, balun tamba razaun ekonomika no poder, no sel-seluk tan. Sidadaun nebe’e mak tama iha kategori ne’e balun alem de sakrifika ninia principiu no nasionalismu, kolabora mos ho inimigu hodi sakrifika mos ninia maluk barak nia vida (iha diferensa ho aktus nebe'e sakrifika maluk nia vida nudar estrategia atu alkansa objetivu funu nian). Balun fali depois Baze de Apoio rahun lori kilat lubun mai entrega ba’a militar Indonesia. Sidadaun hirak ne’e bele konsidera nudar Funu’nain ba’a nasaun no povu?! Prosesu da istoria mak bele hatan.
Iha mos sidadaun lubun barak mak depois de Baze de Apoio rahun tu’un mai sidade, iha ibun-tutun kontra prinsipiu ukun rasik a’an atu bele salva sira nia vida, maibe iha pratika kontinua hala’o nafatin aktividades politika (klandistina) hodi suporta lideransa funu nian iha Ailaran, no sai nudar manu-ain hodi habelar no haburas politika da resistensia. Sira nebe’e mak tama iha grupu ne’e balun hetan kapturasaun husi militar Indonesia no lakon to’o ohin loron, balun sai nudar dadur-atan, balun fali iha sorte tamba konsege la fika kapturadu to’o Indonesia hit a’an sai husi Timor-Leste iha tinan 1999.
Hare ba’a prosesu kondekorasoins oi-oin nian nebe’e mak estadu no governu halo dadaun, ita espera katak kondekorasoins hirak ne’e sei buka atu tau no fo’o honra ba’a ema id-idak ho fatin nebe’e los, atu nune’e kondekorasoins hirak ne’e sei la hamihis no halakon sentidu (makna) Funu’nain no Asuwain nian iha nasaun doben, Timor-Leste. ***END***
Ladun iha base forte hodi afirma Eurico Guterres simu kondekorasaun Funu Na’in ho razaun sira ne:
ResponderEliminarKondekorasaun baibain fahe ba funu na’in sira iha territorio TL nia laran i halo em grupos, la’os ema ida-idak.
Membros Governos sira mak baibain fahe kondekorasoens sira ne iha loron boot sira TL nian.
Karik Eurico simu tebes kondekorasaun funu na’in, nia simu iha nebe, se mak fahe ba nian e nia simu hamutuk ho sese? Hori bainhira mak Eurico desloka ba TL hodi simu kondekorasaun ne? Sira nebe mate ona mak nia familia representa hodi simu kondekorasaun e sira nebe sei moris, ida-idak simu rasik ho nia liman. Naran ema sira funu na’in nian mos baibain taka iha fatin publiku balu hodi ema hare, karik ema deskonfia ema balu la’os funu na’in, sira bele halo keisa ba orgaun kompetente hodi estuda fila fali. Maibe Eurico nebe conhecido iha Timor, ema ruma nunka hare nia naran mosu iha lista Funu Na’in nian i tanba la iha naran mak ema ruma durante ne la halo keisa ruma kona ba Eurico.
Tuir hau nia hanoin, mafia ruma mak serbisu hodi desakredita Xanana ho nia Governo mak halo jogo foer ne. Na’uk ou halo medalha falsu ruma hodi fo ba Eurico e depois hasai foto hodi desakredita autoridade aktual sira Timor nian.
Ida ne precisa halo investigasaun sério ida hodi hatene lolos medalha nia falsu ka original? Falsu ka original, se mak halo e fo ba Eurico.
Iha mos pontos balu iha artigo maluk Felipe nian dehan Funu Na’in tenki baseia ba periodo nebe base de apoio rahun e so ema neba 51 anos mak bele simu kondekorasaun funu na’in. Hanoin ida ne ladun los, basá, funu na’in ne karik traduz ba português mak “kombatente” e karik ba bahasa Indonésia mak “pejuang”. Ema ida atu sai pejuang ka kombatente, la’os hare fali husi perido base de apoio rahun, maibe tenki hare ba ema ne uluk kaer kilat funu hasoru duni Indonésia ka lae. Funu uluk ka funu ikus hanesan de’it, tanba kombatente la’os dono ka na’in ba jerasaun tuan de’it, jerasaun sira kontinua funu ne mos kombatente hotu. Importante mak kombatente la bele atribui ba ema sira halo traisaun ona. Buat ida kombatente ka pejuang ne ninia definisaun mos la klaru. Kombatente ne refere de’it ba ema sira kaer kilat ka sira hotu nebe hamutuk luta kontra buat ida iha frente oioin: armada, diplomatika ho klandestina. Karik la sala, kombatentes sira kaer kilat mak bolu ho veteranus libertasaun nian e sira nebe iha klandestina ho diplomatika bolu geral de’it nudar kombatentes libertasaun nian.
Ema balu iha 1975 foin iha tinan tolu ou hat, tuir nia inan ho aman halai iha ai-laran to’o boot e kaer kilat. Nunka mai rende ba militar Indonésia sira. Erro boot se ema sira hanesan ne ita la bolu kombatente, mesmo nia tinan menos de 30 anos.
Raul Casanova