Filipe Rodrigues Pereira*
Marí Sadik Xanana Ameasa. Titulu ne’e bele responde clash politika entres lideransa rua povu no nasaun ne’e nian. Titulu ne’e bele hamosu multi-interpretasaun tuir le’e-nain id-idak nia pontu de vista. Bele siknifika Mari Sadik Xanana, bele mos siknifika Marii ninia sadik bele sai nudar ameasas ba’a estabilidade iha rai laran, maibe Hakerek’nain hakarak tau no koloka titulu ba’a artigu ne’e ho siknifikasaun katak Marii sadik atu hamonu Xanana, no Xanana ameasa atu kaptura responsaveis de aksaun se karik liu husi Marcha da Paz mosu violensia iha nasaun ne’e nia laran.
Hanesan ita hotu acompanha, iha loron hirak ikus ne’e Marcha da Paz ninia rezonansia sa’e a’as wainhira Dr. Mari Alkatiri deklara katak nia sei uza Marcha da Paz atu hamonu governo nebe’e Xanana lidera tamba governo ne’e laiha legitimidade atu ukun. Hatan deklarasaun Dr. Marii Alkatiri nian Xanana Gusmao halo deklarasaun imprensa hodi chama atensaun katak nia (Xanana) sei kaptura responsaveis planu de aksaun wainhira Marcha da Paz nakfilak sai ba’a aksaun violensia. Tuir Hakerek’nain, clash politika entres Dr. Mari no PM Xanana bele hamosu situasaun pâniku iha sosiadade nia let tamba memoria kolektiva sosiadade nian sidauk haluhan chaos politika nebe’e mosu iha 2006 liu ba’a. Chaos politika 2006 mosu husi clash politika iha nivel da lideransa nasaun ne’e nian. Antes Dr. Mari monu husi ninia kargu nudar PM iha tinan 2006 sosiadade nasaun ne’e tenki selu ho folin ida karu teb-tebes: mate, kanek, lakon uma tamba hetan sunu, halai ba’a hela iha kampu de refugiadus, trauma no sst. Sosiadade mos agora dadaun bele sai pâniku, antes de Xanana atu monu tuir Dr. Mari nia sadik, saida tan mak sosiadade nasaun ne’e nian prepara atu selu? Tenki mate tan? kanek tan? sunu uma tan? halai tan? …….???!
Hakerek’nain hare katak clash politika mosu tamba Xanana ho Mari la iha pontu de vista ka objetivu ida hanesan. Xanana hakarak kria estabilidade atu desenvolvimentu ekonomika bele la’o diak liu husi governo nebe’e nia lidera, Dr. Mari hakas a’an nafatin iha rel-politika hodi haklaken katak governo aktual la iha legitimidade atu ukun. Lolos, la’os ona tempu atu haklaken ka husu bei-beik kona ba’a governo aktual ne’e ninia legitimidade. Hakerek’nain hanoin governo aktual iha ninia legitimidade forte maka governo ne’e konsegue ukun ona to’o tinan ida resin, eksekuta osan estado nian ba’a programa governo ne’e nian, osan nebe’e mak selu mos salarius ba’a deputados husi partido Fretilin nian iha Parlemento Nasional. Hakerek’nain mos hare katak sei furak liu wainhira iha tempu ida agora Dr. Mari nudar lideransa da opozisaun buka servisu hamutuk ho forsa sosial seluk iha nasaun ne’e atu tau matan a’as ba’a governo aktual ne’e ninia governasaun duke haklaken bei-beik kona ba’a governo ne’e nia legitimidade.
Tensaun politika rai laran sai manas fila-fali tamba Marii no Xanana iha preokupasaun la hanesan. Marii hanesan ema barak hateten preokupa liu mak halo nusa bele hamonu Xanana no bele fila-fali ba’a ka’er poder, ou minimal hala’o politika balas dendam, Xanana mudar PM aktual fica preokupadu ho politika sadik Marii nian tamba tauk bele halo populasaun pâniku no hamosu fali chaos politika foun iha nasaun ne’e nia laran.
Kona ba’a planu aksaun Marcha da Paz, Hakerek’nain aseita ho Dr. Mari Alkatiri nebe’e dehan Fretilin iha direitu konstitusional atu halao manifestasun. Hakerek’nain mos aseita ho PM, Xanana, nebe’e hateten katak nudar lideransa do governo aktual nia iha dever no obrigasaun konstitusional atu garante paz no trankilidade iha komunidade nia let, em geral garante siguransa ba’a povu tomak. Politikamente no legalmente Hakerek’nain hare katak parte rua ne’e iha hotu razaun. Marii ho Fretilin nudar partidu opozisaun iha direito de manifestar buat nebe’e mak sira sinti la los. Xanana nudar PM aktual mos iha dever konstitusional atu garantia estabilidade iha nasaun ne’e nia laran, atu nune’e kada sidadaun bele moris hakmatek no hetan paz iha vida lor-loron nian. Kona ba’a ne’e tuir Hakerek’nain nia hare, PM Xanana tenki buka haka’as a’an atu kria policy governo nian ida atu bele fo’o equelibrasaun ba’a problemas rua ne’e. iha parte ida governo tenki iha k’bit duni atu garante estabilidade no siguransa ba’a nasaun no povu, no iha parte seluk governo tenki garante mos direitu de kada sidadaun atu iha liberdade da espresaun hodi halao manisfestasaun, manifestasaun nebe’e tuir lei nebe’e vigora iha nasaun ne’e.
Hakerek’nain mos hare katak reaksaun Xanana relasiona ho aksaun Marcha da Paz la’os atu hatauk ka fo’o presaun politika ba’a kada sidadaun atu halao manifestasaun. Xanana nia reaksaun atu ka’er responsaveis de aksaun Marcha da Paz nudar chamada de atensaun ba’a kada sidadaun ka grupu atu keta hamosu violensia iha nasaun no povu nia let. Xanana hakarak dehan deit: Manifestasaun yes, violencia no. Iha nasaun nebe’e deit ema sei konsidera henesan krimi wainhira mosu aksaun violensia, hanesan baku no oho ema, sunu uma, sunu kareta, duni ema, estragas sasan, obriga ema ho forsa atu tuir ema ka grupu ida nia hakarak no sst. Se wainhira aksaun hirak hanesan temi iha leten ne’e konsidera hanesan aksaun krimi, maka governo iha nasaun nebe’e deit liu husi instituisaun polisial iha dever atu implementa lei no ordem. Tuir ita hotu hatene katak demokrasia la adimite no fo’o dispensasi ba’a kada sidadaun atu halo krimi. Ita labele hamutin (memutihkan) no falun aksaun krimi ho deit razaun katak ne’e impaktu husi aksaun politika ka aksaun religião ruma. Krimi sempre krimi. Nebe’e kuandu iha sidadaun ruma halo aksaun krimi maka nia tenki prontu atu simu sanksaun.
Reaksaun Xanana nian atu kaptura resposaveis da aksaun Marcha da Paz se wainhira mosu violencia hanesan mos estrategia politika governo nian atu counter Dr. Mari ninia ‘provokasaun politika’. Chama atensaun atu ka’er responsaveis aksaun Marcha da Paz ho objetivu atu equelibra deit situasaun siguransa prezente iha nasaun ne’e nia laran, tamba deklarasaun sadik husi Dr. Marii Alkatiri nebe’e hakarak atu hamonu lideransa governo aktual liu husi Marcha da Paz, tuir Xanana nia hare bele hamosu situasaun pâniku iha sosiadade nia let, tamba ne’e Xanana uza estrategia nebe’e nia deklara atu kaptura responsaveis de aksaun somente hakarak hatudu ba’a povu tomak iha nasaun ne’e katak governo ho ninia komponentes tomak, espesialmente komponentes siguransa no defesa metin-nafatin no prontu atu garantia estabilidade no fo’o siguransa ba povu iha nasaun ne’e nia laran.
Deklarasaun Xanana nian nebe’e atu ka’er responsaveis de aksaun Marcha da Paz la’os siknifika katak Xanana hakfodak tamba tauk atu monu husi kargu PM. Atu monu ka la’e husi kargu PM depende liu ba’a Xanana, tamba Xanana mos mak lidera AMP. Xanana fiar a’an katak nia sei la monu tamba komponentes principal governo nian no estado kontrolado diak iha ninia influensia do poder. Alem de ne’e Xanana mos hare katak Dr. Mari sidauk konsege dada forsa sosial seluk ba’a nia sorin atu hodi bele halo forte liu tan Dr. Marii Alkatiri nia tuntutan politika liu husi aksaun Marcha da Paz.
Koalia kona ba’a Marcha da Paz, Hakerek’nain mos hanoin la’os buat ida foun ba’a populasaun iha nasaun ne’e. Depois de fulan lima ka ne’en governo AMP ka’er ukun iha nasaun ne’e, populasaun rona ona katak partidu opozisaun prepara a’an hela atu halo Marcha da Paz. Besik tama tinan ida nia laran planu ne’e rona hela deit mak ninia naran, “Marcha da Paz”, maibe saida mak ho naran Marcha da Paz ne’e sei haksumik a’an hela. Marcha da Paz sei sai hela nudar lia-fuan politika iha lideransa sira nia nanal tutun. Dalaruma tamba sei iha nanal nia tutun maka halo populasaun sai pâniku, tauk no sst. Wainhira Marcha da Paz leno ninia a’an ona maka ema hotu kala foin hare no hetene lolos katak, afinal Marcha da Paz ne’e Leão aman bo’ot ida nebe’e siak teb-tebes eh ka Coelho oan ida nebe’e furak no bonitu.
Iha parte ida mos Marcha da Paz dalaruma sei la mosu. Marcha da Paz sei sai deit nudar perang urat syaraf atu psikologikamente dada no gasta lideransa governo ninia energia. Dr. Mari dalaruma buka uza perang urat syaraf atu destroi lideransa governo aktual ne’e nia atensaun, destroi lideransa partidu AMP ninia kekompakan, no hamosu situasaun pâniku iha elit politika no sosiadade nia let. Liu husi perang urat syaraf governo bele mos so’e ninia energia hodi hola pasu halo anticipasaun, populasaun laran susar, komentaristas fo’o komentarius no sel-seluk tan, maibe Marcha da Paz haksumik a’an nafatin iha kalohan-a’as nia laran. Marcha da Paz dalaruma hela deit ho naran. Se wainhira aksaun politika Marcha da Paz ne’e la konsegue realiza tamba Dr. Mari nudar lideransa partidu opozisaun i’is la to’o, hasoru desafius no hetan limitasoins barak (massa la sufisiente, logistika la to’o, la hetan suportaaun luan husi forsa sosial no sst), maka ikus liu mai Dr. Marii bele mos fo’o sala nafatin ba’a Xanana hodi dehan, opozisaun la konsegue realiza aksaun Marcha da Paz tamba governo halo ameasas no presaun makas atu kaptura hotu responsaveis da aksaun.
Maibe iha mos buat ida mak ita hotu presiza buka atu hatene, uza Marcha da Paz sai deit nudar perang urat syaraf ou sei hamosu duni Marcha da Paz sai nudar realidade aksaun politika iha rai ne’e, Hakerek’nain hakarak dehan no fo’o hanoin katak, se la kuidadu maka lideransa sira bele joga no servisu ba’a rai seluk nia interese politika no ekonomika. Iha nasun nebe’e deit se la kuidadu maka partidos politika sira sei sai liman-ain ba’a rai no nasaun seluk nia intereses. Planu governo Australia nia nebe’e hakarak dada-fila ninia forsas Australianos iha fim do ano 2008 husi Timor-Leste bele sai indikasaun ida. Fo’o kontribuisaun hodi hamosu chaos politika atu nune’e bele alkansa intereses ekonomika liu husi mina tasi Timor.
Hare ba’a buat nebe’e mak Hakerek’nain temi iha artigu ne’e nia laran, ita tomak hein katak lideransa partidu opozisaun no lideransa governo aktual bele iha hanoin atu tau interese povu no nasaun ne’e nian a’as liu duke interese individu ka grupos. Governo aktual tenki hakas a’an nafatin atu buka hadia ninia a’an, no nune’e mos ba’a partidos opozisaun sira buka atu bele kontrola nafatin no kontrola diak liu tan governo aktual ne’e nia governasaun liu husi kanal demokrasia nebe’e mak ho folin politika ida mais baratu. –End-
Marí Sadik Xanana Ameasa. Titulu ne’e bele responde clash politika entres lideransa rua povu no nasaun ne’e nian. Titulu ne’e bele hamosu multi-interpretasaun tuir le’e-nain id-idak nia pontu de vista. Bele siknifika Mari Sadik Xanana, bele mos siknifika Marii ninia sadik bele sai nudar ameasas ba’a estabilidade iha rai laran, maibe Hakerek’nain hakarak tau no koloka titulu ba’a artigu ne’e ho siknifikasaun katak Marii sadik atu hamonu Xanana, no Xanana ameasa atu kaptura responsaveis de aksaun se karik liu husi Marcha da Paz mosu violensia iha nasaun ne’e nia laran.
Hanesan ita hotu acompanha, iha loron hirak ikus ne’e Marcha da Paz ninia rezonansia sa’e a’as wainhira Dr. Mari Alkatiri deklara katak nia sei uza Marcha da Paz atu hamonu governo nebe’e Xanana lidera tamba governo ne’e laiha legitimidade atu ukun. Hatan deklarasaun Dr. Marii Alkatiri nian Xanana Gusmao halo deklarasaun imprensa hodi chama atensaun katak nia (Xanana) sei kaptura responsaveis planu de aksaun wainhira Marcha da Paz nakfilak sai ba’a aksaun violensia. Tuir Hakerek’nain, clash politika entres Dr. Mari no PM Xanana bele hamosu situasaun pâniku iha sosiadade nia let tamba memoria kolektiva sosiadade nian sidauk haluhan chaos politika nebe’e mosu iha 2006 liu ba’a. Chaos politika 2006 mosu husi clash politika iha nivel da lideransa nasaun ne’e nian. Antes Dr. Mari monu husi ninia kargu nudar PM iha tinan 2006 sosiadade nasaun ne’e tenki selu ho folin ida karu teb-tebes: mate, kanek, lakon uma tamba hetan sunu, halai ba’a hela iha kampu de refugiadus, trauma no sst. Sosiadade mos agora dadaun bele sai pâniku, antes de Xanana atu monu tuir Dr. Mari nia sadik, saida tan mak sosiadade nasaun ne’e nian prepara atu selu? Tenki mate tan? kanek tan? sunu uma tan? halai tan? …….???!
Hakerek’nain hare katak clash politika mosu tamba Xanana ho Mari la iha pontu de vista ka objetivu ida hanesan. Xanana hakarak kria estabilidade atu desenvolvimentu ekonomika bele la’o diak liu husi governo nebe’e nia lidera, Dr. Mari hakas a’an nafatin iha rel-politika hodi haklaken katak governo aktual la iha legitimidade atu ukun. Lolos, la’os ona tempu atu haklaken ka husu bei-beik kona ba’a governo aktual ne’e ninia legitimidade. Hakerek’nain hanoin governo aktual iha ninia legitimidade forte maka governo ne’e konsegue ukun ona to’o tinan ida resin, eksekuta osan estado nian ba’a programa governo ne’e nian, osan nebe’e mak selu mos salarius ba’a deputados husi partido Fretilin nian iha Parlemento Nasional. Hakerek’nain mos hare katak sei furak liu wainhira iha tempu ida agora Dr. Mari nudar lideransa da opozisaun buka servisu hamutuk ho forsa sosial seluk iha nasaun ne’e atu tau matan a’as ba’a governo aktual ne’e ninia governasaun duke haklaken bei-beik kona ba’a governo ne’e nia legitimidade.
Tensaun politika rai laran sai manas fila-fali tamba Marii no Xanana iha preokupasaun la hanesan. Marii hanesan ema barak hateten preokupa liu mak halo nusa bele hamonu Xanana no bele fila-fali ba’a ka’er poder, ou minimal hala’o politika balas dendam, Xanana mudar PM aktual fica preokupadu ho politika sadik Marii nian tamba tauk bele halo populasaun pâniku no hamosu fali chaos politika foun iha nasaun ne’e nia laran.
Kona ba’a planu aksaun Marcha da Paz, Hakerek’nain aseita ho Dr. Mari Alkatiri nebe’e dehan Fretilin iha direitu konstitusional atu halao manifestasun. Hakerek’nain mos aseita ho PM, Xanana, nebe’e hateten katak nudar lideransa do governo aktual nia iha dever no obrigasaun konstitusional atu garante paz no trankilidade iha komunidade nia let, em geral garante siguransa ba’a povu tomak. Politikamente no legalmente Hakerek’nain hare katak parte rua ne’e iha hotu razaun. Marii ho Fretilin nudar partidu opozisaun iha direito de manifestar buat nebe’e mak sira sinti la los. Xanana nudar PM aktual mos iha dever konstitusional atu garantia estabilidade iha nasaun ne’e nia laran, atu nune’e kada sidadaun bele moris hakmatek no hetan paz iha vida lor-loron nian. Kona ba’a ne’e tuir Hakerek’nain nia hare, PM Xanana tenki buka haka’as a’an atu kria policy governo nian ida atu bele fo’o equelibrasaun ba’a problemas rua ne’e. iha parte ida governo tenki iha k’bit duni atu garante estabilidade no siguransa ba’a nasaun no povu, no iha parte seluk governo tenki garante mos direitu de kada sidadaun atu iha liberdade da espresaun hodi halao manisfestasaun, manifestasaun nebe’e tuir lei nebe’e vigora iha nasaun ne’e.
Hakerek’nain mos hare katak reaksaun Xanana relasiona ho aksaun Marcha da Paz la’os atu hatauk ka fo’o presaun politika ba’a kada sidadaun atu halao manifestasaun. Xanana nia reaksaun atu ka’er responsaveis de aksaun Marcha da Paz nudar chamada de atensaun ba’a kada sidadaun ka grupu atu keta hamosu violensia iha nasaun no povu nia let. Xanana hakarak dehan deit: Manifestasaun yes, violencia no. Iha nasaun nebe’e deit ema sei konsidera henesan krimi wainhira mosu aksaun violensia, hanesan baku no oho ema, sunu uma, sunu kareta, duni ema, estragas sasan, obriga ema ho forsa atu tuir ema ka grupu ida nia hakarak no sst. Se wainhira aksaun hirak hanesan temi iha leten ne’e konsidera hanesan aksaun krimi, maka governo iha nasaun nebe’e deit liu husi instituisaun polisial iha dever atu implementa lei no ordem. Tuir ita hotu hatene katak demokrasia la adimite no fo’o dispensasi ba’a kada sidadaun atu halo krimi. Ita labele hamutin (memutihkan) no falun aksaun krimi ho deit razaun katak ne’e impaktu husi aksaun politika ka aksaun religião ruma. Krimi sempre krimi. Nebe’e kuandu iha sidadaun ruma halo aksaun krimi maka nia tenki prontu atu simu sanksaun.
Reaksaun Xanana nian atu kaptura resposaveis da aksaun Marcha da Paz se wainhira mosu violencia hanesan mos estrategia politika governo nian atu counter Dr. Mari ninia ‘provokasaun politika’. Chama atensaun atu ka’er responsaveis aksaun Marcha da Paz ho objetivu atu equelibra deit situasaun siguransa prezente iha nasaun ne’e nia laran, tamba deklarasaun sadik husi Dr. Marii Alkatiri nebe’e hakarak atu hamonu lideransa governo aktual liu husi Marcha da Paz, tuir Xanana nia hare bele hamosu situasaun pâniku iha sosiadade nia let, tamba ne’e Xanana uza estrategia nebe’e nia deklara atu kaptura responsaveis de aksaun somente hakarak hatudu ba’a povu tomak iha nasaun ne’e katak governo ho ninia komponentes tomak, espesialmente komponentes siguransa no defesa metin-nafatin no prontu atu garantia estabilidade no fo’o siguransa ba povu iha nasaun ne’e nia laran.
Deklarasaun Xanana nian nebe’e atu ka’er responsaveis de aksaun Marcha da Paz la’os siknifika katak Xanana hakfodak tamba tauk atu monu husi kargu PM. Atu monu ka la’e husi kargu PM depende liu ba’a Xanana, tamba Xanana mos mak lidera AMP. Xanana fiar a’an katak nia sei la monu tamba komponentes principal governo nian no estado kontrolado diak iha ninia influensia do poder. Alem de ne’e Xanana mos hare katak Dr. Mari sidauk konsege dada forsa sosial seluk ba’a nia sorin atu hodi bele halo forte liu tan Dr. Marii Alkatiri nia tuntutan politika liu husi aksaun Marcha da Paz.
Koalia kona ba’a Marcha da Paz, Hakerek’nain mos hanoin la’os buat ida foun ba’a populasaun iha nasaun ne’e. Depois de fulan lima ka ne’en governo AMP ka’er ukun iha nasaun ne’e, populasaun rona ona katak partidu opozisaun prepara a’an hela atu halo Marcha da Paz. Besik tama tinan ida nia laran planu ne’e rona hela deit mak ninia naran, “Marcha da Paz”, maibe saida mak ho naran Marcha da Paz ne’e sei haksumik a’an hela. Marcha da Paz sei sai hela nudar lia-fuan politika iha lideransa sira nia nanal tutun. Dalaruma tamba sei iha nanal nia tutun maka halo populasaun sai pâniku, tauk no sst. Wainhira Marcha da Paz leno ninia a’an ona maka ema hotu kala foin hare no hetene lolos katak, afinal Marcha da Paz ne’e Leão aman bo’ot ida nebe’e siak teb-tebes eh ka Coelho oan ida nebe’e furak no bonitu.
Iha parte ida mos Marcha da Paz dalaruma sei la mosu. Marcha da Paz sei sai deit nudar perang urat syaraf atu psikologikamente dada no gasta lideransa governo ninia energia. Dr. Mari dalaruma buka uza perang urat syaraf atu destroi lideransa governo aktual ne’e nia atensaun, destroi lideransa partidu AMP ninia kekompakan, no hamosu situasaun pâniku iha elit politika no sosiadade nia let. Liu husi perang urat syaraf governo bele mos so’e ninia energia hodi hola pasu halo anticipasaun, populasaun laran susar, komentaristas fo’o komentarius no sel-seluk tan, maibe Marcha da Paz haksumik a’an nafatin iha kalohan-a’as nia laran. Marcha da Paz dalaruma hela deit ho naran. Se wainhira aksaun politika Marcha da Paz ne’e la konsegue realiza tamba Dr. Mari nudar lideransa partidu opozisaun i’is la to’o, hasoru desafius no hetan limitasoins barak (massa la sufisiente, logistika la to’o, la hetan suportaaun luan husi forsa sosial no sst), maka ikus liu mai Dr. Marii bele mos fo’o sala nafatin ba’a Xanana hodi dehan, opozisaun la konsegue realiza aksaun Marcha da Paz tamba governo halo ameasas no presaun makas atu kaptura hotu responsaveis da aksaun.
Maibe iha mos buat ida mak ita hotu presiza buka atu hatene, uza Marcha da Paz sai deit nudar perang urat syaraf ou sei hamosu duni Marcha da Paz sai nudar realidade aksaun politika iha rai ne’e, Hakerek’nain hakarak dehan no fo’o hanoin katak, se la kuidadu maka lideransa sira bele joga no servisu ba’a rai seluk nia interese politika no ekonomika. Iha nasun nebe’e deit se la kuidadu maka partidos politika sira sei sai liman-ain ba’a rai no nasaun seluk nia intereses. Planu governo Australia nia nebe’e hakarak dada-fila ninia forsas Australianos iha fim do ano 2008 husi Timor-Leste bele sai indikasaun ida. Fo’o kontribuisaun hodi hamosu chaos politika atu nune’e bele alkansa intereses ekonomika liu husi mina tasi Timor.
Hare ba’a buat nebe’e mak Hakerek’nain temi iha artigu ne’e nia laran, ita tomak hein katak lideransa partidu opozisaun no lideransa governo aktual bele iha hanoin atu tau interese povu no nasaun ne’e nian a’as liu duke interese individu ka grupos. Governo aktual tenki hakas a’an nafatin atu buka hadia ninia a’an, no nune’e mos ba’a partidos opozisaun sira buka atu bele kontrola nafatin no kontrola diak liu tan governo aktual ne’e nia governasaun liu husi kanal demokrasia nebe’e mak ho folin politika ida mais baratu. –End-
* Kolaborador i eksluzivu ba Forum Haksesuk!
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.