FETO TIMOR-LESTE NIA LUTA BA UKUN RASIK AN IHA DIASPORA

Hosi Abe Barreto Soares*

"Belajarlah dari masa lalu, lakukanlah hari ini, dan berharaplah untuk hari esok. Yang penting jangan pernah berhenti mempertanyakan sesuatu,” ALBERT EINSTEIN.

Hateke fali ba kotuk, hateke fali ba ita-nia istória funu ba ukun rasik an nian iha tinan barak nia laran, ha’u hakarak hatete katak ita-nia luta ka ita-nia funu ne’e, hanesan ita hotu hatene, iha komponente tolu maka iha kna’ar importante, ne’ebé dudu maka’as prosesu sira ba oin. Komponente tolu ne’e maka hanesan:

-Frente Armada
-Frente Klandestina
-Frente Diplomátika

Iha ha’u-nia konversa ho maluk sira, dala barak ha’u konstuma temi katak frente tolu ne’e ha’u bolu naran “ Santissima Trindade da luta Timorense pela indepéndensia”. Frente tolu ne’e kompleta malu, ida la liu ida. Tolu ne’e futu hamutuk maka sunu ahi luta nian, nee’ebé kontinua lakan bebeik, ne’ebé too ikus ita konsege desidi rasik duni ita-nia destinu ba auto-determinasaun—UKUN RASIK AN.

Frente tolu ne’e hetan kbiit hosi komponente rua tan maka hanesan: komponente espiritual (Igreja Katolika Timorense) no solidaridade internasionál.Ne’e realidade istórika, ne’ebé sei hakerek ho tinta osan mean iha pájina istória kontemporania Timor-Leste nian.

Feto Timor-Leste nian sira ne’ebé hela iha tasi balun enkaixa sira- nia an iha Frente Diplomátika no mós kahur malu ho maluk sira hosi solidaridade internasional sira ne’ebé ho kbiit tomak fó sira-nia kontribisaun ba ita-nia luta ida ne’e.

Ho kbiit maka sira iha, ita nia feto maluk sira ne’ebé hela iha tasi balun hanesan: Portugal, Indonézia, Australia, Canada, no mós iha rai seluk-seluk tan, buka atu hakilar ba mundu tomak katak Timor-Leste hakarak hamrik mesak, katak Timor-Leste hakarak eskolla rasik nia destinu, katak Timor-Leste hakarak duni ukun duni nia an rasik, katak Timor-Leste lakohi tan ona atu sai atan ba ema seluk ne’ebé hakarak sama nia ulun.

Feto maluk sira ne’ebé hela iha tasi balun sira ne’e, ne’ebé moris iha ambiente liberdade nia laran, sinti ho konsiensia tomak atu hamrik hodi sai nu’udar “porta voz” ba feto maluk sira ne’ebé hela iha rai laran, ne’ebé kuaze laiha kbiit atu hakilar maka’as bainhira ema viola sira-nia direitu, , bainhira ema taka sira-nia ibun atu koalia rasik kona-ba sira-nia hanoin no sira-nia sentimentu. Sira hatutan ba mundu rai klaran kona-ba halerik ne’ebé inan feton sira iha rai laran fó sai.

Sira la’o ba mai: hakat tasi, vizita sidade sira, ko’alia ba ema lubun boot iha manifestasaun sira nia laran, iha enkontru sira: formal no informal iha nivel kraik no to’o iha nivel aas, ko’alia kona-ba ita-nia rain nia destinu, ita-nia rai lulik, Timor-Leste nia mehi ne’ebé hakarak hamrik mesak hanesan nasaun independente no soberanu.

Buat sira nee’e hotu nu’udar kontribuisaun boot iha prosesu naruk luta ba ukun rasik an, ne’ebé ita hotu-hotu iha orgullu ba ne’e. Bainhira ita tenta, maske iha minutu ida deit, atu nega buat ne’e, ne’e katak ita nega ona ita-nia an rasik, ita nega ona ita-nia istória.

Hanesan ha’u hatete tiha ona iha letan katak ne’e faktu istóriku, ne’e realidade, ne’ebé ita presiza atu haklaken ba jerasaun foun sira, atu nune’e sira bele hatene kona-ba ita-nia prosesu funu ba ukun rasik an ne’e la’o halo oin nusa.

Iha prosesu harii nasaun oras ne’e dadaun, ita iha kna’ar boot atu buka kontinua hanorin ita-nia an rasik no maluk doben sira seluk atu valoriza nafatin dimensaun tempu iha ita- nia vida hanesan buat kaduak tolu, tantu individualmente no koletivamente. Ita iha pasadu, ita iha prezente no ita iha futuru.Ita-nia pasadu hanesan Timor-oan atu diak ka aat, ita hotu hetan tiha ona. Ita labele ta kotu ita- nia pasadu. Bainhira ita ta kotu ita nia pasadu, no ita so’e tiha hanesan foer ida ba lixu, ita nu’udar ai horis ne’ebé ta kotu hosi nia hun no abut, no bainhira loro matan sa’e mai, ita sei namlaik, no ita sei folin laek.

Sei furak liu bainhira ita halo ita nia tempu pasadu, ita-nia tempu prezente no tempu futuru hanesan saida maka poeta/filozofu Libanéz, Kahlil Gibran hatete,“deixai que o dia de hoje, abrace com saudade o passado, e o futuro com ansiosa esperança”.

Atu taka reflesaun ida ne’e, hanesan omenajen boot ida ba maluk feto sira ne’ebé luta iha diaspora ba ukun rasik nian, ha’u oferese poezia ida tuir mai:

MAI, HAKAT MAI, ITA HAMUTUK HANANU IHA KORU

“Nosotros venceremos mi dulce compañera” OTTO RENE CASTILLO

Feto murak rai Lafaek nian, Hadeer! Hadeer ona ba! Rai-naroman ona.

Mai,hakat mai, ita hamutuk hananu iha koruFoti o-nia lian halo aas tebestuir o-nia k’biit rasik

Mai, hakat mai, ita hamutuk hananu iha koruiha kintu-kantumundu rai klaran nian

Mai, hakat mai, ita hamutuk hananu iha koru


Mai, hakat mai ba! Ita seidauk tarde idaatu hala’o ita-nia asaun, ha’u belun doben******

Dili-Kampung Baru, 2 Abril 2006

*) Reflesaun ne'e grava no fo sai hosi RTTL iha fulan Abril tinan 2006!