Estado Failhado”: Teoria no Praxis (2-Hotu)

“Estado Failhado”: Teoria no Praxis (2-Hotu) Iha parte ida Governu AMP bele ultrapasa Governu FRETILIN nian ne’ebé la mampu (ka, sei fragil) atu rezolve problema hirak ne’e iha tinan 2 nian laran. Ne’e tan, wainhira hahu kaer governasaun, FRETILIN la iha rekursu ne’ebé naton atu kaer metin kuda talin rebo-rebo governu nian! Maibe, governasaun AMP nian mos hatun kedas medidas ne’ebé maka’as nian, uza forsa atu halo ema hakruk. Sira halo estadu iha emerjensia nia laran.
Ne’e katak, governasaun ida ne’e mos fragil. Katak, atu rezolve problema Alfredo no Gastão nian, AMP uza “dosis tinggi”. Maibe, “estado de sítio” no “estado de emergencia” kontempla duni situasaun katak ita iha “estado failhado” nia laran. Basá, aprende husi failansu FRETILIN nian, AMP la hakarak hatama Timor Leste iha “perpetual war” (funu ba bebeik) ka “omnia bellum conta omnes” (perang semua melawan segalanya) nia laran. Halo nusa ba mos, husi FRETILIN nia governasaun ba fali AMP nia governasaun hatudu hela “circulus vitiosus” (lingkaran kejahatan). Hanesan ema Jerman dehan “ende Gut, alles Gutte” (final mak diak, entaun buat hotu diak). Ho liafuan seluk, hahu mak kleuk ona tuir mai mos kleuk nafatin. Entaun, ita presiza karakter ida atu bele hatudu “output oriented” foun: reforma institusioanl atu halo dezenvolvimentu no damen nian. Hotu-hotu tenki iha partisipasaun politika.“Input Oriented”: Reprezentasaun povuHau hatudu factum ida deit. Kona ba Estado de Sítio (ES), “representante povu” nian dehan katak situasaun ida ne’e hanesan “persigisaun politika” (Deputado Domingos Sarmento), “hamosu ditadura politika” (Deputd Mari Alkatiri) no hamaten roda ekonomia, bele hamosu violasaun direitu umanu, halakon liberdade, nst (Deputadu Manuel Tilman no Deputada Fernanda Borges, iha TVTL). Iha loron hirak tuir mai, TVTL, RTL no media balun halo “sondagem” ba povu. Se media komunikasaun tomak mak halo sondagem nasional kona ba ES, hau brani hateten katak, too 90% resin, ita sei rona povu dehan “ami kuntenti”, “ami hakmatek”, “ami gosta”, “ami hakarak atu governu kontinua nafatin ho ES”, “kalan ema la ataka ona ...”, nst.Fakta ne’e hatudu asimetria relasional husi Representante povu nian ho povu rasik ne’ebé hili sira. Ho liafuan simples, povu Timor (ne’ebé deputadu sira representa) fo “bofitada” (basa maka’as iha oin laran/ tamparan keras di muka) ba deputadu sira. Deputadu sira iha debate nia laran la haluha atu hatama palavra de ordem, hodi dehan bebeik “ami representante povu nian, ... ami tenki ko’alia, ... ami ko’alia povu nia lian, ... ami povu nia lian”. Maibe, iha kazu ES nian, deputadu sira failha atu kaer metin povu nia hanoin no povu nia sentimento. Sira ko’alia iha Uma Fukun husi “splendid isolaiton” (jovem sira dehan, “ko’alia hanesan tur iha fulan”) ida. Katak, sira tur hakmatek no patarata iha fatin ida ne’ebé isoladu husi povu ne’ebé hili sira. Entaun, “asimetria relasional”, katak, “fiu kotu; fiu bobar”, ita husu buat ida ema hatan buat seluk; ita hanoin buat ida ema hateten buat seluk. Ne’e factum ida deit. Ita bele halo lista naruk ida kona ba intervensaun deputadu sira ne’ebé dala ruma la ko’alia povu nia lian. Maibe, faktum ida ne’e deit hatudu ona katak ita iha estadu fragil nia laran. Maski deputadu sira dehan “... la’os estadu fragil, maibe normal ... tuir prosesu demokratiku ho indikasaun TL iha presidente republika, iha primeiru ministru, iha parlamentu nasional funsiona normal, iha tribunal lao hela, saida mak frajil tan hela...” (STL 03/04/08). Hau hanoin, frajil iha kapasidade atu artikula povu nia lian. La iha leitura kritika ba kondisaun sosial, artikulasaun analitika kona ba situasaun moris loro-loron nian. Uma Fukun lian, tan tenki lian. Deputadu sira ne’ebé estuda ona iha Indonesia hatene liafuan “asal bunyi” (bahasa Jawa dehan “as-muni”). Entaun, wainhira deputadu sira iha PN la biban atu hatudu “input oriented”, sira mos inklui iha fragilidade ka failansu estadu nian.Konkluzaun Estado fragil la’os “moe boot” ba ita. Nia hanesan dezafiu ne’ebé ita tenki hasoru. Kompara ho nasaun seluk ne’ebé independente kleur ona, too ohin loron deit sira hamrik la metin. Ezemplu: Indonesia, Cambodia, Bangladesh, Vietnam, Korea, China, Pakistan, India, Afganistan, liu-liu ita nia maluk sira hanesan Moçambique, Angola, Guine Bissau, São Tome e Principe, nst.! Husi rai ida ba rai seluk ita hasoru nafatin: Asia, Afrika, Amerika Latina, Europa, Pasifika, Australia no USA. Ezemplu boot liu hanesan Republika Italia ne’ebé hahu harii iha 1946. Too ona tinan 62 nia laran nudar republika ida, Italia ninia governu monu bebeik too ikus ne’e hamutuk 63. Premier Italia nian ne’ebé kleur liu mak Silvio Berlusconi ne’ebé ukun too tinan 4. Sira seluk, balun too fulan 1 deit, monu ona. Ida ne’e mos bele tama iha kategoria “estado failhado” ka lae? Ezemplu seluk: atake ba “twin tower” New York, 11 Setembru 2001, mos hatudu katak USA “failha” atu asegura ninia nasaun. Ita lalika “moe” ba realidade ida ne’e.Ema ne’ebé la rekuinese katak Timor Leste iha tendensia atu tama iha estadu failadu, ne’e hatudu katak “gaba sola an”! Hau konkorda ho Xanana ne’ebé dehan katak Timor Leste atu monu; Timor Leste tuir dalan ne’ebé bele too iha estado failhado. Lider ne’ebé iha vizaun nasionalista no misaun protetora mak brani hare problema nia hun no kledik. Lider manduku mak buka deit halo “kung-fu ninja” ne’ebé tangkis tun tangkis sae hela deit! Uma Fukun, media komunikasaun sosial no OSC rejeita liafuan “estado failhado”. Sira iha direitu atu dehan ida ne’e. Maibe, sira nia artikulasaun mai liu husi “kampaña politika” no failha nudar kritika akademika. A lias, falta de conhecimento teorética mos bele hatudu katak ita fraku atu halo social control.Hau hanoin estado fragil ne’e konsekuensia husi situasaun tranzisaun nia laran. FRETILIN aten brani teb-tebes atu asumi estado ida ne’e duranti tinan 4 nian laran. Moralmente, FRETILIN forte nafatin, “besi-asu” nafatin. Maibe, politicamente lideransa FRETILIN la hatudu “good will” atu hola medidas hodi rezolve situasaun. Kompara iha hospital karik, lideransa sira hanesan doutor ne’ebé la hatene detekta/ konsulta no halo diagnosis ba ema nia moras. Wainhira diagnosis sala ona, entaun intervensaun mediku nian mos sala, fo aimoruk sala no sona sala. Entaun, ema moras la’os atu sai diak maibe hetok “fragil” liu tan. Nune’e mos, wainhira AMP la hatene halo diagnosis ba nasaun ninia moras no halo intervensaun “emergencia” nian, entaun sira mos sei halo Timor Leste sai “fragil” nafatin. Dala ida tan, estado failhado ne’e teoria ida atu esplika fenomena nasional ne’ebé hasoru “circulus vitiosus” (lingkaran kejahatan) ida. Hanesan “pecado original” (original sin), katak, sala ida mai husi ita nia hun (instituisaun ida nia hun) no kona daet ba ema hotu (instituisaun hotu). Nia kona ba orgaun soberania tomak: sistema judisiariu, governu (no presidensia republika), parlamentu nasional. Inklui iha laran, media komunikasaun no OSC rasik ne’ebé avansadu liu iha aktividade ba direitu umanu, maibe fraku iha konseitu filosofia politika no teoria politika. Estadu failhado ne’e tenki hare iha relasaun entre teoria politika no praxis politika. Nia la’os problema aktivista politika deit.

*)Martinho G. da Silva Gusmão, Direitor JPC Diocese Baucau, hanorin etika fundamental, etika sosial- politika no “ateismo contemporanea” iha Seminario Maior Fatumeta no filosofia iha UNTL Dili.