VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20070715

FRETILIN ho AMP: Se Los mak iha Legitimidade Forma Governo?

FOTO: www.theage.com.au

Carlos da Silva L.F.R. Saky

Eleisoens legislativas hotu ona no Fretilin sai nudar partido vencedor. Parabens ba vitoria Fretilin nian. Maibe vitoria nee hanesan ema han na’an fahi la tau masin. Manan maibe susar atu forma Governo hodi ukun tanba la hetan maioria parlamentar.

Tuir Konstituisaun Fretilin iha legitimidade tomak atu forma Governo, maski Governo minoritario ida. Problema boot ba Governo minoritario mak Governo sei hasoru krize institusional ou monu monu kuando Orsamento de Estado hetan rejeisaun (penolakan) dala rua iha Parlamento Nacional (PN)

Atu bele iha estabilidade institusional ou governativa mak presiza iha maioria parlamentar. Ba ida nee Fretilin presiza serbisu makaas hodi bele hetan koligasaun ho partido sira seluk hodi bele hetan maioria nee. Fretilin koko no hakbesik an ona ba partido opozisaun sira hanesan PD, UNDERTIM ho KOTA/PPT. Maibe Fretilin la konsegue konvense PD, maski PD rasik, nudar primeiro partido nebee defende Gabinete de Unidade Nacional hafoin hatene rezultado eleisaun iha nebee la iha partido ida hetan maioria parlamentar.

Partido opozisaun sira nebe hetan representasaun iha PN, maioria lakohi halo koligasaun ho Fretilin. Insucesso (kegagalan) Fretilin nian hanesan rezultado husi sala lideransa Fretilin nian rasik. Iha tinan lima nia laran, durante kaer Governo, lakohi halo dialogo ho partido opozisaun sira. Erro nee mosu tanba, lideransa Fretilin nian, la hatene halo leitura politika no sempre fiar katak Fretilin sempre manan ho maioria absoluta, maski ninia fundamento la iha. Nee hanesan fuan husi arrogansia politika lideransa Fretilin nian. Agora hetan rezultado la diak, lideransa Fretilin hanesan hakneak hodi halai tuir partido opozisaun sira nian kotuk hodi buka tulun atu ukun. Aat liu tan agora mos hakarak forma Governo Unidade Nacional, maski desde uluk kedas sempre kontra ho razaun hamate demokrasia. Agora tanba deit poder, lideransa Fretilin nia, la laran rurua, atu tolan moris manduku no buat hotu nebe durante nee dehan la diak, maibe opozisaun la husik Fretilin tolan buat aat sira nee.

Ho lakohi simu Fretilin iha Koligasaun ou Governo Unidade Nacional ida, partido opozisaun hat (CNRT, ASDT/PSD ho PD) hamosu tiha ona Memorando de Entendimento (ME) ida liu husi forma koligasaun ida nebee sira bolu Aliança com Maioria Parlamentar (AMP).

Konteudo husi dokumentu ME nebee AMP hasai, em geral diak, so ponto ida mak ladun diak ba demokrasia, mak ida aplika “estricta disciplina de voto” iha PN. Nee signifika deputado husi membro AMP nian, labebe fo nia votos tuir deputado ida-idak nia konsiensia, maibe tenki tuir instrusoens husi ulun partido sira nian. Ladun diak tanba halo deputado sira sai “yes man” hanesan eksperiensia Fretilin nian iha tinan 5 liu ba. Maski la diak, maibe rai sira nebe avansadu no demokratiku tebes mos aplika disciplina de votos ba kestoens balu no fo liberdade ba deputado sira atu vota tuir nia konsiensia ba kestoens seluk. Ita hein AMP mos bele hola dalan ida nee.

Haree ba realidade rua iha leten, se los mak iha legitimidade atu forma Governo? Fretilin ka AMP? Tuir Konstituisaun RDTL, artigo 106: “O Primeiro-Ministro indigitado pelo partido ou aliança dos partidos com maioria parlamentar, ouvidos os partidos políticos representados no Parlamento Nacional”.

Buat nebee sai polemika agora mak kona ba interpretasaun konseitu “maioria parlamentar” ho “aliança de partidos” iha artigo 106 nee. Fretilin dehan sira mak hetan “maioria parlamentar” tanba sira mak manan eleisaun legislativa, la interesse manan ho barak ka ho oituan. Maibe Fretilin halo haluha tiha sistema eleitoral Timor nian nebee previlegia “sistema proporcional”. Karik Timor mak kaer “sistema maioritário”, Fretilin iha razaun, tanba haree husi partido ida-idak, Fretilin mak hetan maioria iha PN tanba nia mak manan iha eleisoens legislativas. Enkuanto membro sira AMP dehan Fretilin la hetan maioria parlamentar tanba, iha eleisaun sira hetan deit 29%, nebe fahe ba numero deputados Fretilin iha deit deputado hamutuk nain 21 husi numero total deputados nebe hamutuk nain 65. Enkuanto partido opozisaun sira nebee forma ona AMP, tuir ponto de vista “sistema proporcional” nian, dehan sira mak hetan maioria parlamentar, tanba partido 4 nee tau hamutuk sira nia votos liu ona 50% ou, fahe ba deputado karik sira iha deputado hamutuk na’in 37.

Kona ba “aliança de partidos”, Fretilin argumenta katak “aliança” nee refere ba “aliança” nebe forma antes de eleisaun. Nee signifika Fretilin mak iha maioria parlamentar enkuanto “aliança” sira nebe forma husi PSD/ASDT ho KOTA/PPT la hetan maioria iha parlamento. Enkuanto membro sira AMP nian iha interpretasaun seluk. Tuir sira, “aliaça” nee la’os refere de’it ba iha “aliança” nebe halo antes eleisaun, maibe refere mos ba aliança nebee halo depois de eleisaun. Ho razaun nee mak bolu “aliança husi partido sira ho maioria parlamentar”. Dala ruma sira bele iha razaun. Se mak interpreta diak liu artigo ida nee so ema sira estuda kona ba direito, no liliu ema sira nebee hatene Konstituisaun RDTL nian hetan influencia makaas husi rai nebee.

Timoroan hotu hatene, Konstituisaun RDTL, maior parte hola husi Konstituisaun Portugal nian. Tuir ema badaen lei nian ka constitucionalista português, Pedro Bacelar de Vasconcelos, nebee tuir tulun hakerek Konstituisaun RDTL nian no hanesan mos Coordenador Fakuldade Direito (FUP) iha Timor no dosen Lu Olo ho membros deputados barak Timor nian katak: “La tama ulun tau iha kauza legitimidade konstitusional ho politika husi governo ida forma husi aliança maioritária opozisaun nian” (Diário Digital/Lusa, 08/07/2007). Nia dehan “Timor Leste iha sistema proporcional ida, la’os iha sistema maioritário” hanesan Inglaterra nian. Karik sistema maioritário, Fretilin iha razaun, katak sira mak manan, maibe sistema proporcional la funciona hanesan Fretilin hanoin nee. Nee signifika Fretilin manan duni eleisaun legislativa, maibe la hetan maioria parlamentar kompara ho AMP nian. Prof. Bacelar mos hateten katak, interpretasaun ida katak “aliança de partidos” nee refere ba aliança antes eleisaun, hanesan interpretasaun ida nebe la hetan iha Konstituisaun RDTL nian.

Ikus mai, presidente do Tribunal de Recurso, nebee acumula funsoens Tribunal Constitucional, esklarese ona ba jornal Expresso katak Konstituisaun Timor nian simu juridikamente aliansas sira nebee halo depois de eleisaun. Buat nebee agora iha jogo la’os kestaun juridika, maibe kestaun politik.

Antes kedas,ema matenek nain husi Australia, Damien Kingsbury, professor associado Universidade Deakin, Melbourne mos fo hanoin hanesan Bacelar. Nia afirma: “Alkatiri kala mehi hela no hanoin partido ida ho minoria iha parlamento iha legitimidade politika boot liu kompara ho koligasaun maioritária ida”, hakerek Kingsbury iha debate husi rede ETAN nian.

Damien mos hateten katak, artigo 106, husik fatin ba “governo minoritário ida hanesan iha kualker demokrasia parlamentar”, maibe mos “iha artigo nee koalia momos kona ba alternativa koligasaun ida”.

Se ita haree no tetu didiak, artigo nee loke dalan hela ba Fretilin hodi forma Governo, maibe mos la taka dalan ba AMP hodi forma Governo. Nee signifika, tuir Konstituisaun RDTL nian, sira rua hotu iha legitimidade atu forma Governo. Kestaun nebee krusial no determinante liu ita koloka hodi hola desizaun ba interesse nacional ho povo Timor nian mak ida nee: Se mak bele garante liu estabilidade ho sustentablidade governativa? Pergunta ida nee iha relasaun ho estabilidade politika, social ho ekonomika.

Fretilin ho minoria iha Parlamento, bele forma Governo minoritário ida, maibe haree husi politika nian, susar garante estabilidade ho sustentabilidade governativa. Teorikamente se mak bele garante ida nee mak AMP. Maibe iha pratika ita la hatene, tanba kualker dezentedimentu entre membros AMP nian bele mos hamosu krize institusional. Risku boot ida ba AMP mak koligasaun nee forma husi partido barak. Tanba partido ida-idak iha nia hanoin, nia vizaun ho nia interesse politika ho ideologika la hanesan bele provoka dezentendimentu iha sa tempo de’it. Atu evita buat hirak nee, membro AMP sira assina ona Memorando de Entendimento (ME) ida hodi bele ukun to’o tinan 5.

Karik Fretilin mak forma duni Governo minoritário ida, ita la precisa hein to’o fulan lima ka nen hodi haree Governo nee monu. Fulan oin kedas, kuando aprezenta “Orçamento de Estado” la hetan aprovasaun dala rua tutuir malu iha PN mak, tuir Konstituisaun, Governo monu kedas no tenki konvoka eleisoens antecipadas. No klaru tebes ona katak AMP sei vota kontra “Orçamento de Estado” nebee “Governo Fretilin” sei aprezenta. Se iha milagre ruma, Orçamento de Estado nee bele passa, maibe susar tanba, iha ME entre membros AMP nian, koalia klaru tebes, sira nia deputados sei vota tuir ulun boot partido sira nia instrusoens.

Se Fretilin mak forma Governo minoritário ida, Governo nee sei depende total ba opozisaun. Nee signifika Governo Fretilin la implementa ninia programa rasik maibe implementa fali opozisaun sira nian. Nee signifika Fretilin bosok nia eleitores sira. Sira nia liderança so hakarak sai boot deit, maibe poder la iha, tanba nee hakruk tomak ba opozisaun hodi bele sai boot, maibe la realiza sira nia programa rasik nebee sira promete hela ba sira nia eleitores iha kampañe laran.

Se ita hanoin no hakarak duni estabilidade ho paz iha Timor, dalan diak liu mak Fretilin rasik buka forma Koligasaun maioria ida iha Parlamento hodi bele ukun ho estabilidade. Maibe, tanba, susar ona hetan koligasaun maioria iha PN, diak liu sai opozisaun du ke obriga an forma Governo ida nebee hatene momos tiha ona sei monu iha fulan ida ka rua nia laran.

Se Fretilin hanoin duni estabilidade ho povo Timor nian diak, diak liu husik ba AMP forma Governo tanba sira hetan ona maioria parlamentar liu husi Memorandun de Entendimento nebee partido hat (CNRT, PSD/ASDT ho PD) nee assina hamutuk.

Maibe se Fretilin ulun moruk no obriga an forma Governo minoritario ida, iha legitimidade tomak ba ida nee, maibe hein Governo monu iha fulan hira mai nia laran no tenki bolu fila Timor oan sira ba tuir eleisoens antecipadas. Rai ida atu la’o diak no fo moris hakmatek ba ninia povo, legitimidade de’it la to’o, maibe presiza legitimidade ida nebee akompaña ho estabilidade ho sustentabilidade.

Sa-ida mak Fretilin hakarak hetan husi eleisoens antecipadas? Hakarak manan ho maioria absoluta ka hakarak fakar ran tan dala ida? Ka lideransa Fretilin lakohi assume responsabilidade kona ba rezultadu aat nebee ninia partido Fretilin hetan ona ho kria krize hodi eksplika ba ninia militante sira katak partido opozisaun sira mak la husik sira ukun? Fretilin bele koko buat sira nee, maibe halimar ho povo Timor nia vida ho futuro sei lori deit imagem aat ho lakon konfiansa husi povo ba Fretilin.

Tuir hakerek na’in, diak liu Fretilin lalika mehi atu manan ho maioria absoluta, tanba iha eleisoens antecipadas, eleitores ida-idak sei vota nafatin ba nia partido hanesan eleisaun liu ba no ninia rezultadu sai mai hanesan deit. No bele halo moe liu tan Fretilin, tanba iha eleisoens anticipadas, Fretilin ninia derrota garantido tiha ona, tanba membro AMP sira iha tiha ona akordo ida katak: “Partido sira nebee assina hamutuk memorando de entendimento nee se hakat ba oin hamutuk ho lista ida deit ba PN karik iha eleisoens interkalares” ou anticipadas. No la taka mos dalan ba partido barak nebee iha eleisaun legislativa liu ba la hetan reprezentasaun parlamentar atu haruka hotu sira nia votos ba AMP nee. Fretilin tenki hanoin katak iha eleisoens prezidensiais, Lu Olo manan iha 1ª volta, maibe iha 2ª volta Lu Olo hemu we to’o bosu tanba partido opozisaun sira tau votos hamutuk hotu. Karik iha duni eleisoens anticipadas ninia rezultado sai mai sei hanesan lolos 2ª volta eleisoens prezidenciais nian.


La taka mos dalan ba Fretilin sei bele hetan votos balu husi militantes partido sira tama museu nee ona. No bele mos hetan votos balu husi militante ka simpatizante partido sira nebee forma AMP nee, liliu sira nebee defende koligasaun sira nian partido ho Fretilin du ke entre membro sira AMP, maibe la sei barak. La taka mos dalan ba eleitores Fretilin nian bele halai ba AMP se AMP mosu ho programa diak no figura sira nebee durante nee povo fiar mosu hamutuk hodi fo konfiansa liu tan ba povo atu moris diak ho hakmatek.


Haree buat hirak nee hotu, karik lideransa Fretilin nian hanoin ho matenek no hanoin duni povo nian diak, diak liu mak passa ba opozisaun no lalika buka koko sorti hodi forma Governo minoritario ida nebee ninia futuro ema hotu hatene tiha ona sei ukun deit loron balu.

Se Fretilin interessado tebes ba forma Governo minoritario ida hodi hakat ba eleisaun anticipadas, povo Timor ho mundo tomak nia matan sei tau ba Fretilin katak, partido ida nee hanoin poder de’it no buka hanaruk krize ho instabilidade ou interessado liu ho fakar ran, tanba hatene momos tiha ona katak sei lakon mos sei hakarak obriga an ba nafatin.

Agora seidauk iha de’it eleisoens anticipadas mos, militante Fretilin nian halo ameasa ona atu oho Mario Carrascalao, lori bomba molotov ataka secretario-geral PD nian, Mariano Sabino, iha Dili Beach no komesa halo violensia ona iha sub-distrito Uatu-Lari.

Ita hein fitun mutin Fretilin nian bele leno naroman ba sira nia ulun boot sira nian kakutak hodi evita krize naruk ho habadak povo nia terus.

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.