Hakerek nain: Basilio Dias Araujo*)
FRETILIN nia Media Release 16 de Março 2007 ho titulo “New Party’s Name Missleading and Deceptive” (Partidu nia Naran Lalos e Lohi Ema) laos deit halo ema iha Timor tomak hakfodak, maibe halo ema hotu tu’ur hodi husu ba sira nia a’an tanbasá mak teki-teki FRETILIN tu’ur lametin e hasai nia Tatoli ida dehan katak partidu ida nebé atu uza CNRT nia naran ne’e “Lalos e Lohi Ema” ?
Ema husu a’an ne’e laos tanba FRETILIN nia lian tatoli ne’e, maibe tansá mak FRETILIN halo kazu ba partidu ida nebé foin mak mosu deit iha ema nia hanoin ou foin mak ema bis-bisi ba malu deit? Ne’e duni, FRETILIN nia lian tatoli ne’e halo ema hoto bilán ho senti a’an beik tiha.
Hakereknain haré katak lia du'un malu nebé agora FRETILIN halo ba partidu CNRT Xanana nian ne'e hanesan ema bosokten nain rua du'un malu atu hakarak hatudu a'an ba povo hodi si’ik tok partidu ida nebé mak bosokten e partidu ida nebe mak laos bosokten. Ou se lae, hanesan ema bulak nain rua nebé hamrík hodi du’un malu fali katak ida seluk mak bulak e nia laos bulak, bainhira ema seluk haré katak sira nain rua ne'e mesak bulak tan-tanan deit.
Se FRETILIN du’un Xanana dehan katak Xanana uza CNRT nia naran ne'e atu lohi povu atu bele hili partidu CNRT, agora ita husu tok buat rua ba FRETILIN: Ida, Tansa mak bandeira nasaun Republika Demokratika Timor Lorosae nia kor ne’e hanesan lolós ho bandeira FRETILIN nia kor? Rua, tansa mak Forsas Defeza Timor Lorosae (FDTL) ne’e sei uza nafatin FALINTIL nia naran hanesan hakerek in Konstuisaun Republika Demokratika Timor Lorosae, artigo 146?
Dalaruma ema barak laharé oinsá buat rua iha leten ne’e bele bosok povu, maibé se ita haré didiak, ita bele haré borus oinsá mak FRETILIN uza bandeira nasaun nia kor ne’e hanesan ho bandeira partidu nian hodi lohi povu atu hili deit partidu FRETILIN, tamba ema haré katak FRETILIN ne’e hanesan ho nasaun, e nasaun ne’e hanesan ho FRETILIN. Ou se lae ema sira ladún matenek ne’e haré deit buat ida: Se mak lahili partidu FRETILIN hanesan mos ema ne’e lakohi tane nasaun Republika Demokratika Timor Lorosae, tanba ema sira ne’e laharé oinsá mak partidu FRETILIN ne’e lahanesan ho nasaun RDTL.
Kona ba FALINTIL nia naran nebé sei belit nafatin ba FDTL (F-FDTL) ne’e perigosu liutan tanba ema sira nebé ladun matenek ne’e seidauk bele haré katak FALINTIL-FDTL ida agora ne’e laos ona hanesan FALINTIL ida nebé harí iha loron 20 Agosto tinan 1975 ne’e. Ema barak mak sei hatene katak FALINTIL ne’e hanesan ho FRETILIN e FRETILIN ne’e hanesan ho FALINTIL. E ema barak mak sai bilán tiha iha tinan 2006 bainhira Primeiro Ministro Mari Alkatiri dehan katak FALINTIL ho FRETILIN ne’e hanesan buat rua nebe labele fáhe malu. Mari Alkatiri nia lia fuan ne’e laos halo tauk deit povo (ameasa povo katak FALINTIL-FDTL ida agora ne’e sei hanesan liman kroat FRETILIN nian), maibe halo povo bilán tiha, tanba sira lahatene los FALINTIL-FDTL ne’e hanesan aituba ida ba povo nian ka, hanesan aituba ida ba partidu FRETILIN nian deit.
Ita tenki har’e katak bainhira iha loron 1 Janeiro 1987 FRETILIN ho UDT harí Conselho Nacional da Resistencia Maubere (CNRM), iha loron ida ne’e kedas FALINTIL mos fila a’an hanesan liman kroat povo nian iha CNRM nia aimahon okos. FALINTIL laos ona liman kroat FRETILIN nian deit, maibe liman kroat ba partidu UDT nian hotu. Nune’e mos, ita haré katak ema barak mak seidauk hatene didiak katak hahú iha loron 1 Fevreiro 2001 FALINTIL fila a’an tiha ba FDTL e FDTL ne’e sai tiha ona liman kroat povo tomak nian e laos partidu ida nian deit. E nune’e mos, tuir los partidu FRETILIN labele deklara a’an katak FRETILIN ho FALINTIL ne’e buat rua nebe labele fahe malu, tanba hahú hosi tinan 1987 ne’e FALINTIL laos ona FRETILIN nia liman kroat maibe CNRM nia liman kroat. E hahu husi loron 27 Abril 1999, FALINTIL ne’e laos ona liman kroat CNRM nian maibe liman kroat CNRT nian tuir akordo husi Konvensaun Piniche Abril 1999. E CNRT ne’e laos deit FRETILIN mak harí maibe FRETILIN ho UDT mak harí hamutuk. Nune’e mos, CNRT ne’e laos FRETILIN deit mak harí, maibe partidu barak mak tur hamutuk hodi harí CNRT ne’e iha fulan Abril 1999 iha Piniche, Portugal.
Se to’o ohin loron, FRETILIN sei brani dehan katak FALINTIL ne’e ninia liman kroat deit, entaun buat ruma kal sala ona iha ne´e. Entaun ita bele dehan katak to’o ohin loron ne’e FRETILIN bosok hela povo. Afinal desde 1987 nia dehan katak FALINTIL ne’e partidu FRETILIN ho UDT nian, maibe agora nia sei dehan nafatin hanesan ninian deit. Afinal iha tinan 1999, nia dehan katak FALINTIL iha CNRT nia okos ne’e partidu hotu nian, maibe agora nia dehan katak ninian deit. Iha tinan 1999, CNRT mak representa povo hodi halo kampaña hodi povo hili independencia, agora FRETILIN mai fali dehan katak nia mesak deit mak luta ba independensia. Hakereknain hanoin buat ruma kal lao sala dalan witoan karik.
Se FRETILIN lauza estrategia ida ne’e, propositadamente, atu lohi povu hodi hili nia partidu, entaun kal buat ruma mak sala iha ne’e karik. Ou kal buat ruma mak sala mai husi nia hun kedas karik. Hakereknain hanoin (asume) keta buat bosok ruma mak lalos karik ou keta ema sira ne’e ka partidu sira ne’e mesak bosokten deit. E se buat hirak ne’e mesak bosokten deit, entaun agora ita iha situasaun ida hanesan bosokten sira du’un fali malu. Bosokten ida komesa hakfodak bainhira mosu fali bosokten seluk ida ho lia bosok hanesan deit. E bainhira sira nain rua hasoru malu e hakfodak ba malu, entaun sira nain rua komesa du’un malu, hanesan ema bulak nain rua du’un fali malu katak ida seluk mak bulak.
Hakereknain hanoin hanesan iha leten ne’e tanba hakerek nain haré katak estrategia FRETILIN ho estrategia CNRT versaun Xanana nian ne’e hanesan deit. Se CNRT (Conselho Nacional da Resistencia de Timor) lakon ou disolve tiha ona iha loron 9 Junho 2001, tuir los FRETILIN mos mate tiha ona iha loron 1 Janeiro 1987 bainhira FRETILIN ho UDT to’o akordo hodi harí CNRM (Conselho Nacional da Resistencia Maubere). E tuir los partidu sira seluk hanesan APODETI Pro Referendum, KOTA ho Trabalhista nebé haliburan hamutuk ho FRETILIN ho UDT hodi harí CNRT iha Abril 1999 ne’e lalika moris tan fali iha Timor.
Se partidu sira ne’e mate-mosu, mate-mosu, ou lakon-mosu, lakon-mosu, entaun povo haré katak afinal partidu hirak ne’e mesak bosokten tan-tanan deit tamba orsida sira mate, orsida sira mosu, orsida sira lakon, orsida sira mosu fali. Orsida tau kamizola Maromak nian, orsida ba iha malae nia rain tau fali kamizola seluk. To’o loron ida povo sei to’o konkluzaun katak afinal partidu hirak ne’e hanesan lolós aktores filme sira nian nebé iha filme ida nia laran sira mate tiha ona maibé aban sira ba fali iha basar sira hasoru malu fali ho aktor ne’e hola hela modo metan Aileu nian iha basar.
Hakerek nain hanoin katak, se organizasaun partidu seluk bele mate-mosu, mate-mosu, ka tama-sai, tama-sai hanesan FRETILIN tama sai iha CNRM ho CNRT, entaun CNRT mos bele mate-mosu, mate-mosu. Agora ita husik deit ba povo mak haré partidu ida nebé mak bosok diak liu. Se hau mak hanesan Xanana hau muda deit naran witoan e tau fali P-CNRT (Partido do Conselho Nacional da Reconstruçao de Timor).
*) Master of Arts in Critical Theory
Alumni Manchester Metropolitan University, UK;
Alumni The British Chevening Awards 1995/1996
Hela iha Lisboa, Portugal
(Ideias iha artigo ida ne’e, hau nia hanoin rasik e laos representa hau nia institusaun)
FRETILIN nia Media Release 16 de Março 2007 ho titulo “New Party’s Name Missleading and Deceptive” (Partidu nia Naran Lalos e Lohi Ema) laos deit halo ema iha Timor tomak hakfodak, maibe halo ema hotu tu’ur hodi husu ba sira nia a’an tanbasá mak teki-teki FRETILIN tu’ur lametin e hasai nia Tatoli ida dehan katak partidu ida nebé atu uza CNRT nia naran ne’e “Lalos e Lohi Ema” ?
Ema husu a’an ne’e laos tanba FRETILIN nia lian tatoli ne’e, maibe tansá mak FRETILIN halo kazu ba partidu ida nebé foin mak mosu deit iha ema nia hanoin ou foin mak ema bis-bisi ba malu deit? Ne’e duni, FRETILIN nia lian tatoli ne’e halo ema hoto bilán ho senti a’an beik tiha.
Hakereknain haré katak lia du'un malu nebé agora FRETILIN halo ba partidu CNRT Xanana nian ne'e hanesan ema bosokten nain rua du'un malu atu hakarak hatudu a'an ba povo hodi si’ik tok partidu ida nebé mak bosokten e partidu ida nebe mak laos bosokten. Ou se lae, hanesan ema bulak nain rua nebé hamrík hodi du’un malu fali katak ida seluk mak bulak e nia laos bulak, bainhira ema seluk haré katak sira nain rua ne'e mesak bulak tan-tanan deit.
Se FRETILIN du’un Xanana dehan katak Xanana uza CNRT nia naran ne'e atu lohi povu atu bele hili partidu CNRT, agora ita husu tok buat rua ba FRETILIN: Ida, Tansa mak bandeira nasaun Republika Demokratika Timor Lorosae nia kor ne’e hanesan lolós ho bandeira FRETILIN nia kor? Rua, tansa mak Forsas Defeza Timor Lorosae (FDTL) ne’e sei uza nafatin FALINTIL nia naran hanesan hakerek in Konstuisaun Republika Demokratika Timor Lorosae, artigo 146?
Dalaruma ema barak laharé oinsá buat rua iha leten ne’e bele bosok povu, maibé se ita haré didiak, ita bele haré borus oinsá mak FRETILIN uza bandeira nasaun nia kor ne’e hanesan ho bandeira partidu nian hodi lohi povu atu hili deit partidu FRETILIN, tamba ema haré katak FRETILIN ne’e hanesan ho nasaun, e nasaun ne’e hanesan ho FRETILIN. Ou se lae ema sira ladún matenek ne’e haré deit buat ida: Se mak lahili partidu FRETILIN hanesan mos ema ne’e lakohi tane nasaun Republika Demokratika Timor Lorosae, tanba ema sira ne’e laharé oinsá mak partidu FRETILIN ne’e lahanesan ho nasaun RDTL.
Kona ba FALINTIL nia naran nebé sei belit nafatin ba FDTL (F-FDTL) ne’e perigosu liutan tanba ema sira nebé ladun matenek ne’e seidauk bele haré katak FALINTIL-FDTL ida agora ne’e laos ona hanesan FALINTIL ida nebé harí iha loron 20 Agosto tinan 1975 ne’e. Ema barak mak sei hatene katak FALINTIL ne’e hanesan ho FRETILIN e FRETILIN ne’e hanesan ho FALINTIL. E ema barak mak sai bilán tiha iha tinan 2006 bainhira Primeiro Ministro Mari Alkatiri dehan katak FALINTIL ho FRETILIN ne’e hanesan buat rua nebe labele fáhe malu. Mari Alkatiri nia lia fuan ne’e laos halo tauk deit povo (ameasa povo katak FALINTIL-FDTL ida agora ne’e sei hanesan liman kroat FRETILIN nian), maibe halo povo bilán tiha, tanba sira lahatene los FALINTIL-FDTL ne’e hanesan aituba ida ba povo nian ka, hanesan aituba ida ba partidu FRETILIN nian deit.
Ita tenki har’e katak bainhira iha loron 1 Janeiro 1987 FRETILIN ho UDT harí Conselho Nacional da Resistencia Maubere (CNRM), iha loron ida ne’e kedas FALINTIL mos fila a’an hanesan liman kroat povo nian iha CNRM nia aimahon okos. FALINTIL laos ona liman kroat FRETILIN nian deit, maibe liman kroat ba partidu UDT nian hotu. Nune’e mos, ita haré katak ema barak mak seidauk hatene didiak katak hahú iha loron 1 Fevreiro 2001 FALINTIL fila a’an tiha ba FDTL e FDTL ne’e sai tiha ona liman kroat povo tomak nian e laos partidu ida nian deit. E nune’e mos, tuir los partidu FRETILIN labele deklara a’an katak FRETILIN ho FALINTIL ne’e buat rua nebe labele fahe malu, tanba hahú hosi tinan 1987 ne’e FALINTIL laos ona FRETILIN nia liman kroat maibe CNRM nia liman kroat. E hahu husi loron 27 Abril 1999, FALINTIL ne’e laos ona liman kroat CNRM nian maibe liman kroat CNRT nian tuir akordo husi Konvensaun Piniche Abril 1999. E CNRT ne’e laos deit FRETILIN mak harí maibe FRETILIN ho UDT mak harí hamutuk. Nune’e mos, CNRT ne’e laos FRETILIN deit mak harí, maibe partidu barak mak tur hamutuk hodi harí CNRT ne’e iha fulan Abril 1999 iha Piniche, Portugal.
Se to’o ohin loron, FRETILIN sei brani dehan katak FALINTIL ne’e ninia liman kroat deit, entaun buat ruma kal sala ona iha ne´e. Entaun ita bele dehan katak to’o ohin loron ne’e FRETILIN bosok hela povo. Afinal desde 1987 nia dehan katak FALINTIL ne’e partidu FRETILIN ho UDT nian, maibe agora nia sei dehan nafatin hanesan ninian deit. Afinal iha tinan 1999, nia dehan katak FALINTIL iha CNRT nia okos ne’e partidu hotu nian, maibe agora nia dehan katak ninian deit. Iha tinan 1999, CNRT mak representa povo hodi halo kampaña hodi povo hili independencia, agora FRETILIN mai fali dehan katak nia mesak deit mak luta ba independensia. Hakereknain hanoin buat ruma kal lao sala dalan witoan karik.
Se FRETILIN lauza estrategia ida ne’e, propositadamente, atu lohi povu hodi hili nia partidu, entaun kal buat ruma mak sala iha ne’e karik. Ou kal buat ruma mak sala mai husi nia hun kedas karik. Hakereknain hanoin (asume) keta buat bosok ruma mak lalos karik ou keta ema sira ne’e ka partidu sira ne’e mesak bosokten deit. E se buat hirak ne’e mesak bosokten deit, entaun agora ita iha situasaun ida hanesan bosokten sira du’un fali malu. Bosokten ida komesa hakfodak bainhira mosu fali bosokten seluk ida ho lia bosok hanesan deit. E bainhira sira nain rua hasoru malu e hakfodak ba malu, entaun sira nain rua komesa du’un malu, hanesan ema bulak nain rua du’un fali malu katak ida seluk mak bulak.
Hakereknain hanoin hanesan iha leten ne’e tanba hakerek nain haré katak estrategia FRETILIN ho estrategia CNRT versaun Xanana nian ne’e hanesan deit. Se CNRT (Conselho Nacional da Resistencia de Timor) lakon ou disolve tiha ona iha loron 9 Junho 2001, tuir los FRETILIN mos mate tiha ona iha loron 1 Janeiro 1987 bainhira FRETILIN ho UDT to’o akordo hodi harí CNRM (Conselho Nacional da Resistencia Maubere). E tuir los partidu sira seluk hanesan APODETI Pro Referendum, KOTA ho Trabalhista nebé haliburan hamutuk ho FRETILIN ho UDT hodi harí CNRT iha Abril 1999 ne’e lalika moris tan fali iha Timor.
Se partidu sira ne’e mate-mosu, mate-mosu, ou lakon-mosu, lakon-mosu, entaun povo haré katak afinal partidu hirak ne’e mesak bosokten tan-tanan deit tamba orsida sira mate, orsida sira mosu, orsida sira lakon, orsida sira mosu fali. Orsida tau kamizola Maromak nian, orsida ba iha malae nia rain tau fali kamizola seluk. To’o loron ida povo sei to’o konkluzaun katak afinal partidu hirak ne’e hanesan lolós aktores filme sira nian nebé iha filme ida nia laran sira mate tiha ona maibé aban sira ba fali iha basar sira hasoru malu fali ho aktor ne’e hola hela modo metan Aileu nian iha basar.
Hakerek nain hanoin katak, se organizasaun partidu seluk bele mate-mosu, mate-mosu, ka tama-sai, tama-sai hanesan FRETILIN tama sai iha CNRM ho CNRT, entaun CNRT mos bele mate-mosu, mate-mosu. Agora ita husik deit ba povo mak haré partidu ida nebé mak bosok diak liu. Se hau mak hanesan Xanana hau muda deit naran witoan e tau fali P-CNRT (Partido do Conselho Nacional da Reconstruçao de Timor).
*) Master of Arts in Critical Theory
Alumni Manchester Metropolitan University, UK;
Alumni The British Chevening Awards 1995/1996
Hela iha Lisboa, Portugal
(Ideias iha artigo ida ne’e, hau nia hanoin rasik e laos representa hau nia institusaun)
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.