Inkulturasaun (Parte Daruak)

D. Ximenes Belo

Maibé, povu timor mos iha sala balu ka lisan balu ne’ebé la tuir Evangellu: 

Problema ida mak dala barak sarani timor moris iha dualidade nia laran: iha parte ida, sira dehan sira ema sarani: ba rona missa, konfessa, komunga; maibé fila ba uma ka knua, sira halo tuir  moris jentiu nian, ka, tuir lisan, adat-istiada knua nian:

Iha loron matebian ka finadu, ba missa, ba rate tau ai-funan no sunu lilin ba matebian sira. Fila ba uma, nahe biti, hatur luhu ka biklan ho hahan,  katupa na’an,;  tau tua, malus tabaco, lilin, hein matebian sira nia klamar…atu tun mai han, hemu, mama malus no  no fuma tabaco…Ho inkulturasaun, Uma-Kreda hanorin katak wainhira sira ida mate, ita reza ba sira, husu missa mate-bian nian, atu nune’e sira nia klmar bele ba Lalehan. Ema balu dehan katak sarani no fiar Naí Maromak, fiar Igreja, maibé halo sermoinia ko’a manu atu lee manu  nia aten;

Sarani katóliku ona, maibé ba halo juramentu iha foho ba Rai Na’in, no ba matebian sira.

Kona ba lisan hola feto na’in rua ka na’in tolu: Ho Inkulturasaun, Uma Kreda hanorin katak iha kasamentu kristaun, ema mane ida kaben ho ema feto ida. No Kasamentu indissolúvel, dehan katak la kotu; sira na’in rua sei hadomi malu too mate.

Iha kazamentu, mane kaben ho feto ida de’it, no kazamentu tenki metin to’o mate: Maibé, ohin loron, iha Timor-Leste, buat ida naran divórcio ne’e buras lós: ema funcionário ida, “sarjana ka doktorandus”, manan osan diak, iha fama, lalais de’it nia monu iha babeur laran; hanesan uluk Eva tenta Adão, nune’e mos feto balu tenta mane kabe-nain ona, , atu moris hamutuk ho nia, nune’e mane ne’e  husik feen no oan sira: konsekuensia uma-kain ka família sarani ida mak ema destroi/sobu;  nune’e mos mane ne’ebé  sente katak osan barak ona, ba buka fali feto kiik i  husik lalais nia feen,no oan sira , ba moris hamutuk fali ho feto kiik ne’ebá.

Iha tempu uluk, liuliu sékulo XVII no XVII sei iha escravatura. Liurai no dato balu, aleinde fa’an ai-kemeli no bani been sira faan mos atan sira, mane no feto, ba ema Makasar,  ema Xina sira, ka em Jawa sira. 

 Iha Inkulturasuan Uma-kreda hanorin katak ema atan, ema kiak iha sira nia dignidade. Sira mos Na’i Maromak nia oan. Nai Jezus mate mos ba sira. Ne’e duni labele trarta ema hanesan sasa ka animal, hetok  faan tan!

Liurai no dato balu bobar lia hasoru maluk sira seluk: iha kestaun ruma, sira ba hasoru amu-lulik: iha amu-lulik nia oin deha liafuan A; ikus mai  iha fali autoridade (Governador, Administrador ka Chefe do Posto) sira oin  dehan B. Iha ne’e, Uma-kreda hanorin katak ita tenki ser “sincero”: dehan lia los, labele bosok, labele bobar lia.

Ema timor gosta joga: futu-manu, joga karta, kuru-kuru, etc. lakon tempu, la serbisu, la eduka oan sira.

Eskolante no foin sa’e barak lakon tempu barak ho computer, smarthphone, internet, FB,  la estuda, la serbisu…Uza tan buat hirak ne’e atu kritika malu hateten aat malu, hatun malu.

Ho Inkulturasaun, Uma-kreda hanorin atu serbisu hodi buka osan, buka hahan, eduka oan sira. Saun Paulo dehan: se mak la serbisu, nia labele han…

Evangellu hanorin atu respeita ema seluk, maske sira ita nia nia inimigo; Orasaun Ami-Aman hanorin atu perdua nafatin; no Nain Jezus husu atu ita reza ka harohan mos ba inimigo sira, no reza ba malu. Maiske ema timor ida iha sala boot, nia iha direito ba ninia “bom nome”, ba ninia  fama: ita labele kritika iha publiku, no aat liu tan, hateten ema nia sala iha missa laran tan. Caridade (karidade) mak sei sai ita nia dalan iha momentu ida ne’e.

Neineik, ho amu-lulik katekista no sarani balu nia hanorin no ezemplu, ema timor oan barak konverte, sai sarani. Ho Evanjellu no doutrina Uma-kreda buka hametin sarani timor nia fiar; Adora Maromak ida de’it, laós fiar ba lulik sira..

Doutrina sarani hanorin ita simu Na’i Jezus nia isin no raan atu hadomi Maromak liu sasan tomak no hadomi maluk sira hanesan ita-aan rasik. Maibé, tambá ita halo juramentu hemu ran, ita aproveita atu hatudu ita nia forsa ho burutu, hodi baku, hakanek, oho  maluk timor oan seluk; hemu tiha ran ita ba sunu, sobu maluk timor nia uma hodi baku-fera estátua ka imajen Na’in Feto no Sagrado Coração nian. Ida ne’e hatudu katak inkulturasaun iha Timor-Leste seidauk la’o lolós. Amu lulik sarani ita, fakar bee iha ita nia ulun-fatuk leten; maibé, bee habokon de’it ita nia fuuk; la tama ba ita nia kakutak, ita nia  fuan, ita nia klamar,  ita nia mentalidade no ita nia moris.

Lisboa, 23 de julho de 2020

Dom Carlos Filipe Ximenes Belo