(Joviano Salves Reis*)
ASEAN University Games (AUG) nu’udar atividade binuál ne’ebé involve universitáriu sira iha rejiauan sudeste asiátiku. Iventu ne’e reáliza ona dala sanolu-resin-sia iha tinan 2018 wanhira Repúblika Uniaun Myanmar sai uma nain; iha ne’ebé responsabiliza husi Konsellu Desportu Universidade ASEAN ka ASEAN University Sport Council (AUSC). Atividade ne’e realiza ho intensaun atu hametin relasaun amizade entre alteta universitáriu sira hodi promove pas iha rejiaun sudeste asiátiku.
Timor-Leste partisipa ona kompetisaun rejionál ne’e husi kedas tinan 2010. Hafoin Federasaun Desportu Akadémiku Timor-Leste (FDA-TL) eziste iha 2014 toma responsabilidade tomak kona-ba lala’ok AUG naktemin; iha ne’ebé la’os prepara de’it atleta sira hodi partisipa iha AUG kada tinan rua, maibe halo mos ligasaun oinsa mak bele iha direitu hanesan ho membru AUSC sira seluk liu husi adesaun ba AUSC nomós propoin hodi sai membru permanente ba ASEAN University Sport Federation (AUSF) inklui mos propoin atu sai mos membru permanente ba Federasaun Internasionál Desportu Universitáriu ka Federatione Internationale du Sport Universitire (FISU). Nu’udar Organizasaun Desportiva, rezultadu ne’e nu’udar susesu ida ba estrutura FDA-TL ne’ebé lidera husi Sr. Zeferino Viegas Tilman nu’udar Prezidente no Sr. Ricardo da Costa Ribeiro nu’udar Sekretariu Jerál.
Husi kedas inisiu Partisipasaun Timor-Leste nian iha kompetisaun AUG; performa di’ak liu hetan iha tinan 2016 wainhira Atleta Atletizmu Juventina Napoleão konsege sai manan nain daruak ba modalidade atletizmu kategoria 10000m nomós modalidade futebol konsege tama ba finál no asegura segundu lugar hodi oferese medalla osan mutin ba Timor-Leste.
Timor-Leste orgullu liu tan wainhira atleta Romenio de Deus Maia oferese medalla osan mean rua ba nia rai doben hafoin kompete ba kategoria 1000m no 5000m. Apresiasaun sira ne’e mosu liu husi mídia sosial, eletrónika, imprimi no seluk-seluk tan iha tempu ne’ebé liu husi esforsu tomak konsege halakon adversáriu top Sea Games balun hodi rezulta Públiku Myanmar hamutuk ho nasaun membru ASEAN sira seluk asiste direta Bandeira Nasionál Timor-Leste dada sa’e aas iha tutun no ema hirak ne’e mos rona momos oinsa Inu Nasionál Patria-Patria hananu. Los duni Romenio sai tebes eroi foun ba nia rai doben Timor-Leste.
Atleta isin metan, fuk kritin, ain-aas, fasil hamnasa, logat Ermera puru ne’e moris iha Aldeia iha Aldeia Hatu-Hei, Suku Duku Rai, Postu Administrativu Lete-Foho Munisipiu Ermera iha loron 05 Fulan Maiu 1995 husi Inan Judite de Graca no Aman Tomas de Deus Maia. Iha uma laran nu’udar oan ba dahat no iha Maun Alin hamutuk ema nain sanolu kompostu husi feto nain haat no mane nain neen.
Husi nia vida Juvenil; hau’u involve iha Modalidade Atletizmu wanhira eskola iha Eskola Primária Sestu Ano. Afinál Romenio pratika ona modalidade ne’e iha idade ne’ebé ki’ik. Faze ida ne’ebé importante tebes hodi aperfesoa abilidade ne’ebé iha. Ho otas ne’ebé nurak konsege partisipa iha kompetisaun nível Postu Administrativu no Munisipiu iha Tempu ne’eba liu husi komemorasaun loron Konsulta Popular 30 de Agostu no hetan apoiu tékniku husi Sr. Elias; iha ne’ebé fasilita asuntu tékniku sira oinsa halai; liu-liu ho idade ne’ebé nurak presisa tebes motivasaun nune’e mentáliza nia karater nu’udar atleta potensiál ba futuru.
Ho asistensia tékniku ne’ebé hetan; reprezenta nia eskola dala tolu konsege sai primeriu lugar iha kompetisaun nível munisipiu, allende ne’e reprezenta mos nia Postu Administrativu hodi sai manan nain dahuluk iha kompetisaun sira ne’ebé nia tuir.
Rezultadu manan sira ne’ebé nia hetan nu’udar presendente ida ba nia no forma ona nia karater manan-nain, motiva ona nia oinsa bele esforsu-an tamba laiha manan nain ida ne’ebé mosu sem esforsu, nunka iha manan nain ida ne’ebé liu husi dalan laho. Tamba ne’e dala barak ema dehan “mate iha treinamentu sei sente bai-bain no fasil iha kompetisaun, maibe se wanhira sente bai-bain no fasil iha treinamentu sei mate iha kompetisaun”. Los duni ida ne’e mak Romenio konta wanhira hamutuk ho hakerek nain iha aula teste ba Anti Doping nian hafoin sai kampiaun ba kategoria 10000m iha Wunna Theikni Sport Stadium, Nay Pyi Taw, Myanmar.
Hafoin termina nia estudu iha nível Pre Sekundária, Kontinua nia estudu iha Eskola Sekundária Cesar Maulaka Ermera. Iha nível ida ne’e hahu’u sente ona oinsa bele sai eroi foun hanesan Cesar Maulaka ne’ebé nu’udar Komisariu Polítiku ba Rejiaun Fronteira Sul; iha ne’ebé oferese nia vida tomak hodi liberta Nasaun ne’ebé ita hotu hadomi.
Bolu fali naran saudozu sira ba fatin fatin públiku importante tebes hodi bele transfere valores dedikasaun, eroiku, domin ba rai no povu, determinasaun, no valores sira seluk ba jerasaun foin sa’e sira nune’e kontinua luta ho maneira ida diferente hodi hamorin rai Timor iha ema nia rai. Iha tempu ida susar tebes, Saudozu Cesar Maulaka dedika nia an tomak ikus mai Povu livre, Rai livre, Bandeira Nasionál hasa’e no Inu Nasionál Kanta. Ohin ho tempu ida ukun-an Romenio koko la’o tuir saudozu sira nia ain fatin hodi mos luta liu husi atividade desportu ikus mai konkista hodi Bandeira Nasionál Timor-Leste tenke dada sa’e no akompaña hananu Inu Nasionál Patria-Patria.
Wanhira akaba nia eskola iha nível sekundáriu, Romenio la’os de’it foku iha treinamentu maibe buka kompetisaun sira nível internasionál no nasionál sira nune’e bele hetan esperénsia barak. Iha tinan 2016 koko tuir kompetisaun Internasionál Dili Marathon ikus mai konsege sai klasifikasaun sanolu ba kategoria internasionál no sai manan nain daruak ba kategoria nasionál. Husi ne’e fo ona lisaun oinsa bele hakaas-an liu tan hodi prepara nia fíziku no mentál ba kompetisaun sira tuir mai. Iha 2017 rezista-an iha East Timor Coffee Institute (ETCI) hodi bele asesu ba edukasaun nível ensinu superiór nian. Romenio koko atu nafatin hela iha nia munisipiu tamba topografikamente akompana ho klima ne’ebé di’ak tebes bele tulun nia ba treinamentu sira loron-loron nian. Tuir nia, treinu iha foho sei konklui rezistensia fíziku ne’ebé di’ak kompara ho treinu iha rai tetuk.
Realidade hatudu katak kondisaun iha foho identiku ho mínimu asesu ba fasilidade kompara iha sidade tamba ne’e mak kada tinan ema sempre nadodon husi foho mai dili ho objetivu sira hanesan asesu ba edukasaun, servisu, negósiu no atividade sira seluk tan. Situasaun ne’e deferente ba Romenio ne’ebé hakarak optimaliza rekursu lokál sira ne’ebé eziste iha foho nu’udar xave ida ba nia susesu. Dala barak ema sempre dehan “hanoin globál no asaun lokál”. Ba Romenio, Asaun Lokál ba Prestasaun Globál. La presisa mai hela iha sidade hodi forma nia-an maibe forma uluk nia an liu husi preparasaun sira nune’e bele selebra manan iha sidade.
Hafoin sai universitáriu iha ETCI, fo biban ba nia hodi kompete iha kompetisaun nasionál no internasionál barak liu tan. Prova hatudu iha 2017 wanhira FDA-TL loke Festival Desportu Akadémiku Timor-Leste ba daruak (FESDATIL), konsege sai manan nain dahuluk ba kategoria 800m no 1500m iha tempu ne’eba. Antes ida ne’e iha 2016 liu husi Festival Nasionál Desportu (FND) konsege sai manan nain dahuluk ba kategoria 3000m no 5000m ne’ebé organiza husi Sekretaria Estadu Juventude no Desportu (SEJD). Allende FESDATIL 2017; wanhira Federasaun Atletizmu Timor-Leste loke Kampionatu Nasionál, Romenio kontinu la fo biban ba atleta seluk iha palku kampiaun nian. Kontinua sai manan nain dahuluk ba kategoria 5000m no 10000m. Kuaze Kompetisaun nível nasionál, universitáriu no seluk tan konklui ona ba kampiaun tamba ne’e nia sente preparadu ona em termos de fíziku no mentál ba kompetisaun nível internasionál sira.
Hafoin sai klasifikasaun dasanoluk iha Dili Maraton iha 2016, nia koko atu kompete hikas iha tinan 2017 ho kategoria ne’ebé hanesan (42Km-Full Marathon). Kompetisaun Dili Maraton sempre hetan partisipasaun husi atleta internasionál husi nasaun sira seluk hanesan Kenya, Indonesia, Japao, Portugal, Australia no seluk tan. Antes 2017 atleta internasionál husi nasaun Kenya sempre sai kampiaun ba kompetisaun Dili Maraton. La’os Dili Maraton de’it mak sai palku kampiaun ba atleta husi Kenya, maibe wanhira nasaun seluk kuandu reáliza atividade atletizmu ho kategoria maraton, sira sempre partisipa no sai kampiaun bebeik.
Prezensa Romenio de Deus Maia iha Kompetisaun Internasionál Dili Maraton” tesi kotu” ona korente kampiaun husi atleta internasionál sira ne’ebé partisipa beibeik iha kompetisaun naktemin; liu-liu atleta internasionál husi nasaun Kenya. Tinan 2017 oferese ona fatin ba Romenio hodi tenke sae palku manan nain nian. Palku ida ne’ebé hatu’ur orgullu nu’udar nasaun no nu’udar mos uma nain ba Dili Maraton. Los, ema seluk bele, Timor-oan mos bele. Ema seluk bele tamba hakaas-an no Romenio mos bele tamba hakaas-an. Bele iha nia rai no hein katak bele mos iha rai liur nune’e ema rai liur mos bele hatene katak ita bele. Ho nune’e iha Tinan ikus 2017 nian, nia ba tuir Kompetisaun Internasionál Macau Maraton Galaxy Internasionál. Oportunidade dahuluk ba Romenio hodi sente lala’ok kompetisaun iha rai liur. Mesmu la sai manan nain iha kompetisaun ne’e maibe hatu’ur nafatin orgullu tamba iha nasaun kuaze 50 resin mak partisipa, Romenio konsege tamba iha klasifikasaun dasanolu-resin-rua.
Kada kompetisaun ne’ebé nia tuir sempre fo lisaun aprendigazen ba nia hodi esforsu liu tan ba kompetisaun internasionál ne’ebé nia tuir; ikus mai iha tinan 2018 iha ASEAN University Games 2018 iha Myanmar konkista duni nia mehi ba kampiaun. Prosesu preparasaun rigor tebes antes partisipa iha AUG naktemin. Hamutuk ho Klube Cafe Anan ne’ebé treina direta husi Sra. Odete Belo mosu ho programa treinu ne’ebé organizadu tebes. Husi Segunda-Feira to’o Sabadu nunka deskansa tamba hakarak kaer nia mehi ne’ebé tara aas iha Foho Lete-Foho. Romenio fo laran ho totál duni ba nia treinamentu sira ikus mai mehi sai duni reálidade.
Dalan naruk tebes nia liu ona, Nia esforsu ho paixaun tomak, Nia Dedika nia-an tomak ba nia mehi. Mehi ida la’os hela ho fiksi, mehi ida be la’os halo kontente-an de’it. Mehi ida los mak tenke sai reál, tenke komprova ho reálidade. Tamba ne’e mak matenek nain sira sempre dehan katak “Mehi la’os ida be kalan toba hetan ne’e, maibe Mehi mak ida be halo O Toba la dukur ne’e”. Los duni Romenio “badaen” nia mehi hodi sai furak iha ema barak nia matan. Dezenha nia mehi ida sai reál hodi ema hotu admira ba nia oinsa mak nia sai nune’e? Respota simples katak esforsu ho totál. Ida ne’e mak resposta ida ne’ebé sai husi Romenio nia ibun wanhira halakon nia adversáriu sira iha AUG 2018 liu ba. Adversáriu sira ne’ebé la’os kalan toba mehi no hader tuir kompetisaun. La’e. Adversáriu sira ne’ebé mai husi nasaun ne’ebé dezenvolvidu hanesan Singapore, Malaysia, Thailand no seluk tan ne’ebé em termos de dezenvolvimenu desportu, sira avansadu tebes.
Ba kategoria 10000m Romenio kompete ho nasaun sira hanesan Vietnam, Singapore, Malaysia no Myanmar ho tempu 32:25:98. Ba 5000m, Romenio kontinua kompete ho nasaun sira ne’ebé temi iha leten. Iha kategoria ne’e kompetitivu oituan tamba tenke kompete ho atleta nasionál husi nasaun Vietnam ne’ebé sai kampiaun ba SEA Games 2017. Mesmu ho prezensa atleta naktemin; la halo Romenio laran taridu. Wanhira sinál apitu lian hodi hahu’u halai; Romenio foti inisiativa hodi lidera kedas iha oin hahu’u lap dahuluk. Kompetisaun ketat los tamba atleta husi nasaun seluk mos nunka fo espasu barak ba Romenio ne’ebé halai iha oin. Ho fiar-an Romenio hahu’u provoka wanhira tama ba lap dawalu. Razaun nia provoka ne’e tamba tenke obriga sira hodi koko sira nia rezisténsia bele ka lae. Ikus mai wanhira tama ba lap sanolu; Romenio hahu’u hasa’e nia velosidade no atleta ho naran Le Trung Duc husi Vietname ne’ebé sai kampiaun ba SEA Games 2017 la toman gradualmente atleta Timoroan ne’e. Romenio konsege fináliza nia tempu ho 15:23:30 no Le Trung Duc marka ho tempu 15:42:30; signifika Romenio halai liu nia kuaze 20 sigundu. Ema barak ne’ebé asiste iha kompetisaun ne’e hamrik no fo basa liman makaas ba Romenio ne’ebé sai kampiaun ba kategoria ne’e.
Ho Rezultadu ba kategoria rua ne’ebé Romenio manan, halo Timor-Leste okupa iha pozisaun danen husi nasaun 10 ne’ebé kompete ba modalidade atletizmu no hatu’ur mos Timor-Leste iha pozisaun dasia husi nasaun 11 ne’ebé partisipa iha AUG 2018 iha Myanmar.
Ema barak fo ona apresiasaun liu husi mídia eletrónika no imprimi sira ba prestasaun ne’ebé Romenio hetan. Mesmu nune’e, sei iha kompetisaun internasionál barak hanesan Arafura Games, SEA Games, ASIAN Games, Olimpiade no seluk-seluk tan ne’ebé presia mos Romenio nia prontidaun hodi tuir no ema barak nia espetativa bele kontribui medalla hanesan nia halo dau-dauk.
Ho rezultadu signifikante ne’ebé Romenio atinzi ona iha AUG 2018 iha Myanmar, hein katak bele provoka mos atleta potensiál foin sa’e sira hodi prepara-an no fo-an tomak liu husi atividade desportu hodi hatu’ur orgullu ba Patria no Povu.
Ho Desportu sai Eroi foun ba Timor-Leste hodi hatutan mehi funu-nain sira ne’ebé sakrifika ona sira nia isin tomak hodi ohin loron rai no povu bele moris livre. Parabens ba Romenio, Treinadór Sira, FDA-TL no seluk tan.
*) Autor nu’udar funsionáriu ida iha Gabinete Pro-Reitor ba Asuntu Estudante-UNTL.
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.