VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20170601

ITA NIA MALUK NO BELUN EMA XINA TIMOR SIRA

ITA NIA MALUK NO BELUN 
EMA XINA TIMOR SIRA

Dom Carlos Filipe Ximenes Belo
Hosi Madre Lúcia Soares, canossiana, ha’u simu notisia triste ida, katak señora Elsa Maria Babo Alves Lay husik tiha ona mundu ne’e. Atan ha’u hato’o “sentidos pêsames” ba Oan Bety no Pedro, no ba família sira.

Iha rai doben Timor Loro Sa’e, ema barak hosi suku no kultura oin oin  mak moris iha ne’ebá. Iha Timor, iha raça oin oin mos: metan, mutin, mestisu, etc. Hori uluk hori wa’in ema xina moris iha Timor. Ita bele dehan, maluk xina Timor, uluk kedas halo parte ba POVO/BANGSA Timor Loro Sa’e.

Tuir istória, ema xina sira tama iha ilha/pulau Timor iha “século XVI”. Iha tempo ne’ebá, ema xina ba hosi Macau sa’e ró-áhi ba Timor atu halo kontratu, liu liu sosa ai-kemeli (sândalo). Tuir mai iha tinan rihun ida no atus hitu ba oin, sira mos tama “Praça Dilly”. Bainhira sékulu XIX remata, ema xina barak iha ona Kolónia de Timor. Barak mak ba hosi Cantão (Guandong), Macau, Hongkong no Singapura. Hahú tinan rihun ida atus sia ba oin, xina balu sosa rai no halo uma iha Dili, Likisá, Laga, Lautem…To’o funu japonês tama Timor, praticamente, sira iha komunidade boot iha Díli, Maubara no Baucau. Hahú tinan 1946 ba oin, maluk xina sira loke loja iha Posto Administrativo hotu hotu. To’o 1975, iha Província Timor Português laran, sira mak domina iha área komérsiu no transportes. Iha postu  isoladu (terpencil), maluk xina sira tama hodi loke loja atu fa’an sasan no sosa hare, bátar, kopra, karau kulit, bua, no buat seluk tan; iha fatin balu, sira loke restaurante, no hahú halo karreira atu tula ema ba Dili.

Iha tempu kolonial, ita emar Timor sei beik, moris iha nakukun laran. Iha tempu ne’ebá ita hetene deit mak sai liurai; ita nia lisan mak futu-manu, halo estilu, gasta osan no balada ba barlaki, hakoi mate, no  halo uma lulik. Ita la hetene fila liman hanesan loke loja, hala’o komersiu, halo  serbisu ba importasaun no exportasaun hosi Dili ba Singapura ka Hongkong. Buat sira ne’e, maluk xina sira mak hala’o.

Iha tempu funu laran (1975-1999), maluk xina sira mos terus. Balu mate iha Dezembru 1975. Balu, sai ba liur (Australia, Macau, Portugal), maibé balu hela metin nafatin iha Timor Loro Sa’e. Barak mak terus tan ba bapak ka militar Indonesia sira explora no  sisi atu fó osan no sasan.

Sira ne’ebé ba Austrália, buka atu tulun Timor oan sira nia luta hodi haruka osan. Ha’u rasik ba Sydney, Melbourne no Darwin, sira organiza jantar atu halibur  osan hodi haruka ba Timor.

Ita tomak rona katak iha Same, iha maluk xina ida naran Akoe Leong ne’ebé tula Komandante Xanana to’o Balibar. Xina balu tulun amo lulik sira, hanesan maluk xina Aliku, iha Kota Lospalos; maluk xina señora Elsa Babo Lay ho nia kaben, iha sidade Ermera. Iha sidade Dili laran maluk xina sira tulun ita Timor ho sira nia toko no bengkel, hanesan xina Akam, iha Akadiru-Hun; maluk xina Wiliam Singh ho nia família, iha Toko UD Timor, oras  ne’e Toko “Liberdade”, no sira seluk tan.

Ikus ne’e, iha Timor-Leste, ema harii monumentu ba horoi balu; ema fó naran ba herói balu iha sidade Dili laran. Governu fó kondekorasaun ba ema ne’ebe defende Timor nia direito.

Maluk xina, ho sira nia serbisu, sira mos tulun Timor iha planu dezenvolvimetu no komersiu… Bainhira mak ita harii netik monumentu ida ba Xina Timor oan? Bainhira mak ita tau ka fó naran ba liuron ka estrada sira ho maluk xina Timor nia naran? Ita hein, iha loron boot, Governo TL mos bele fó netik kondekorasuan ba maluk xina Timor sira.

Porto, 1 de Junho de 2017.
Dom Carlos Filipe Ximenes Belo

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.