GOVERNO
AUSTRÁLIA LAIHA DIREITU ATU HADAU FRONTEIRAS MARÍTIMAS TIMOR-LESTE
NIAN
Hosi: Moisés Vicente
Moisés Vicente |
Sobu tiha lei ne’e. Sunu tiha lei ne’e. Lei la serve no
ba Timor-Leste lei ne’e la
funsiona. Timor-Leste la’os nasaun
dependente ida. Austrália hetan apoiu hosi nasaun boboot sira tanba ne’e
hakarak halo konforme nia hakarak, Timor-Leste la’os nia kolonia. Problema fronteira marítima entre Timor-Leste
ho Austrália ladauk hotu. Austrália kaer metin akordu ne’ebé uluk iha tempu
okupasaun Indonesia halo ho Austrália hakat ba oin hodi tau ses tiha Timor-Leste nia direitu
soberania fronteira marítima tuir Lei Internasionál. Maibé ohin loron Timor-Leste hanesan nasaun
soberania ona. Vigáriu Jerál Episkopál Re Evanjelizasaun Diocese Díli, Pe. Juvito do Rego
Araújo. (Jornál Matadalan
SEMANÁL, 17-23 Fevereiru 2016).
Funu hasoru nasaun boot Australia laos
funu direita ho tanki da quera ho kilat boot, maibé agora povu
Timor-Leste fonu hasoru liu husi funu Diplomasia, halo funu liu husi
Demostransaun pasifiku. Fronteira marítima ne’e direitu Internasionál ne’ebé pais Timor-Leste tenke
hetan, maibé tanbasá
maka Timor-Leste labele rezolve
problema ida ho Austrália?. Sé Timor-Leste lebele hetan nia direitu fronteira marítima, diak liu sobu
tiha Lei Internasionál marítima ninian tanba lei ne’e rasik la funsiona ba Timor-Leste.
Timor-Leste nia luta ba nia ukun rasik-án durante tinan rua nulu resin haat (24),
to’o mate mohu maibé nunka hakiduk too hetan Independénsia, no ohin loron mós
Timor-Leste sei mantein pozisaun hodi luta ba nia direitu too hetan. Governo Austrália ulun
toos atu rezolve problema fonteira marítima ho Timor-Leste tanba sira bazeia deit
ba akordu ne’ebé Indonesia halo ho
Austrália. Nasaun Indonesia nia
okupasaun iha Timor-Leste nee mós ilegál, ne’ebé akordu hotu-hotu halo ne’e ilegál tanba la tuir lei.
Austrália bazeia ba ne’e entaun Austrália mós ilegál hotu.
Iha parte seluk, Peskizadór
Ekonomia ONG Lao Hamutuk Juvinal Diaz hateten saída maka Timor-Leste ezije agora ne’e atu husu nia direitu soberania.
Austrália tenke deside liña fronteira marítima bazeia ba prinsípiu no lei
internasionál. Timor ezije nia direitu soberania. Austrália nia kerakusan, egoizmu,
hakarak atu buka manán deit atu bele benefisia sira Austrália, UNCLOS-United Nations Convention on the Law
of the Sea iha prinsípiu rua atu rezolve fronteira marítima maka Mandatóriu
no Negosiasaun Bilaterál. Austrália la
sai hosi UNCLOS maibé sira hili dalan negosiasaun bilaterál atu rezolve problema
fronteira marítima ho Timor-Leste, Juvinal Diaz hato’o kestaun ne’e ba
Jornalista Matadalan SEMANAL iha
MNEK, Segunda,15/02/2016. VI Governo Timor-Leste lidera hosi
Primeiro Ministro Dr. Rui Maria de Aroújo fó kompetensia tomak ba Eis Primeiro Ministro Kay Rala Xanana Gusmão hodi
lidera prosesu hirak ne’e, prosesu ne’ebé hasoru dezafius oi-oin, maibé
dezafius hirak ne’e la hanesan ho sofrimentu luta Timor-Leste nian ho bala
musan. Deputadu
hosi Bankada Partidu FRETILIN Eládio Faculto, sente orgullu ho nomeiasaun Kay
Rala Xanana Gusmão nian tanba nia nuudar líder máximu ba luta libertasaun nian.
No kontinua ezerse ninia funsaun ne’ebé boot atu halo negosiasaun ba fronteira
marítima nian. “Ha’u fó ha’u nia apoiu
totalmente ba líder Kay Rala Xanana Gusmão tanba nia ema ida ne’ebé kualidade
diak tebes atu halo negosiasaun iha futuru. Ne’eduni, ita iha esperansa boot
hodi hetan rezultadu diak ho ita nia maun boot ne’e ninia papél ne’ebé sei uza
durante negosiasaun”, dehan
Deputadu Eládio Faculto iha Parlamentu Nasionál, Segunda, 15/02/2016.
Austrália rasik sees án
ona hosi UNCLOS-United Nations Convention
on the Law of the Sea, ka lei tratadu tasi nian. Austrália abandona hosi UNCLOS tanba tenta
dezvia hodi hatudu ninia superpoténsia iha sudeste Aziátiku. Tanba ne’e nia
(Austrália) abandona. Ne’e signifika katak nia hakarak kontribui ba ilegalidade
ne’ebé maka iha, ou iha jogu foer. Hakerek na’in optimista katak Austrália sei
lakon simpatia hosi nasaun barak bainhira nia hakarak lori povu Timor-Leste ba
iha konsekuénsia ruma, no nasaun barak sei solidariza ba Timor-Leste hodi dudu
Austrália ba iha negosiasaun ida ne’ebé tuir nórmas internasionais ninian. Ho
kondisoens ne’ebé Timor-Leste infrenta, nu’udar nasaun foun, tuir
loloos Austrália maka tenta posibilidade atu ajuda hodi hamri’ik ho ninia
apoiu, laos atu esplora fali Timor-Leste ne’ebé kondisoens sei fraku. Tuir
loloos nia maka ajuda para ko’alia ho Indonesia
para bele fó direitu soberania ba fronteira maritima Timor-Leste
nian ne’ebé kompleta.
Hosi sorin seluk, deklarasaun hosi MKOTT-Movimentu Kontra Okupasaun Tasi Timor, iha loron 23 Fevereiru 2016 ne’ebé halao
demostrasaun pasifiku iha Embaixada Australia nia oin iha Dili, MKOTT hamutuk
ho ita nia maun
Veteranus sira iha Timor-Leste, Estudantes Akademiku sira iha Timor-Leste, Sosiedade
Sivil, Komite 12 Novembru. Iha momentu ne’e MKOTT hatete katak liu tinan haat
nulu (40) ona Australia goza reseita hosi rekursu mina-rai no tasi nian iha
area Tasi Timor ne’ebé loloos tuir lei no prinsipiu internasionál nian
pertense ba Timor-Leste. Iha inísiu kedas Australia buka argumentu oi-oin atu
justifika sira nia kaan-teen ne’e. Hanesan iha 1972, Australia halo akordu ho
Indonézia atu define sira nia fronteira. Argumentu falsu ba “plataforma
Kontinental” hosi Australia halo sira okupa, domina no nauk hosi povu Timor-Leste.
Iha 1974, Kompañia mina-rai sira Australia nian deskobre kampu gas Greater
Sunrise. Atu halo fasil sira hodi hetan riku-soin hosi Greater Sunrise no seluk
tan iha Timor-Leste nia territóriu, Australia suporta invazaun Indonézia nian
mai Timor-Leste iha 1975 ne’ebé oho besik ema 200,000. Bainhira Timor-Leste manán independénsia hosi okupasaun
ilegál hosi Indonézia, Australia nafatin hakarak atu hetan porsaun balu hosi
riku-soin povu Timor-Leste nian liu hosi obriga Timor-Leste atu rekoñese
direitu balu Australia nian ba iha kampu mina-rai Elang Kakatua, Bayu
Undan, Greater Sunrise no mós halo Timor-Leste tenke lakon nia direitu ba kampu
mina-rai Laminaria, Corralina no Buffalo ne’ebé to’o ohin loron sei sai area
disputa entre rai rua nian. Ema Australia barak mak hanoin katak sira nia
Governu mak laran luak liu ba povu Timor-Leste, maibé buat ne’e la loos. Dezde 1999, Australia fó maizumenus biliaun $1.7 liu hosi
programa asisténsia militár no sivíl nian mai Timor-Leste liu hosi mekanizmu
bilateral no multilateral nian. Maibé, durante tinan sanulu resin ne’e hanesan,
Governu Australia mós simu osan besik biliaun $5 hosi reseita sira hosi kampu
petróleu no gas ne’ebé loloos pertense ba direitu Timor-Leste nian. Tanba ne’e,
liu biliaun tolu ne’ebé Timor-Leste “fó” ona ba Australia halo Povu Timor-Leste
mak sai Australia nia doadór boot liu, la’ós Australia mak Timor-Leste nia doadór boot.
Ho buat injustisa lubuk ne’ebé
Timor-Leste enfrenta hela hosi okupasaun Australia nian ba Tasi Timor, nune’e, MKOTT-Movimentu
Kontra Okupasaun Tasi Timor husu ba Governu Australia hanesan tuir mai ne’e:
- Australia
tenke respeita no trata soberania no dignidade nasaun Timor-Leste nian
hanesan sira halo ba nasaun sira seluk iha mundu.
- Australia
tenke fila ba mekanizmu disputa fronteira maritima nian tuir jurizdisaun
Tribunal Internasionál ba Justisa (International Court of Justice) no
Tribunal Internasionál ba Lei Tasi nian (ITLOS).
- Australia
tenke halo negosiasaun ho Governu Timor-Leste ho vontade ne’ebé di’ak.
- Australia
labele kontinua argumentu kona-ba “Plataforma Kontinental” ne’ebé la
válidu ona.
- Australia
nudár nasaun boot labele uza nia podér ekonomia no polítika iha rejiaun
ne’e atu kontinua nauk futuru Timor oan sira nian.
Iha lidun seluk, Negosiador prinsipal
ba delimitasaun fronteiras maritimas atual MPIE-Ministru Planeamentu no
Investimentu Estratejiku Kay Rala Xanana Gusmão husu ba Timor-oan hotu atu
hamutuk hodi luta hasoru injustisa, in moralidade, dez-onestidade, husi Governu
Austrália atu deskuti delimitasaun fronteiras marítimas. Eis Komandante Supremu
Luta Libertasaun Nasional ne’e dehan, Timor-Leste
hetan ona nia Independensia maibé seidauk iha soberanu kompletu. Ita liberta
ita nia rai durante tinan rua nulu resin hat (24) maibé ita seidauk liberta ita
nia tasi iha tinan 30 ona ne’ebé ita tenke hamutuk fila-fali no tenke hanoin
interese nasionál tau iha leten liu, dehan Xanana Gusmão iha Seminariu
Hamutuk Existe ita nia Tasi husi Expansionista ou Konférensia Assosiasaun Brigada
Negra iha Delta Nova,
Comoro, Kuarta 16/3/2016. (Jornál
INDEPENDENTE, 17 Marsu 2016).
Konkluzaun ba artigo ka opinião ida ne’e bazeia ba perguntas ne’ebé mensiona iha
leten Governu Australia Laiha Direitu Atu
Hadau Fronteiras Marítimas Timor-Leste nian. Tuir hakerek
na’in nia hare katak iha inísiu kedas Governo Australia buka argumentu oi-oin atu justifika sira nia
kaan-teen ne’e. Hanesan iha tinan 1972, Australia
halo akordu ho Indonesia atu define sira nia fronteira. Argumentu falsu ba plataforma
Kontinental hosi Australia halo sira okupa, domina no nauk hosi povu
Timor-Leste. Iha 1974, Kompañia mina-rai sira Australia nian deskobre kampu gas
Greater Sunrise. Atu halo fasil sira hodi hetan riku-soin hosi Greater Sunrise
no seluk tan iha Timor-Leste nia territóriu, Australia suporta invazaun
Indonézia nian mai Timor-Leste iha 1975 ne’ebé oho besik ema 200,000. Problema fronteira marítima entre Timor-Leste ho Austrália ladauk hotu.
Austrália kaer metin akordu ne’ebé uluk iha
tempu okupasaun Indonesia halo ho Austrália hakat ba oin hodi tau ses tiha
Timor-Leste nia direitu
soberania fronteira marítima tuir Lei Internasionál. Maibé ohin loron Timor-Leste hanesan nasaun
soberania ona.
Rekomendasaun ba atuál PM-Primeiro Ministro Australia Malcolm Turnbull, ami povu Timor-Leste husu ami ninia direitu
soberania katak tenke rekoñese Timor-Leste nia liña fronteira Maritima ho
Australia iha ninia fatin. Husu mós povu Timor-oan ne’ebé hela iha Australia atu halo nafatin demostrasaun
pasifiku no ezije makas ba Governo Australia atu hare liña fronteira maritima
Timor-Leste nian. Husu mós ba atuál Primeiro Ministro Australia atu hare fila-fali akordu MoU ba Tratadu CMATS asina ona hosi Ministru Negósiu
Estranjeiru Alexander Downer no José Ramos Horta iha Sydney iha 12 Janeiru 2006, asiste hosi Primeiru
Ministru John Howard no Mari Alkatiri. Povu
Timor-Leste la nega buat ne’ebé ajuda ona mai povu Timor-Leste iha tinan 1999
liubá. Maibé fronteira maritima Timor-Leste ne’e buat ketak ida, ne’e direitu
tomak Timor-Leste nian.
Ikus liu, husu mós Timor-oan iha rai
laran atu mai hamutuk aluta kontinua nafatin halo demostrasaun pasifiku, ne’ebé
mak sei organiza husi MKOTT-Movimentu Kontra Okupasaun Tasi Timor sei halo hamutuk
iha Embaixada Austrália Díli, loron 22-23 Marsu 2016. Demostrasaun pasifiku
ne’e halo hamutuk ho ita nia maun
Veteranus sira iha Timor-Leste,
Estudantes Akademiku sira husi UNTL-Universidade Nasional Timor Lorosae,
UNDIL-Universidade Dili, UNPAZ-Universidade da Paz, UNITAL-Universidade
Oriental Timor Lorosae, DIT-Díli Institute of Technology, IOB-Institute Of Business, Sosiedade
Sivil, Komite 12 Novembru, Igreja no Parlamentu Nasional. Husu nafatin atu halao mós Diplomasia
liu husi Ministru Negosiu Estranjeiru no Koperasaun Timor-Leste hasoru Governo
Austrália nian. ***
*Artigu ida ne’e larepresenta Institusaun
ne’ebé hakerek na’in haknar ba, maibé idea no argumentu sira ne’ebé lekar iha artigu ne’e nudar opinião pesoal. Hakerek
na’in servisu voluntariu iha Fundasaun
Mahein, Hanorin iha Ensino Secundário Católica São
José Operário-Balide.
Referénsia:
v Timor Lo’as Austrália nia Kolonia. Asesu iha loron 5 Marsu 2016
http://timoragora.blogspot.pt/2016/02/timor-laos-australia-niakolonia.html,http://matadalan.com/timor-laos-australia-nia-kolonia/
v Timor-Leste Ezije Fronteira Marítima La’os
Sai Inimigu ba Malu. Asesu iha Timor Agora, 7 Marsu 2016. http://timoragora.blogspot.pt/2016/03/tl-ezije-fm-laos-sai-inimigu-ba-malu.html
v Fundu Mina Rai Iha Ameasa Nia Laran. Asesu iha Timor Argora, 5 Marsu 2016 http://timoragora.blogspot.pt/2016/03/fundu-mina-rai-iha-ameasa-nia-laran.html
v Presidente Timorense reitera que fronteiras são assunto pendente na
relação com Austrália. Asesu iha Timor-Agora, 4 Marsu 2016. http://timoragora.blogspot.pt/2016/03/presidente-timorense-reitera-que.html
v http://laohamutuk.blogspot.com/2016/02/mkott-deklarasaun-ba-governu-australia.html. Asesu iha loron 15 Marsu 2016
v http://laohamutuk.org/Oil/Boundary/2015/FreitasContinentalShelfAgrmt.pdf,http://laohamutuk.org/Oil/Boundary/CMATSindex.htm,
https://aitaraklaranlive.wordpress.com/2014/03/19/istoria-badak-no-estatuta-tasi-timor/
v UNDIL-Universidade Díli Hala’o Palku Livre Diskuti Fronteira
Marítima. Asesu iha Jornál
Nacional Diário, 16 Marsu 2016, pajina, 14
v Xanana Gusmão Fanu Espiritu Timor-Oan ‘Luta’ Hasoru
Governu Austrália. Asesu iha Jornál INDEPENDENTE, 17 Marsu 2016, pajina,
1-11
v Xanana Gusmão: Funu Libertasaun Seidauk Hotu. Asesu iha
Jornál Diariu Timor Post, 17-3-2016
v Xanana Gusmão: Deskonfia Timor-Oan Balun Faan
Timor. Asesu iha Jornál Suara Timor Lorosae, 17-3-2016
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.